Boerekrygsgevangenes

Die Boerekrygsgevangenes was die sowat 27 000 krygers van Transvaal en die Vrystaat asook Kaapse Rebelle en simpatiseerders uit ander lande wat die Britse magte tydens die Tweede Vryheidsoorlog van 1899 tot 1902 gevange geneem en in die Karibiese Streek, die suidelike Atlantiese Oseaan en Asië aangehou het.

Kamp Nr. 1, ’n kamp vir Boerekrygsgevangenes in Groenpunt, Kaapstad. Die kamp het later 'n oorplasingskamp geword en gevangenes is hiervandaan oorgeplaas na krygsgevangekampe in ander dele van die Britse ryk.

'n Vierkleur gedrapeer oor die gedenkteken vir Boerekrygsgevangenes in die begraafplaas op Long Island, Bermuda.

Boerekrygsgevangenes word deur Simonstad gelei na die Bellevue-kamp.

Die eerste krygsgevangenes is in Suid-Afrika in kampe soos Bellevue, Simonstad, aangehou, maar namate hul getalle skerp toegeneem het, is gevangenes oorsee gestuur na onder meer Sint Helena en Ceylon.

Die eerste Boere is met die Slag van Elandslaagte op 21 Oktober 1899, presies 10 dae nadat Transvaal en die Vrystaat oorlog verklaar het, gevange geneem. Hierdier eerste krygesgevangenes is op transportskepe in Simonsbaai aangehou totdat die kampe in Kaapstad en Simonstad voltooi is. Kampe is ook te Ladysmith en Umbilo in Durban geopen. Altesaam ses kampe is tydens die oorlog in Suid-Afrika opgerig. Grootskaalse oorgawes, soos dié deur genl. Piet Cronjé by Paardeberg op 27 Februarie 1900 en genl. Marthinus Prinsloo in die Brandwaterkom op 30 Julie 1900, het meegebring dat die kampe vir krygsgevangenes in die Kaapkolonie en Natal gou te klein geword het. Hierna het Engeland besluit om die krygsgevangenes oorsee te verban, ook omdat hulle bang was vir ’n inval in die Kaapkolonie, om ontsnapping te bemoeilik, om die vegtende Boere en naasbestaandes van die gevangenes te demoraliseer en om nie te veel uiteenlopende soorte kampe in Suid-Afrika te bedryf nie. Hulle was ook bevrees Kolonialiste in die omgewing van die kampe kon in opstand teen die Britse owerheid kom en die aangehoudenes probeer bevry.

Die krygsgevangenes is gevolglik gestuur na Sint Helena, Ceylon (Sri Lanka), die Bermuda-eilande en Indië, waar daar 14 kampe was. Op plekke is hospitaal- of ruskampe ingerig; op ander strafkampe en tronke vir halsstarriges of kampe in streke met ’n ellendige klimaat wat as straf moes dien vir diegene wat nie wou sweer dat hulle nie weer teen Engeland sou veg nie (die onversetlikes of onversoenlikes). Lord Kitchener het self bereken dat 25 000 Boere in al die kampe tesame aangehou is, van wie seuns van net agt jaar en ou manne van oor die 80 jaar. Volgens ander ramings was die getal nader aan 30 000.

Namate die oorlog voortgesleep het, het praatjies van vrede toegeneem. Kort voor lank is gevangenes oral in twee kampe verdeel: diegene wat ná vrede huiswaarts wou keer en die onversetlikes, wat van geen oorgawe of eed van trou aan die Britse vors wou hoor nie. Die gemoedere het in sommige kampe so hoog geloop dat die owerheid die inskiklikes en die onversetlikes moes skei. Ná die Vrede van Vereeniging van 31 Mei 1902 het amper almal die eed van trou aan die Britse kroon afgelê, maar enkeles, die sogenaamde "swearnots", het jare lank in die kampe agtergebly omdat hulle geweier het om dit te doen. Die eerste Boerekrygsgevangenes het einde 1902 na kampe op Simonstad en in Durban teruggekeer en is van daar uitgeplaas onder ’n soort parool. Einde 1904 was daar nog etlike honderde "swearnots" in Indië sodat genl. Koos de la Rey daarheen gestuur is om hulle tot ondertekening te beweeg. Selfs daarna was daar enkeles wat dit nooit gedoen het nie en verhuis het na ander wêrelddele soos die VSA, Duitsland en Java. Die onversetlike Matthys Swart is in 1926 as die heel laaste bittereinder op die Bermuda-eilande oorlede.

Drie kategorieë

Genl.Piet Cronjé as 'n krygsgevangene op Sint Helena, 1900–'02. Hy en sy 4 000 manskappe is gevange geneem nadat hulle hulle oorgegee het ná die nederlaag in die Slag van Paardeberg.

Sowat duisend burgers, 50 vroue en 100 kinders is tydens die oorlog as geïnterneerdes in drie kampe in Portugal aangehou, soos dié een te Peniche. Die pyl wys na die Dopper Andries Johannes van der Walt.

Kmdt. Hans Lötter, 'n Kaapse Rebel wat tereggestel, pleks van verban is.

Bittereinders in die Broadwood-kamp, Sint Helena.

Die krygers wat die Engelse gevange geneem en aangehou het, kan in drie kategorieë verdeel word: krygsgevangenes, ongewenstes en geïnterneerdes. Die krygsgevangenes in die ware sin van die woord was uitsluitlik burgers van die Boererepublieke wat gevange geneem is terwyl hulle aan die gewapende stryd teen Groot-Brittanje en sy koloniale magte deelgeneem het.

Ongewenstes was die mans en vroue van die Kaapkolonie wat met die Oranje-Vrystaat en Zuid-Afrikaansche Republiek gesimpatiseer het en in sommige gevalle die wapen opgeneem het teen Brittanje (in dié geval was dit hoogverraad en strafbaar met die dood) en wat dus beskou is as ongewens. Hierdie Kaapse Rebelle het in twee golwe by die Boeremagte aangesluit: Die eerste was sowat 10 000 met die uitbreek van die oorlog en het hoofsaaklik uit die distrikte aangrensend tot die Vrystaat gekom. Toe fronte in Maart 1900 verbrokkel, het heelparty van die Kaapse Rebelle na hul tuiste teruggekeer, maar ander het die kommando's na die republieke vergesel en deel geword van die guerrillastryd. Die tweede, veel kleiner golf van Kaapse Rebelle van sowat 3 000 het by die Boeremagte aangesluit van Desember 1900 af, van wie sommige was tydens genl. Jan Smuts se inval in die Kaapkolonie in September 1901. Buiten die 360 bandiete wat verban is, het 1 012 tronkstraf in Suid-Afrika gekry en is 379 ter dood veroordeel, van wie 44 eindelik tereggestel is, soos die destyds bekende kmdt. Hans Lötter. Ná die oorlog het 10 577 Kaapse Rebelle hul stemreg vir vyf jaar verloor. In Natal is 409 rebelle aan hoogverraad skuldig bevind van wie net een tereggestel is. Ook Natalse rebelle het hul stemreg vir vyf jaar verloor.

Die geïnterneerdes was sowat duisend burgers en van hul gesinslede, sowat 50 vroue en honderd kinders, wat in September 1900 voor die naderende Britse troepe oor die Zuid-Afrikaansche Republiek se grens by Komatipoort na Lourenco Marques (Maputo) in Portugees-Oos-Afrika (Mosambiek) gevlug het en wat eindelik in Portugal aangekom het, waar hulle geïnterneer is.

Die krygsgevangenes is aanvanklik in kampe in Suid-Afrika aangehou: in twee kampe te Kaapstad op Groenpunt se meent, asook in twee kampe op Simonstad, 'n kamp in Ladysmith en een in Umbilo, Durban. Sommige is ook vir kort tye in tronke in die Kaapkolonie en Natal. Die Kaapse kampe is streng bewaak, maar die buitelandse kampe het minder geleentheid vir suksesvolle ontsnapping gebied, veral dié op eilande. Die bannelinge wat oorsee gestuur is, is aangehou in ses kampe op die Bermuda-eilandgroep, naamlik op die eilande Darrell, Tucker, Morgan, Burtt en Hawkins; op die eiland Sint Helena is hulle in twee kampe aangehou: Broadbottom en Deadwood, en die onversetlikes in Fort Knoll; in Indië was 10 sulke kampe: Umballa, Amritsar, Sialkot, Bellary, Trichinopoly, Shahjahanpur, Ahmednagar, Kaity-Nilgris, Kakool en Bhim-Tal; en op Ceylon (Sri Lanka) vyf: Diyatalawa-kamp en ’n paar kleiner kampe in Ragama, Hambatota, Urugasmanhandiya en Mt. Lavinia (die hospitaalkamp).

Die geïnterneerdes is in drie kampe in Portugal te Caldas da Rainha, Peniche en Alcobaca aangehou. Die ongewenstes, wat hoofsaaklik uit die distrikte Cradock, Middelburg, Graaff-Reinet, Somerset-Oos, Bedford en Aberdeen gekom het, is gevange gehou op Port Alfred naby Grahamstad aan die Oos-Kaapse kus, maar 360 is ook as bandiete na Bermuda verban.

Die kamplewe

Omstandighede

Genl. ds. Paul Roux en Boereoffisiere in ballingskap op Ceylon.

In Bermuda, op Sint Helena en in Suid-Afrika het die gevangenes se kwartiere merendeels bestaan uit tente en hutte wat saamgeslaan is uit sinkplate en sakke, maar in Indië en Ceylon is hulle merendeels gehuisves in groot skure van sinkplaat, bamboes en riete. Voedselverskaffing was oor die algemeen onvoldoende en van swak gehalte. Op Sint Helena was die voorsiening van varswater boonop ’n probleem. In al die kampe is streng dissipline gehandhaaf, maar die behandeling wat die gevangenes gekry het, is bepaal deur die betrokke kampowerheid se welwillendheid.

Tydverdrywe

'n Snyerswinkel op Sint Helena.

Boerekrygsgevangenes in die Bellevue-kamp, Simonstad, met hul handwerk.

Om nuttig besig te bly was vir die gevangenes ’n groot uitdaging. Die bannelinge, wie se ouderdomme van agt of nege tot oor die 80 jaar gewissel het, het hulle dus op uiteenlopende gebiede besig gehou om die verveling te verdryf, onder meer met kerkbedrywighede, kultuur- en opvoedkundige tydverdrywe, sport, handel en selfs drukwerk. Byna almal het in ’n mindere of meerdere mate handwerk beoefen en aandenkings geskep, wat in sommige gevalle selfs uitgevoer is.

Die bannelinge op Ceylon en Sint Helena was die aktiefste in drukwerk waar heelwat blaadjies ontstaan het waarvan sommige gedruk en ander afgerol is. Met ’n ou Eagle-handpers het hulle die nuusblad De Strever van Saterdag 19 Desember 1901 tot Saterdag 26 Julie 1902 uitgegee as orgaan van die Christelike Strewersverniging. Nog koerante wat hulle gepubliseer het, meestal met behulp van ’n roneo, was De Prikkeldraad, De Krygsgevangene, Diyatalawa Dum-Dum en die Diyatalawa Camp Lyre. Op Sint Helena is ook ’n koerant met die naam De Krygsgevangene uitgegee, naas Kampkrummels. Die advertensies in dié nuusblaaie getuig van die verskeidenheid van die Boere se handelsbedrywighede. Daar was kafees, bakkerye, fynbakkers, kleremakers, skoenmakers, fotograwe, seëlhandelaars, algemene handelaars en handelaars in aandenkings. ’n Advertensie deur R.A.T. van der Merwe, later ’n Volksraadslid, adverteer sy dienste in winkel nr. 12 as kleremaker en houer van al die nodige voorraad. C.T. van Schalkwyk, later ’n kommandant en LUR, adverteer "Kerneels van Schalkwyk” se kafee as die plek waar elke Boer, ryk of arm, sy maag styf teen sy gordel kan laat span.

Kerksake

Alida en ds. Dirk Postma, kort ná hul troue. Sy is op betreklike jeugdige leeftyd verloof aan hom terwyl hy 'n student aan die Teologiese Skool Burgersdorp was, en toe die Driejarige Oorlog in 1899 uitbreek, het sy hom gehelp om stilletjies weg te loop om as Kaapse Rebel by die Boeremagte aan te sluit. Hy was tydens die oorlog 'n banneling in Bermuda.

Ds. Pieter Bos (met die hoed), 'n Gereformeerde predikant, as krygsgevangene op Ceylon.

Ds. Petrus Postma, indertyd leraar van die Gereformeerde kerk Pretoria, is na Ceylon verban en het daar opgetree as geestelike leier van die lidmate van sy kerkverband op die eiland. Sy suster Aletta het die krygsgevangenes in die kamp besoek.

Ds. George Thom, van 1884 tot sy dood op 6 September 1908 die NG gemeente Frankfort se eerste leraar, was saam met enige van sy kerkraadslede krygsgevangenes op Ceylon.

Wat godsdiens betref, het die Boerekrygsgevangenes hul heel eerste beywer om kerke op te rig. In die meeste kampe was boumateriaal byna onverkrygbaar sodat die kerkgeboutjies aanmekaargelap is van sinkplate, stukke tin, sakke, riete en bamboes. Kansels is gefatsoeneer uit planke, stukke hout, ens. Onder die gevangenes was ’n hele aantal predikante van al drie die Afrikaans-Hollandse Kerke en teologiestudente (van die NG Kerk se Kweekskool op Stellenbosch sowel as die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool Burgersdorp). Met hul hulp en die samewerking van ander wat vir dié doel na die kampe gegaan het, byvoorbeeld Aletta du Plessis, wat spesiaal uit Suid-Afrika na Ceylon gereis het en later getrou het met dr. Jacobus du Plessis, 'n Dopperpredikant en later hoogleraar in die teologie), kon hulle gemeentes stig en kerkrade kies. Hieruit het die Christelike Strewersverenigings, kore, Sondagskoolklasse vir die groot aantal jeugdiges tussen nege en 16, en eindelik katkisasieklasse vir die ouer seuns ontstaan. Menige jong man is aangeneem as lidmaat van sy kerk terwyl hy in die vreemde aangehou is.

Een van die bekendste predikante wat 'n krygsgevangene op Ceylon was, is genl. ds. Paul Hendrik Roux. Sy militêre loopbaan, so belowend, is binne ’n jaar ná die oorlogsverklaring beëindig toe hy deur die vyand krygsgevangene geneem is. Die kommando van genl. Marthinus Prinsloo, onder wie genl. Roux hom ook bevind het, is naby die dorp Fouriesburg deur die vyand vasgekeer, waarop genl. Prinsloo, sonder genl. Roux se medewete, met die vyand onderhandel en sy kommando uitgelewer het aan genl. Hunter. Genl. Roux kon nog ontsnap het, maar het dit sy plig geag om, al was dit bitter teen sy sin, die bevele van sy senior, genl. Prinsloo, te gehoorsaam en die leed van die krygsgevangenes te deel. Tydens sy maande lange ballingskap op Ceylon het hy hom, ondanks groot persoonlike opofferings, onderskei as ’n sielesorger en kampvegter vir die regte van die verdrukte ballinge. Op Ceylon was hy nog tot geruime tyd ná die vrede in ballingskap. Ook ds. Petrus Postma van die Gereformeerde kerk Pretoria het hom op Ceylon bevind. Dis bekend dat die kerkraad van die Gereformeerde kerk Middelburg, Kaap, op 9 November 1900 'n skrywe van hom behandel het waarin hy Bybels, Psalmboeke en Kortbegrippe vir die krygsgevangenes gevra het.

Selfs die sending het aandag geniet en geld is ingesamel deur middel van konserte, sportbyeenkomste en ander pogings. Baie van die aangehoudenes het in ballingskap gesterf en vir hulle het hul eie kerk ’n begrafnisdiens gereël en later ook toegesien dat die grafte in stand gehou word. In die begraafplaas by Diyatalawa is 131 Boere begrawe en op Sint Helena 146 uit die nagenoeg 5 000 Boere wat daar aangehou is. Ook in Bermuda en Indië rus die oorskat van talle Boerekrygsgevangenes. Die Ceylonese het die begraafplaas in Diyatalawa met die jare mooi in stand gehou. In Bermuda is die oorledenes op Long Island begrawe. Dié grafte is verwaarloos en oorgroei, maar die gedenknaald wat in die begraafplaas opgerig is op aandrang van die terugkerende bannelinge ná die vredesluiting, is dekades lank daarna goed versorg. Die name van dié wat in die begraafplaas begrawe is asook dié wat ter see gesterf het op pad na die eilande, is op al vier kante van die voetstuk gegraveer.

Kultuurbedrywighede

Die onderskrif by dié foto wat op 22 November 1968 in Huisgenoot verskyn het, het gelui: "Die Boere-krygsgevangenes in St. Helena het dikwels konsert gehou. By die geleenthede het die mans wat vroue-rolle vertolk vroueklere aangetrek. Een van die inboorlingvroue van St. Helena het die rokke gemaak wat die gevangenes op hierdie foto dra. Mev. J.A. van Rooyen van Brandfort, wat hierdie foto ingestuur het, vertel dat die gehoor die aand ná afloop van die konsert verhoog toe gestorm en die 'vroue' om die lyf gegryp het omdat hulle hulle so baie na hul dierbares tuis laat verlang het. Maar daarmee was die toneelspelers nie gediend nie en 'n woeste gestoei het gevolg."

Lidmate van die Gereformeerde Kerk wat in 1900 as Boerekrygsgevangenes op Ceylon aangehou is.

Die Boerekrygsgevangenes het aan uiteenlopende kulturele bedrywighede deelgeneem. Aanvanklik is debatsvereniginge gestig waaruit orkeste, kore en toneelgroepe ontstaan het. Gereeld het hulle toneel-, koor- en ander musiekvertonings gereël en getrou feesdae soos Kersfees, Dingaansdag (16 Desember) en die geboortes van pres. Paul Kruger (10 Oktober), pres. M.T. Steyn (2 Oktober) en koning Wilhelmina (31 Augustus) gevier. Te oordeel na die tallose netjies gedrukte programme moes heelparty van dié vertonings van ’n taamlik hoë standaard gewees het. Die gevangenes wat byvoorbeeld Dingaansdag op 16 Desember 1901 te Ahmednager, Indië, gevier het, het kunstige skrif gebruik om ’n geïllustreerde adres uit te gee waarop die teks gedruk is waarmee hulle Die Gelofte van 1838 herbevestig het. Die strekking van die Nederlandse bewoording was dat die Boere teenoor God bely het dat hulle in gebreke gebly het om Dingaansdag waar te neem in ooreenstemming met die gelofte wat hul voorvaders afgelê het en dat hulle plegtig beloof om voortaan saam met hul huisgesin die Sabbatdag tot eer van God waar te neem. En dat as Hy hul lewe sou spaar en hulle die verlangde uitkoms gee, hulle onderneem om Hom die res van hul lewe te dien. Hierdie gelofte is afgelê ná ’n maand van voorbereiding en ’n week van verootmoediging in hut nr. 7.

Omdat hulle so baie vrye tyd gehad het, kon die aangehoudenes heelwat aandag skenk aan besinning oor die toekoms van die Afrikanervolk en aan die nasionale vraagstukke wat opgelos moes word met hul terugkeer in hul vaderland.

Onderwys en sport

Toe die vrede in 1902 gesluit word, was die manne op dié foto nog almal krygsgevangenes op Indië. Hulle was lede van 'n mannekoor in die krygsgevangenekamp. Boonste ry: Hendrik Badenhorst, Johannes Strassing, Adriaan de Lange, Ras Venter, Gert du Plessis, Solomon Prinsloo, Petrus Venter, Johannes Eloff, Piet Eloff, Michiel Pieterse, Hans Pieterse, Van der Walt. Middelste ry: Van den Berg, Potgieter, Salomon Prinsloo, Andries de Bruyn, Berend Schutte, Prinsloo, twee onbekend, Abram Laubscher. Onderste ry: Onbekend, Barry Trichardt, Van den Berg, Hermanus du Plessis, Jacob Steyn, Martiens J. Schutte, Leopold Schutte, Cornelis Cilliers, Hermanus Schoeman, Michiel Redelinghuys, Tjaart J. Schutte, Lewies Peens.

Die Doppers Maarten Kruger en sy seun Louw op Ceylon, 1901. Die ouderdomme van die bannelinge het gewissel van agt tot oor die 80.

Seuns van pres. F.W. Reitz. Voor: Deneys, Atie. Agter: Hjalmar, Jack, Joubert. Laasgenoemde het 'n gedig, The searchlight, as krygsgevangene geskryf wat later bekend geword en ook in Nederlands vertaal is deur Gustav Preller.

Die Boerekrygsgevangenes was, buiten ’n paar honderd buitelanders wat saam geveg het, amper almal landbouers. Min kon vlot lees en skryf, maar hulle kon hul geleerdheid aanvul deur onderrig te ontvang by makkers wat wel deeglik geletterd was, predikante en onderwysers. So is besondere aandag aan onderwys gegee en oraloor skole opgerig. Bebaarde burgers en kommandante het die skoolbanke gedeel met seuns en jeugdiges. Die vakke waarin hulle deur medebannelinge onderrig is, was gewoonlik boekhouding, rekenkunde, wiskunde en tale. In hierdie skole in die vreemde is die grondslag gelê van menige uitnemende loopbaan in Suid-Afrika, soos dié van ’n latere administrateur van die Oranje-Vrystaat, kmdt. C.T.M. Wilcocks, etlike predikante, dokters en andere wat, nadat hulle na hul vaderland teruggekeer het, groot aansien verwerf en leiersfigure in die kerk, die burgerlike samelewing en die politiek geword het.

In hierdie atmosfeer van godsdiens en kultuur het letterkundige werke ook nie uitgebly nie. Joubert Reitz (1880–1919), tweede seun van pres. F.W. Reitz van die Vrystaat, se gedig The searchlight, wat hy in Bermuda geskryf het, het byvoorbeeld later bekend geword: When the searchlight from the gunboat / Throws its rays upon my tent / Then I think of home and comrades / And the happy days I spent / In the country where I come from / And where all I love are yet. / Then I think of things and places / And of scenes I'll ne'er forget, / Then a face comes up before me / Which will haunt me to the last / And I think of things that have been / And of happy days that's past; / And only then I realise / How much my freedom meant / When the searchlight from the gunboat / Casts its rays upon my tent. Gustav Preller het dit vry vertaal as Die soeklig: As die soeklig van die wagskip / op mij tent skijn in die nag / peins ek droef o’er huis en makkers, / en die speeltijd van weleer – / skyn daar op die tentdoek beelde / wat my denke t’rugvoer ver na / ruiend veld in sonneweelde, / waar eenmal / so mooi gestaan het / die ou haardstee, die ou tuiste ... / en dan breek daar, of ’t ’n hart is, / snikkend deur my sielepyn – / as die soeklig van die wagskip / in die naguur op my tentdoek skyn.

Sportsaamtrekke is gereeld gereël en het gesorg vir groot genot wanneer oud en jonk deelgeneem het op die sportveld, terwyl kragmetings in krieket, rugby, tennis, gimnastiek en boks menige ledige middag of aand help verwyl het. Vir dié saamtrekke en die belangrikste wedstryde is netjies programme gedruk.

Ontsnappingspogings

Kmdt. Andries Smorenburg by die krat waarin hy as Boerekrygsgevangene van Sint Helena af ontsnap het.

Verskeie bannelinge het probeer ontsnap. Die bekendste voorval was vyf krygsgevangenes – Lourens Steytler, George Steytler, Willie Steyn, Piet Botha en ’n Duitser genaamd Hausner – wat daarin geslaag het om uit te swem na ’n Russiese skip in die hawe van Colombo (Ceylon). Daarna het hulle na Odessa gegaan en met agterpaadjies deur Rusland, Duitsland, Nederland en weer Duitsland gereis en eindelik aangekom in Walvisbaai, waarna hulle hul in die Noordweste van die Kaapkolonie by die Boeremagte aangesluit het. Oor dié voorval het Johan Barnard die roman Die vyf swemmers geskryf.

Op Sint Helena het ’n gevangene, kmdt. Andries Smorenburg (1872–1939), probeer ontsnap deur weg te kruip in ’n groot krat gemerk "Curios" en gerig aan ’n handelaar in Londen. Van die bemanning het op hom afgekom nadat die boot weggeseil het en hy is vanaf Ascension teruggestuur Sint Helena toe. Daar is hy vanaf 4 Februarie in die militêre tronk by Deadwood aangehou en op 13 Februarie deur 'n krygsraad verhoor. Van toe af is hy in die Fort High Knoll-gevangenis aangehou. Ná die vrede is hy na Suid-Afrika teruggestuur en het later 'n hoë amptenaar van die Stadsraad van Johannesburg geword.

Net twee van die gevangenes in Bermuda het dit reggekry om te ontsnap en Europa te haal aan boord van skepe wat die eilande aangedoen het. J.L. de Villiers het Indiese klere in die hande gekry en sy vel donker gekleur. Toe het hy saam met Indiese klerewassers oop en bloot uit die kamp gestap en vanaf Trichinopoly ontsnap en die Frans-beheerde eiland Pondicherry gehaal. Hiervandaan het hy eindelik met ’n ompad deur Aden, Frankryk en Nederland en ná vele ontberings en avonture Suid-Afrika bereik. Hy het sy ontsnappingsverhaal later te boek gestel.

Van dié wat van Ceylon ontsnap het, het twee broers Van Zyl en ’n Duitser nie na Suid-Afrika teruggekeer nie, maar na Java gegaan en daar ’n florerende boerdery met Frieslandbeeste begin. Van dié wat in Bermuda aangehou is, het sommige ook na die Verenigde State van Amerika ontsnap, waar in sommige deelstate bekende Boerevanne soos Viljoen en Vercueil vandag nog voortleef.

Repatriasie

Agtergrond

Hulle wat agterbly het in die vreemde: die begraafplaas vir Boerekrygsgevangenes op Sint Helena. Altesaam 146 bannelinge is hier begrawe. Die meer as 4 800 oorlewendes is vanaf middel 1902 na Suid-Afrika gerepatrieer.

Die begraafplaas op Long Island, Bermuda, waar 131 Boerekrygsgevangenes begrawe is.

Die gedenkteken vir Boerekrygsgevangenes te Diyatalawa, Sri Lanka.

Reeds in 1901 het lord Alfred Milner besef wat ’n ontsaglike taak dit sou wees om amper 200 000 wit mense, onder wie 50 000 onbemiddelde uitlanders, 116 000 oorlewendes van die konsentrasiekampe, 21 000 bittereinders wat die wapen binne drie weke ná die ondertekening van die vredesverdrag neergelê het en 5 400 joiners, asook 116 000 swart mense te hervestig wat weens die Driejarige Oorlog losgeskeur geraak het van hul gewone leefwyse en wat óf in krygsgevangene- óf konsentrasiekampe byeengebring is, of versprei is oor die Vrystaat en Transvaal as vlugtelinge of strydendes. Hierdie mense moes teruggebring word na hul verwoeste woonplekke en werk ten einde weer selfversorgend te word. Die totale koste van die repatriasie en hervestiging het eindelik £16,5 miljoen beloop.

Milner se begeerte was dat Britse onderdane wat in Transvaalse myne gewerk het, eerste gerepatrieer sou word. In Februarie 1901 is tot 12 000 reeds hervestig en begin 1902 het amper almal reeds na die Witwatersrand teruggekeer. Om die hervestiging van burgers van die voormalige Boererepublieke aan te help, is spesiale grondrade vroeg in 1902 opgerig in albei die nuwe kolonies. Van hulle is ook verwag om te help met die vestiging van Britse immigrante-boere. Vanaf April 1903 is die repatriasieafdelings van die grondrade in onafhanklike departemente omskep ter voorbereiding op die hervestiging van die Afrikanerbevolking.

Die naoorlogse ontwikkeling van die repatriasieprogram is uitgestippel in dele I, II en X van die Vrede van Vereeniging. Luidens dele I en II sou van alle burgers, Bittereinders sowel as krygsgevangenes, verwag word om ’n eed van trou aan die Britse vors af te lê. Deel X het gelui dat plaaslike repatriasierade in elke distrik opgerig sou word om te help met noodleniging en om die hervestiging uit te voer. Hiervoor die Britse regering £3 miljoen as bystand en lenings voorsien, wat ná drie jaar terugbetaalbaar sou wees teen 3%-rente. Die bewoording "vrije gift", soos die bystand bewoord is, het aanleiding gegee tot ’n ernstige misverstand en die gepaardgaande voorwaarde dat bewyse van oorlogsverliese aan die sentrale regterlike kommissie voorgelê kon word, het die verkeerde indruk gewek dat hierdie bystand bestem was as vergoeding vir die Boere se verliese. Die eindelike Britse interpretasie, dat die bystand bestem was as ’n bydrae tot hul repatriasie, het aanleiding gegee tot groot verbittering. Eindelik het dit geblyk daar was gee sprake van geldelike vergoeding nie, want die gerepatrieerdes is persoonlik aanspreeklik gehou vir al hul uitgawes aangesien die £3  miljoen deel was van ’n leninge van £3,5 miljoen wat die Britse tesourie bewillig het vir die nuwe kolonies.

Die ingewikkelde taak om geld toe te ken aan so 'n groot aantal mense, is bemoeilik deur die feit dat hensoppers en joiners aanspraak kon maak op bystand uit 'n reserwefonds. ’n Verergde Milner het later uitgeroep: "Oor die algemeen was kompensasie ’n vloek eerder as ’n seën. Jy gee ’n man ’n pond, en dan haat hy jou daarvoor, want hy het vir vier gevra en vir twee gehoop, en al sy bure wat niks gekry het nie, haat jou net soveel." Die algemene ontevredenheid oor vergoeding het die verdeeldheid onder die Boere laat vervaag, want nou het hulle weer ’n gemeenskaplike vyand in die Engelse gehad.

Ná die vrede

Melrose-Huis in Pretoria waar die Vrede van Vereeniging op 31 Mei 1902 onderteken is.

Nadat die Vredesverdrag onderteken is op 31 Mei 1902, is twee sentrale repatriasierade opgerig, een in Pretoria een in Bloemfontein, die voormalige Republikeinse hoofstede. In Transvaal-kolonie is 38 plaaslike rade in die lewe geroep en in die Oranjerivier-kolonie 23. Die repatriasiedepartemente is omskep in reuse-organisasies wat elke sowat duisend mense in diens geneem het. Die repatriasie is in drie fases verdeel: om die boere terug te kry op hul plase met die minste moontlike vertraging; om hulle van voldoende rantsoene te voorsien tot hul weer hul eie oes kon inbring; en om saad, vee en werktuie te voorsien sodat hulle die grond kon bewerk.

Krygsgevangenes gerepatrieer

Ds. Hendrikus Pasch is einde 1901 by Kapokfontein in die Vrystaat gevang deur verraad. Hy word verban na Bermuda waar hy bly tot op 16 Julie 1902 toe hy op Darrelseiland die sertifikaat van getrouheid aan die Britse kroon onderteken en terugkeer na sy vaderland.

J.M.S. Rabie het in die kamp in Diyatalawa, Ceylon, klas gegee aan penkoppe en grysaards en selfs die skrif van die Singalese taal aangeleer.

Ds. Alewyn Burger en mede- Middelburgse krygsgevangenes in Bhimtal, Indië, in 1902. Agter: John Croese, Danie Minnaar, Jan F. Vercueil, ds. Burger en Isaac Minnaar. Voor: Philip Minnaar, Jan Schabort, P.W. de Villiers en Koos Schabort.

Boerekrygsgevangenes op Sint Helena by die onthulling in 1902 deur ds. B.J. Wessels van 'n gedenkteken wat hulle self gebou het.

Die algemene ontslag van krygsgevangenes in Suid-Afrika het in Junie 1902, skaars ’n maand ná die vrede begin. Talle oorsese gevangenes, veral dié in Indië, was skepties oor die vredesvoorwaardes en het geweier om die eed van trou aan die Britse kroon af te lê. Ondanks die pogings van genl. Koos de la Rey en kmdt. L.W. Ferreira om hulle te oorreed om dit onderteken, kon tussen 500 en 900 onverstelikes of "swearnots" eers in Januarie 1904 oortuig word. Die vier laaste Transvalers is in Julie 1904 in Indië vrygelaat, maar in Mei 1907 was daar nog twee Vrystaters.

Honderd manne per distrik is per skip toegelaat en by hul aankoms in hul vaderland is hulle eers na kampe te Umbilo by Durban (dié uit die Ooste) en Simonstad suid van Kaapstad (dié uit die Weste) gebring waar hulle kos en klere gekry het. Dié wat hulself kon onderhou, is toegelaat om huiswaarts te keer. Deur oordeelkundige keuring – grondbesitters eerste en bywoners volgende – is die repatriasie draaglik vir die owerheid gemaak. Teen middel 1902 het amper al die Bittereinders die wapen neergelê en is hulle toegelaat om terug huis toe te keer, mits hulle vir hulself kon sorg. In ander gevalle is hulle, soos die krygsgevangenes, toegelaat om tydelik in konsentrasiekampe by hul naasbestaandes tuis te gaan tot die repatriasiedepartemente hulle met ’n maand se voorraad gratis rantsoene, beddegoed, tente en kombuisgereedskap huis toe sou stuur.

Teen September 1902 het nog net die verarmde groep in die kampe agtergebly. Mettertyd is noodlenigingsprojekte, soos die bou van spoorweë en besproeiingsprojekte wat die imperiale regering gefinansier het, begin om hulle in diens te neem. Tog het ’n aansienlike aantal vooroorlogse bywoners chroniese armblankes geword. Baie swart mense, wat bederf is deur die lui lewe in die kampe, het geweier om die vlugtelingkampe te verlaat, maar toe hulle rantsoene gestaak is, het hulle kort voor lank na die plase teruggekeer om die arbeidstekort te verlig.

'n Moeilike proses

Ds. P.J.J. Boshoff is na Ceylon verban ná die Boeremagte se aanval op Jacobsdal en het daar met groot seën onder die Boerekrygsgevangenes van die Diyatalawa-kamp gearbei. Agter: Zeeman van der Merwe (Ficksburg), Pieter Vogel (Rouxville), ds. Boshoff, Louis Botha (Fouriesburg), ene Van der Merwe (Ficksburg). Voor: J. Wessels (Smithfield), Roelof van der Merwe (Ficksburg), Mauritz van der Merwe (Ficksburg).

Struikelblokke op die pad van repatriasie was volop. Sowat 300 000 geruïneerde mense van alles rasse moes na hul verwoeste woonplek teruggebring word. Voorrade moes duisende kilometers op onbegaanbare paaie en verwaarloosde spoorlyne gekarwei word wat reeds swaar belas is met die Britse leër se demobilisasie en die vervoer van voorrade na die Rand. ’n Weke lange geredekawel het die aankoop deur die militêre owerheid van minderwaardige voedsel en nuttelose diere, waarvan talle gevrek het, teen buitensporige pryse voorafgegaan. Die organisasie was ondoeltreffend en die gesag en pligte van die sentrale en plaaslike repatriasierade is te vaag omskryf, wat gelei het tot onnodige duplisering. Ook het die burgers die hele hervestigingspoging wantrou.

Beoordeling

Teen einde 1902, skaars sewe maande ná die vrede, was die meeste van die eertydse bevolking nietemin op hul grond hervestig. Ongelukkig het die knellende droogte van 1902 tot einde 1903 veroorsaak dat baie van die repatriasiedepots tot in 1904 in bedryf moes bly ten einde die verhongerde bevolking van krediet te voorsien. Vanaf 1904 het die omstandighede geleidelik begin verbeter en in 1905 is die drie jaar lange hervestiging afgehandel nadat dit net so lank soos die oorlog geduur het.

’n Groot deel van die meer as £14 miljoen wat daaraan bestee is, was vir administratiewe uitgawes. Die projek het onder skerp kritiek deurgeloop, veral teen die onbevoegdheid en gebrek aan simpatie van die amptenare, asook teen finansiële wanbestuur. Die Boere was ook ontevrede met die samestelling van die repatriasierade. Maar krediet vir die landbou het die land binnegekom saam met die repatriasiepoging en die weg gebaan vir die latere stelsel van Landbank-lenings en koöperatiewe krediet. Lord Milner het die proses as geslaagde beskou, hoewel hyself toegegee het ’n aansienlike bedrag geld is verkwis. Tog, soos A.P.J. van Rensburg dit stel: “Dit was nogtans nie so ’n volslae mislukking soos wat dit al dikwels bestempel is nie. Milner verdien lof vir sy opregte poging om ’n verarmde en ontwortelde landbou-bevolking te hervestig en ’n hele ekonomie her op te bou. Die prestasies van die hele projek sonder enige ernstige wrywing kan grotendeels toegeskryf word aan die selfbeheersing en liefde vir orde van die eertydse Republikeinse burgers.”

Sien ook

• Modder en bloed
• Ds. J.H. Kruger, gevangene in die Diyatalawa-kamp, Ceylon

Bronne

• (af) Albertyn, dr. C.F. 1971. Ensiklopedie van die Wêreld, deel 2. Stellenbosch: C.F. Albertyn (Edms.) Beperk.
• (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• (af) Pretorius, Fransjohan. 2012. Geskiedenis van Suid-Afrika. Van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• Webb, Margaret: Bedevaart na St. Helena. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 35, nr. 1, Januarie 1986

Eksterne skakels

• (af) (en) 'n Versameling foto's van die krygsgevangenebegraafplaas op Long Island, Bermuda. URL besoek op 11 Augustus 2016.
• (af) (en) 'n Versameling foto's van die krygsgevangenebegraafplaas op Sint Helena. URL besoek op 11 Augustus 2016.