Jan F.E. Celliers

Johannes Francois Elias Celliers (12 Januarie 1865 – 1 Junie 1940) was 'n Afrikaanse digter, kortverhaalskrywer en dramaturg. Hy is veral bekend vir Die vlakte en ander gedigte (1908) en die epiese gedig Martjie (1911). Een van sy bekendste gedigte is Dis al.

Jan François Elias Celliers
Gebore	Jan Francois Elias Celliers 12 Januarie 1865 Wellington, Kaapkolonie
Sterf	1 Junie 1940 (op 84) Johannesburg, Transvaal Unie van Suid-Afrika
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Digter, dramaturg, essayis
Bekend vir	Gedigte
Eggenoot	Susanna Jacoba Dürr
Kinders	Een dogter, 3 seuns

Die skets van Jan Celliers wat afgedruk is op die stofomslag van die boek Jan Celliers Ons Volksdigter, in 1961 saamgestel deur P.J. Nienaber.

Celliers het in 1874 met 'n ossewa na Pretoria getrek, waar sy vader, Jan F. Celliers oprigter en eerste redakteur van De Volksstem geword het. Hy studeer in Pretoria, Stellenbosch, Wellington en Delft (1887–1890). Daarna het hy as landmeter en later as staatsbibliotekaris in Pretoria (1894–1899) gewerk. Tydens die Anglo-Boereoorlog was hy op kommando en het hy 'n oorlogsdagboek gehou, wat later gepubliseer is. Ná die oorlog het hy saam met sy gesin na Europa verhuis, waar hy hom in die letterkunde verdiep het. In 1907 keer het hy en sy gesin na Suid-Afrika terug.

Hy was die medestigter van Die Brandwag, wat bedoel was om Afrikaans as taal te bevorder. Hy was in hierdie tyd ook in die departement van binnelandse sake in Pretoria werksaam. Van 1918 tot met sy aftrede was hy professor aan die Universiteit van Stellenbosch. Ná sy aftrede vestig hy hom eers in Kaapstad, maar later op Harrismith in die Vrystaat.

Lewe en werk

Vroeë lewe en herkoms

Johannes Francois Elias Celliers is op 12 Januarie 1865 op die plaas Wagenmakersvallei in die distrik Wellington (destyds in die Kaapkolonie) gebore as die oudste kind in die gesin. Hy het ’n broer, Isaac Bisseaux, en drie susters, Susanna Wilhelmina (Sannie), Anna Sibella Magdalena en Hester Maria. Sy suster Sannie trou later met die bekende beeldhouer Anton van Wouw. Sy vader is die joernalis Jean Francois Celliers en sy moeder is Magdalena Bisseaux. Sy oupa aan moederskant is die bekende sendeling van die Paryse Sendinggenootskap te Wellington, Isaac Bisseaux, wat in 1829 na Suid-Afrika gekom het. Aan vaderskant is hy ’n afstammeling van Josué Sellier (’n ou spelling van Celliers) en Elisabeth Couvret, beide Franse Hugenote wat na die herroeping van die Edik van Nantes uit Orleans gevlug het en na enkele jare in Nederland in 1700 na die Kaap gekom het. Skaars drie jaar na Jan se geboorte trek die familie van Wellington na Kaapstad, waar sy vader subredakteur word van Het Volksblad en hy begin skoolgaan aan ’n Engelse skool en later aan ’n Skotse kerkskool. Van sy agste jaar af begin hy geleidelik doof word. Hierdie doofheid is ’n aangebore gebrek waaraan hy sy hele lewe lank ly en wat veroorsaak dat hy sy latere lewe in eensaamheid slyt.

In 1874 verhuis die gesin per ossewa na Pretoria, waar Celliers se vader reeds in 1873 stigter en redakteur van De Volkstem word. Die gesin vestig hulle in ’n huis in Boomstraat in Pretoria. Hierdie eiendom word in 1895 aan die Staat verkoop vir die oprig van die nasionale dieretuin wat steeds daar geleë is. Sy vader is later lid van die Volksraad vir Johannesburg en stigter van die Afrikanerparty in Transvaal kort na die slag van Majuba in 1881. Tydens die Eerste Vryheidsoorlog word sy vader in hegtenis geneem weens sy verset teen die Britse bewind. In Pretoria gaan Jan na ’n Engelse kerkskooltjie voordat sy vader hom na meneer Dely se skool op Kerkplein stuur. Kerkplein was daardie jare die algemene uitspanplek van waens wat dorp toe kom en het ook gedien as die dorp se sportgronde. Meneer Dely word opgevolg deur Cornelis J. van Boeschoten, later onderstaatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek, by wie Celliers vir die eerste keer Nederlandse onderrig kry. President Burgers stel daarna vir meneer Van Gorkom van Nederland aan as Superintendent van Onderwys in Transvaal en mnr. Van Boeschoten word vervang deur die Nederlandse meneer Kuiper, wat later die Weesheer word. In 1877 toe die Engelse Transvaal annekseer word die skool gesluit en dan werk Jan vir ’n ruk as addresseerder by sy vader se koerant. Van 1879 tot 1881 gaan hy skool aan die Gimnasium te Stellenbosch en spandeer dan twee jare (1881–1882) aan die Jongenskool op Wellington. Hierna keer hy in 1883 terug na Pretoria, waar hy tot 1887 meester Wessel Louis se skool besoek en matrikuleer. In 1887 vertrek hy na Nederland waar hy aan die Polytechnische Skool in Delft studeer en later ook in Leiden onder professors Van de Sande Bakhuizen en Schols. Hier lê hy die landmeterseksamen af, ten spyte van die feit dat hy self erken dat hy geen aanleg gehad het vir Wiskunde nie. By sy terugkeer na Suid-Afrika aan die einde van 1889 werk hy vir ’n jaar lank as landmeter vernaamlik in die Bosveld. Hy geniet nie hierdie werk nie en sluit dan vanaf 1891 vir bykans drie jaar aan as spesiale klerk in die Onderwysdepartement. In 1894 word hy aangestel as Staatsbibliotekaris in Pretoria, ’n werk wat hy geniet en waarin hy hom uitleef. Op 6 Desember 1894 tree hy in die huwelik met Susanna Jacoba Dürr. Uit die huwelik word ’n dogter, Maria Elizabeth (Marie), en drie seuns, Johannes Francois (Johan), Henri Josua (Henri) en Albert Couvret, gebore. Die familie vestig hulle in ’n huis in Sunnyside in Pretoria.

Anglo-Boereoorlog

Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog sluit hy hom op 16 Oktober 1899 by die Boeremagte aan by die Kaaplandse front by Colesberg. Hiervandaan is hulle na Kroonstad in ’n poging om daar lord Roberts se opmars vanuit ’n sterker verdedigingsposisie te stuit. Toe hierdie plan misluk keer hulle op 29 Mei 1900 terug na Pretoria, ’n dag nadat president Paul Kruger en die meeste van sy amptenare reeds die stad verlaat het. Generaal Louis Botha gee opdrag dat alle vegtende burgers Pretoria moet verlaat om so ’n vreedsame oorgawe te bewerkstellig. Voordat die burgers die opdrag ontvang, is die Britse soldate egter reeds in die stad. Celliers bly aanvanklik in die stad, maar kruip in sy huis weg toe dit verpligtend word om die eed van getrouheid en neutraliteit aan die Britse kroon af te lê. Dit word al hoe onveiliger vir hom, want as hy gevang word, kan hy selfs geskiet word of anders as krygsgevangene weggestuur word. Op 24 Augustus 1900 verlaat hy Pretoria vermom as ’n vrou saam met mevrou Malan, die dogter van generaal Piet Joubert, en haar twee klein seuntjies. Hulle moet deur verskeie wagposte van die Britse magte gaan, maar bereik die Malans se plaas agter Magaliesberg veilig, vanwaar hy weer by ’n kommando naby die huidige Brits aansluit. Saam met die burgers van generaal Christiaan Beyers trek hulle suidwaarts om by generaal De la Rey aan te sluit. Op 13 Desember 1900 is hy naby die Slag van Nooitgedacht, maar moet die perde oppas en neem nie self aan die slag deel nie. Later is hy lid van ’n kommando onder generaal Jan Kemp, maar omdat hy nie sy eie perd gehad het nie is hy ook in die laaste fase van die oorlog nie by ’n offensief betrokke nie. Op 12 Mei 1902 naby Swartruggens woon hy ’n inligtingsvergadering by onder leiding van generaal De la Rey, waar die burgers moes stem tussen vrede ongeag die koste of vrede met die behoud van onafhanklikheid. Nie ’n enkele stem word vir vrede ongeag die koste uitgebring nie en dit word dan sy verwagting dat vrede gepaard sal gaan met onafhanklikheid. Op 5 Junie 1902 bereik die nuus van die vredesluiting sy kommando en word dit begroet met groot blydskap en dankbaarheid. Die volgende dag vertrek almal na Doornkom, waar hy tot sy ontnugtering die ware toedrag van sake moet aanhoor en gevra word om sy wapen neer te lê. Tydens die oorlog hou hy getrou dagboek en hierdie dagboek word in 1978 deur die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing gepubliseer.

Oorsese lewe

Hy keer op 9 Junie 1902 terug na Pretoria, waar hy uitvind dat hy sy pos as Staatsbibliotekaris kwyt is. Gelukkig het hy voor die oorlog ’n trommel met goue Kruger-ponde in die agterplaas van sy huis begrawe. Hierdie geld stel die gesin (sy vrou en twee kinders op daardie stadium) in staat om nog in 1902 na Nederland te vertrek. Hiervandaan gaan hulle na Switserland, waar hy verder in die letterkunde studeer. Hulle bly eers in Maison Gatti en verhuis dan in 1903 na die dorpie Pallens sur Montreux, digby Clarens aan die meer van Genève. Hier kom hulle in aanraking met president Kruger en verskeie ander Boere-vlugtelinge en skenk sy vrou geboorte aan hulle twee jongste seuns. In 1907 keer die gesin aan boord die skip Gascon terug na Suid-Afrika en die gesin bly weer in die huis in Sunnyside. Aanvanklik is hy werkloos en kry dan werk as liasseerder en later vertaler by die Departement van Binnelandse Sake, waarna hy vertaler word in die Departement van Landbou. Hy vertaal enigiets van slaghuisregulasies en pluimveevoer tot “resepte vir varkenskos”, ’n betrekking wat vir hom sieldodend is en hy is dan ook uitermate ongelukkig in sy werk. In hierdie tyd word hy saam met Gustav Preller een van die oprigters van Die Brandwag (wat op 31 Mei 1910 die eerste keer verskyn) en dien vir tien jaar in die redaksie.

Jan F.E. Celliers

Loopbaan as skrywer

Die Universiteit van Stellenbosch benoem hom met behulp van die Jan Marais-fonds van die begin van 1920 tot buitengewone hoogleraar om hom sodoende in staat te stel om meer aandag aan sy skryfwerk te wy en hom so van die verveling van sy werk as vertaler te vrywaar. Volgens aanduidings is hierdie betrekking egter nie ’n sukses nie. Sy doofheid skep ’n hindernis tussen hom en sy studente en sy buitengewone professoraat het geen vaste plek in die erkende leerplan nie, met die gevolg dat sy lesings swak bygewoon word. Hy is verder geen goeie orator wat stimulerende lesings kan gee nie. Reeds in Januarie 1922 keer hy weens die woningnood terug na sy huis in Pretoria en kom hierna elke jaar vir sowat ’n maand tot ses weke na Stellenbosch om sy doseerwerk af te handel. Die vergoeding vir die posisie is nie sodanig dat dit sy finansiële probleme oplos nie en hierdie stres het waarskynlik belemmerend ingewerk op sy literêre produksie. Sy vrou is onverwags in 1926 oorlede en dit is vir hom ’n groot emosionele slag, wat hy sukkel om te verwerk. Bowendien was sy vrou weens sy toenemende doofheid die skakel tussen hom en die buitewêreld. Haar dood beteken ook die desintegrasie van die gesin. Sy dogter Marie is op 2 November 1922 met die mediese student Hugo Stegmann getroud, maar hulle eerste kind en Celliers se eerste kleinkind, Marietjie, is baie jonk dood. Sy oudste seun Johan vertrek in 1919 na Europa om hom in die skilderkuns toe te lê en hy werk en woon onder meer tien jaar in Parys in Frankryk. By sy terugkeer na Suid-Afrika leef hy ’n kluisenaarslewe op ’n plaas buite Johannesburg. Sy seun Henri studeer klavier in Europa en trou hier met ’n Tsjeggiese pianiste, hoewel hy nie self groot sukses as musikant behaal nie. By sy terugkeer na Suid-Afrika blink hy uit as belowende toneelspeler, maar pleeg vroeg selfmoord. Celliers se jongste seun Albert is nooit getroud nie en bly in Kaapstad, waar hy op jeugdige ouderdom reeds begin blind word.

Persoonlike lewe en sterfte

Na die dood van sy vrou skryf Celliers niks meer nie en kort ná haar dood onderneem hy saam met sy seun Henri ’n reis na Parys in Frankryk. In 1929 lê hy die professoraat neer en woon hierna vir ’n ruk op Harrismith. Die laaste tiental jare van sy lewe lei hy ’n betreklik eensame bestaan in die woning Veredic bokant Leeuwenhof in Tamboerskloof in Kaapstad, waar hy by die skilder John Esterhuizen en sy vrou inwoon. Op 1 Junie 1940 is hy tydens besoek aan sy dogter in Aucklandpark in Johannesburg oorlede en hy word begrawe in die Heldeakker van die ou kerkhof in Pretoria.

Skryfwerk

Poësie

Hoewel sy gedigte van groot literêr-historiese waarde is, word dit reeds in sy leeftyd laer aangeslaan as dié van sy tydgenote soos Totius, Leipoldt en Marais, hoofsaaklik vanweë die beperkte ervaringswêreld en werklike diepgang daarin, asook die verouderde woordgebruik, verstegniek en rymdwang. Sy kreatiewe bron is die leefwyse van die Afrikaner met sy vaste waardesisteem en ongekompliseerde siening van die lewe. Uiterlike gebeurtenisse soos die Anglo-Boereoorlog of die Rebellie spoor hom aan tot sterk nasionalistiese verse, maar dit lei nie noodwendig tot ’n grootse opstand of konflik nie. In sy latere gedigte is daar wel ’n wegbeweeg van die eng nasionale en Afrikaanse temas, maar dit lei ongelukkig nie tot ’n betekenisvolle verdieping nie. Hierdie gedigte verval meestal in moralisasie.

Na ’n besoek aan Majuba in 1884 skryf hy een van sy eerste gedigte in Nederlands, wat in De Volkstem geplaas word, naamlik Lichtjes, ontwakende een voor een, kleuren de tenten in’t lager beneen. Hy skryf sy eerste Afrikaanse gedig in 1894 onder die titel Ons pieknie, ’n herinnering aan ’n piekniek, terwyl Gefop oudjie ook uit ongeveer hierdie tyd dateer. Op kommando skryf hy Ou oom Willem aan sy verslete ou baadjie, wat later in sy versamelbundel Ons Leesboek opgeneem word. Hy kry in die buiteland meer tyd om te dink en tussen die sneeu bedekte berge van die dorpie Montreux in Switserland sien hy in sy geestesoog die vlaktes van sy land. So ontstaan Die vlakte, wat hy ’n paar jaar later op 12 Mei 1906 in De Volkstem laat publiseer. Aanvanklik skryf hy die gedig in Nederlands, maar slaan gou oor na Afrikaans. Ongeveer twee maande na die publikasie van die gedig verskyn daar ’n baie gunstige resensie daaroor in Neerlandia, waarby Afrikaans ook aangeprys word as skryftaal en letterkundige taal. Weens gebrek aan genoegsame voorbeelde in Afrikaans erken Jan dat hy Shelley se gedig The cloud as voorbeeld vir die teksvorm gebruik het by die skryf van Die vlakte, hoewel sy werk beslis oorspronklik van aard is. Volgens eie mededeling is die gedig geïnspireer deur sy ervaring van die Transvaalse vlaktes terwyl hy as burger op kommando was, al is dit in Switserland geskryf. Die gedig het die vlakte self as naïewe spreker, wat die hele gedig verpersoonlik. Die vlakte word uitgebeeld in die oggend, die middag, tydens ’n donderstorm en in die aand en nag as die aarde verkwik is deur die reën en daar ’n vrede neerdaal op mens en dier. Hierdie gedig en die daaropvolgende bundel, Die vlakte en ander gedigte (slegs enkele maande na Totius se By die monument), word entoesiasties ontvang. Dit word beskou as ’n deurbraak in die stryd om te bewys dat Afrikaans ’n volwaardige taal is en Celliers se status as volksdigter is hierna verseker. Hy maak gebruik van ietwat verhewe en deftige taal en sy digkuns word gekenmerk deur die volgehoue rympatrone en ander klanktegnieke, soos alliterasie wat in ’n gedig soos Die ossewa (na aanleiding van die voorbeeld van Gezelle se gedig Twee horsen) selfs oorheersend word en die betekenis van die woorde verbloem in stede van ondersteun. Veel beter is hierdie klankspel in Die Dorpsondag, wat die kerkklokke se gebeier in verskillende tone weergee. In hierdie bundel verwoord die digter die Afrikaner se smart ná die oorlog, veral in die treffende gedig Dis al, wat in sy bondigheid die eers verbanne maar nou teruggekeerde kryger se weemoed uitbeeld soos geen ander gedig in Afrikaans nie. Ander treffende oorlogsgedigte is Die brand, waar die moeder en haar kind uitgedryf word in die winternag terwyl alles om hulle brand, en Die kampsuster, wat die leed van ’n sterwende Boerevrou in eenvoudige woorde maar met aangrypende emosie uitbeeld. Berusting is die weergawe van ’n jong vrou se emosies na aanleiding van die oorlog se smart, waar sy haar berus in die Here se wil. Trou is ’n lofuiting aan die edele kenmerke van ’n standvastige mens. Etlike gedigte besing die skoonheid van die natuur en veral Eensaamheid is ’n mooi stemmingsgedig met sy weergawe van die veld teen sonsondergang en in die nag. Klein ondeug bekoor met sy situasietekening en uitbeelding van die kleuter se lewensdrif. Gustav Preller skryf ’n belangrike inleiding tot hierdie bundel, waarin hy dit loof as “liriek van ’n heeltemal ander, ’n veel subtieler, inniger gevoel en skildering”.

Hierna volg Die revier, ’n simboliese behandeling van die mens se lewe en die sirkelgang tussen lewe en dood. Dit is dertien sange wat die loop van die stroom uitbeeld van sy ontstaan, deur sy vloei deur verskillende landstreke, tot met sy uitvloei in die oseaan. Hierdie nimmereindigende beweging van die water word dan gestel as simbool van die kringloop van lewe en dood, waar die mens se lewe op misterieuse wyse ontstaan en eindelik verdwyn in die geheimenis van die ewigheid. Die murasie is die sterkste van hierdie sange. Die opdragwerk Unie-kantate is geskryf vir die Uniewording in 1910 en word deur Henri ten Brink getoonset. Hierin poog die digter om in ’n aantal feesliedere die Suid-Afrikaanse geskiedenis in allegorievorm weer te gee, vanaf die koms van die seevaarders en die eerste setlaars, deur die Groot Trek en die Anglo-Boereoorlog tot met Uniewording. Dit word deur ’n Afrikaanse koor van mans en vroue opgevoer op die fees tydens die besoek van die hertog van Connaught aan Pretoria in 1910. Unie-kantate word deur H.G. Rawson in Engels vertaal as Union cantate sodat die hertog dit kan verstaan en die gedrukte uitgawe bevat dan beide tale langs mekaar. Beide Die rivier en Unie-kantate word vanaf die vyfde druk van Die vlakte en ander gedigte by hierdie bundel ingesluit.

Martjie is die heel eerste idille in versvorm in Afrikaans en vorm saam met Die vlakte en ander gedigte ’n hoogtepunt in Celliers se oeuvre. Waar sy ander werk gekenmerk is deur navolging van ’n rigiede versvorm en metrum, maak hy hier gebruik van rymlose verse van ongelyke lengte (met halfrym, assonansie en alliterasie as klankbinding), wat die inhoud baie meer spontaan maak. Dit vertel ’n liefdesverhaal in sewentien eenhede van wisselende lengte. Die jong meisie Martjie se ontluikende liefde vir die jongman Roelf word roerend geteken binne ’n landelike omgewing waar die atmosfeer van aanvanklike rustigheid feitlik tasbaar word. Dit is veral hierdie eerste gedeelte van die gedig waarin Celliers groot hoogtes bereik in sy weergawe van ’n ontasbare maar tog werklike atmosfeer van hitte en stilte en die impak van die hoofkarakters (Martjie en Roelf) op die omgewing. Hiervandaan ontwikkel die vers deur gesprekke en geskerts om die etenstafel en by ’n piekniek vir jongmense tot die verborge hartstog. Die verhaal sluit af met die troostelose weemoed van Martjie se onbeantwoorde liefde, wat uitloop op die rampspoedige einde. Die verhaal word beurtelings beskrywend, verhalend en beskouend aangebied. Hoewel die gedig deur herhaalde insinkings, te groot toeval in die verhaal en verstegniese lomphede nie as geheel geslaag beskou kan word nie, is dit tog ’n vroeë mylpaal in die ontwikkeling van ons digkuns.

Celliers se latere digwerk bereik nie besondere hoogtepunte nie. Die saaier en ander gedigte bevat merendeel bepeinsende verse, met die oorlog en die natuur as vernaamste temas, en die eerste literêre prys van HAUM word in 1918 aan hierdie bundel toegeken. Meeste van die gedigte het reeds voor hierdie bundel in tydskrifte verskyn. Stille werkers bevat ’n treffende beskrywing van ’n ou man op sy perd. Van die jeugverse in hierdie bundel word bekend deurdat hulle gereeld op skool behandel word, soos veral Waghondjies oor die getrouheid van die waghonde en die besielende Komaan!, laasgenoemde aanvanklik geskryf as boodskap aan die studente van die Transvaalse Universiteitskollege, wat in hulle eerste jaarblad verskyn het.

Jopie Fourie en ander nuwe gedigte bevat ’n aantal gemoedelike, huislike verse en bring in ’n hele aantal gedigte hulde aan heldefigure soos Jopie Fourie, Krisjan Beyers, generaal De Wet en President Steyn. Dit is veral die gebeure van die Rebellie van 1914 en die vernaamste rolspelers hierin wat betrag word, met die titelgedig wat ’n mooi beskrywing bevat van hoe die koeël oor die jare sy boodskap sal verkondig en opnuut sal tref. Onafhanklikheid bring die gestorwe helde van die verlede saam in die voortdurende strewe na onafhanklikheid. Mooi is die ritme wat die digter in Klokke lui bewerkstellig, terwyl die kindergedig Ma en Pietjie, oor twee makoue, bekoorlik is in sy eenvoud. Hierdie gedig vat ook op eenvoudige wyse die essensie van ouerskap vas op so ’n wyse dat die kind die essensie daarvan sal verstaan. Celliers se heldedigte tendens word voortgesit in Die lewenstuin en ander nuwe gedigte, waarin onder andere Paul Kruger en Christiaan de Wet in die gedigte vereer word. Kruger beïndruk met sy klankrykheid, terwyl die oratoriese in Generaal de Wet ook treffend is. Die titelgedig stel die menselewe voor as ’n lewenstuin, met die opbrengste wat deur vele nood en smart voortgebring word en die ontvanger van die opbrengs wat nie die offers besef nie.

Die blinde ou Voortrekker se ritme is ook geslaagd. Hierdie bundel bevat naas liedjies hoofsaaklik vaderlandse verse.

In Die groot geheim word daar op digterlike wyse gesoek na die geheim van alle dinge. Geskoei op ’n optimistiese wêreldbeeld probeer die spreker aantoon hoe skynbaar onversoenlike opvattings en strewes inderwaarheid op soek is na dieselfde “groot geheim” van die lewe en dus versoenbaar is, ’n opvatting wat nie tred hou nie met die geskiedkundige besef dat die groot botsings in die wêreld volkome botsings is wat altyd sal sorg dat daar konflik is. Dit is ’n lang allegoriese gedig in rymlose verse.

Liefdelewe behandel die filosofiese onderbou van die mens se geestesontwikkeling vanaf geboorte, deur skool en werk, liefde, huwelik en ouderdom. Hierdie ambisieuse filosofiese tema kom egter weens gebrek aan ontroering en diepte van mening nie tot sy reg in hierdie werk nie, ten spyte van mooi onderdele. Van die beste vroeë Afrikaanse kinderverse lê versprei in sy bundels, soos die bekende Waghondjies. Saam met P.L. Louw en G.B.A. Gerdener publiseer hy verder die Proewe van oorsetting van die Gesange-bundel in Afrikaans.

C.M. van den Heever en P.J. Nienaber stel in 1948 Bloemlesing uit die gedigte van Jan F.E. Celliers saam, waarin hulle ’n keur uit sy gedigte bundel, terwyl Driesprong van 1978 ’n bloemlesing is met ’n keuse deur W.E.G. Louw van die gedigte van hom, Totius en Leipoldt. Sy gedigte word in talle versamelbundels opgeneem, waaronder Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Digters en digkuns, Woordpaljas, Uit ons digkuns, Afrikaanse verse, Afrikaanse letterkunde, Afrikaanse natuurpoësie, Digters en digkuns, Digterstemme, Digters en digsoorte, Junior verseboek, Die junior digbundel, Nuwe Kleinverseboek, Nuwe Kleuterverseboek, Faune, Stories op rym, Pitkos, Uit ons letterkunde, My Afrikaanse verseboek, Voorspraak en Die tweede gerf.

Drama

Benewens gedigte skryf hy ook enkele dramas en sy voordrag Jan Onverschillig word reeds in 1893 by die Rederykerskamer Onze Taal opgevoer. Oor die algemeen is sy dramas nie van dieselfde gehalte as sy beste gedigte nie en is dit weinig meer as avontuurverhale wat vir die verhoog verwerk is, met die stereotipiese karakters, soms onwaarskynlike intrige en gelukkige afloop wat die avontuurverhaal kenmerk. Liefde en plig is die eerste versdrama in Afrikaans en daarom van literêr-historiese belang. Teen die agtergrond van die Anglo-Boereoorlog beeld dit die botsing uit tussen ’n jongman se liefde vir sy meisie en sy plig om in die oorlog te veg. Die verse is egter onbevredigend en die karakters is nie onderhewig aan enige groei nie. Die tweede bedryf uit hierdie drama word deur D.F. Malherbe in die versamelbundel Afrikaanse letterkunde opgeneem.

Reg bo reg beeld die stryd in ’n liefdesdriehoek uit, waar die titel die reg van ware liefde om te seëvier bo alle ander regte plaas. Die drama poog doelbewus om weg te beweeg van geskiedkundige en historiese temas wat in hierdie tyd die Afrikaanse drama oorheers. Kor Brincker kan nie saam met sy verloofde, Bella Behm, en haar ouers met vakansie na die see gaan nie. Hy woon by mevrou Frank en raak dan op haar dogter, Louise, verlief. Hierna volg die verliefdes se aksies en planne en die inmenging van vriende wat elkeen haar of sy eie oplossing wil sien. Die drama gaan nog mank aan melodramatiese intrige en ’n geforseerde ontknoping, maar maak tog gebruik van lewendige dialoog waarin die karakters se persoonlikhede en die agtergrond gebeure sinvol ontbloot word. Die innerlike konflik van Kor en Louise word ook oor die algemeen op sensitiewe wyse geskets. Celliers sorg hier vir ’n vroeë Afrikaanse stuk wat die mensbeelding van sommige karakters bevredigend hanteer.

Heldinne van die oorlog, hoewel eers in 1924 gepubliseer, is reeds in 1913 voltooi as opdragstuk vir die onthulling van die Vrouemonument en behandel die afbrand van die plase en die ontberinge van die vroue en kinders in die konsentrasiekampe. Die intrige is egter geskoei op die voorbeeld van die spanningsverhaal, terwyl die dominee se moraliserende lang rede in die slot die stuk op onbevredigende wyse laat eindig. Hierdie drama is bedoel as ’n soort “vervolg” op S.J. du Toit se drama Magrieta Prinsloo en volg dieselfde episodiese en vertellende trant.

Te laat is ’n sketsmatige drama wat in 1911 in Die Brandwag verskyn maar nie apart gepubliseer word nie.

Prosa

Celliers lewer ook verdienstelike werk op prosagebied. Die insiggewende artikel oor eie werk, Hoe ek begin skryf het, verskyn in Die Huisgenoot van 1 Desember 1933. In Die Brandwag verskyn onder sy eie naam en verskeie skuilname (minstens 22, waaronder Bram, Tonie, Petrus, C.C.P. en verskeie ander letters) artikels waarin hy op populêre wyse allerlei historiese, sosiale en wetenskaplike onderwerpe behandel. Sy prosastyl is helder met ’n logiese gedagtegang, wat die inhoud dan ontsluit selfs vir onontwikkelde lesers. Die meeste van hierdie stukke word later herdruk in Afrikaanse leesboek. Ou Gawie en ander verhale en sketse bestaan ook uit ’n keuse van sy talle bydraes aan Die Brandwag, waarvan baie ’n sterk liriese en moraliserende inslag het. Sy ontvlugting uit Pretoria gedurende die Anglo-Boereoorlog, ’n hoogtepunt in die bundel, en ander herinnerings uit sy lewe word beskryf. In sy natuurbeskrywings raak hy liries oor die skoonheid en soek telkens na ’n dieper waarheid in sy waarnemings.

In die Kangogrotte uit hierdie bundel word deur D.F. Malherbe in die versamelbundel Afrikaanse letterkunde opgeneem, terwyl Stil soos die nag, diep soos die see deur Daniel Hugo in Tydskrif opgeneem word. Laasgenoemde verhaal handel oor twee jongmense wat uitmekaar gehou is deur vooroordeel.

Celliers skryf die artikelreeks oor literêre begrippe Lewe en lettere in Die Burger in 1921 en sit hierdie reeks daarna vanaf 1922 in Die Huisgenoot voort. Hierdie besprekings word later in Kuns in lewe en kultuur saamgebundel. Vir oningewyde lesers beskryf hy hier grondbegrippe oor die kuns en kuns se doel, skoonheid en lelikheid en die wese van poësie en prosa. Hierdie sake illustreer hy telkens met toepaslike voorbeelde uit die daaglikse lewe.

Sy Oorlogsdagboek is veral van kultuur-historiese belang, aangesien dit lig werp op gebeurtenisse tydens die Anglo-Boereoorlog wat andersins nie welbekend sou wees nie. Dit word selfs deur Siegfried Huigen bestempel as die belangrikste dagboek uit die oorlog. Die boek bestaan uit briewe aan sy vrou en sy dagboekaantekeninge wat hy periodiek kon maak. Hierin gee hy sy persoonlike indrukke tydens sy deelname aan die oorlog op die Suid-Vrystaatse front, die terugtog van die Boere uit die Kaapkolonie en die guerrillastryd in Transvaal. Uittreksels van hierdie dagboek word aanvanklik in die dertigerjare in Die Huisgenoot gepubliseer, waarna dit eers in 1978 in boekvorm verskyn. J.C. Steyn neem ’n stuk wat op 7 Desember 1934 in Die Huisgenoot verskyn het, onder die titel Jan F.E. Celliers vlug as vrou in die versamelbundel Veg en vlug op.

Terwyl hy op kommando is, raak hy bewus van sy minder bevoorregte medeburgers se dors na kennis. Reeds in 1905, terwyl hy nog in Switserland woon, stel hy dan die versamelbundel Ons leesboek saam om te voorsien in die groot behoefte aan geskikte leesstof by sy volk. Daar is ook onder andere gedigte van hom wat in Nederlands geskryf is. Hierdie bundel word in ’n tweede uitgawe in 1920 gepubliseer as Afrikaanse leesboek vir huis en skool. Benewens gedigte is daar ook artikels van opvoedkundige aard (soos Warmte en lig, Swaarte en lugdrukking) wat ten doel het om as inligtingsbron vir die leser te dien en die volk so op te voed. Verder vertaal hy drie Franse romans in Afrikaans, naamlik Bang vir die lewe van Henri Bordeaux, Colomba van Prosper Mérimée en Mannie van M.R. Halt. Hy is ook behulpsaam met die oorsetting van die Gesange in Afrikaans en Proewe van oorsetting van die gesangebundel in Afrikaans, waarin van sy oorsettings saam met dié van Paul Louw (die digter Lodovikus) en G.B.A. Gerdener verskyn, wat in 1924 gepubliseer is.

In 1912 verwerk hy Johanna van Warmelo Brandt se Hollands-Afrikaanse dagboek wat sy van die Anglo-Boereoorlog gehou het, in ’n suiwerder Afrikaans. Die titel hiervan was Die Kappie Kommando of Boerevrouwen in Geheime Dienst. Dit word dan as ’n reeks artikels in Die Brandwag gepubliseer en word kort daarna ook as ’n hardebandboek uitgegee.

Eerbewyse

Jan Celliers is in 1909 een van die stigterlede van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en in 1930 word hy verkies tot erelid van die Akademie. Hy word in 1919 verkies tot buitelandse erelid van die Vlaamsche Academie voor Taal en Letterkunde. Op 20 Maart 1936 huldig die Oranjeklub in Kaapstad hom met die opvoering van liedere en voordragte uit sy werk. Die Suid-Afrikaanse Akademie vereer hom in Mei 1936 met ’n erepenning vir sy baanbrekerswerk vir die Afrikaanse taal. In Maart 1937 hou die Afrikaanse Skrywerskring in Johannesburg ’n eetmaal tot sy eer. Die bekende Jan Celliers Laerskool by die Dieretuinmeer in Johannesburg word na hom genoem en ’n borsbeeld van hom deur Coert Steynberg word in die skoolterrein opgerig, terwyl ’n olieverfskildery van hom deur W.H. Coetzer in die skoolsaal opgehang is. Jan Cellierspark in Groenkloof, Pretoria is na hom genoem.

Publikasies

Jaar	Titel van publikasie
1905	Ons leesboek voor oud en jong
1908	Die vlakte en ander gedigte
1909	Die revier Liefde en plig
1910	Unie-kantate
1911	Martjie
1918	Die saaier en ander nuwe gedigte
1919	Afrikaanse Leesboek
1920	Jopie Fourie en ander nuwe gedigte
1922	Reg bo reg
1923	Die lewenstuin en ander gedigte
1924	Heldinne van die oorlog Liefdelewe Die groot geheim Ou Gawie en ander verhale en sketse Proewe van oorsetting van die Gesange-bundel in Afrikaans (saam met P.L. Louw en G.B.A. Gerdener)
1933	Kuns in lewe en kultuur
1948	Bloemlesing uit die gedigte van Jan F.E. Celliers
1978	Oorlogsdagboek Driesprong (saam met Totius en C. Louis Leipoldt)

Vertalings

Jaar	Titel van publikasie
1912	Die Kappie Kommando of Boerevrouwen in Geheime Dienst – Johanna Brandt
1919	Bang vir die lewe – Henri Bordeaux
1920	Colomba – Prosper Mérimée
1925	Mannie – Marie Robert Halt

Samesteller

Jaar	Titel van publikasie
1905	Ons leesboek voor oud en jong
1920	Afrikaanse leesboek vir huis en skool

Eksterne skakels

• http://www.stellenboschwriters.com/celliersj.html
• http://www.jancelliers.co.za

Bronne

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• APB-Komitee vir Skoolboeke. Die junior digbundel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Sesde druk 1963
• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Tiende druk 1994
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• Bouwer, Alba. Afrikaans 100. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Buning, Tj. Uit ons digkuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Nuwe omgewerkte druk 1960
• Cloete, T.T. Faune. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Derde druk 1971
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Dekker, G. Oordeel en besinning. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste druk 1964
• Gilfillan, F.R. Skrywers in beeld 3: Jan F.E. Celliers. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1978
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Hattingh, S.C. Jan F.E. Celliers 1865–1940. in Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. Ontsyferde stene. Inset-Uitgewers Stellenbosch Eerste uitgawe Eerste druk 1996
• Kannemeyer, J.C. Verse vir die vraestel. Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Louw, N.P. van Wyk. Opstelle oor ons ouer digters. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1972
• F.E.J. Malherbe Aspekte van Afrikaanse literatuur. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth Eerste uitgawe 1940
• Nasionale Pers Beperk. Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
• Nienaber, P.J. en Lategan, F.V. Afrikaanse natuurpoësie. Afrikaanse Pers-Boekhandel Derde druk 1952
• Nienaber, P.J. (samesteller) Digters en digkuns. Afrikaanse Pers-Boekhandel Derde druk 1954
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J (samestellers) Digters en digkuns. Perskor-Uitgewers Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J. (samesteller) Jan Celliers – Ons volksdigter. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1951
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Nienaber, P.J. Ses digters. J.L. van Schaik Beperk Pretoria 1964
• Nienaber, P.J.; Erasmus, M.C.; Du Plessis, W.K. en Du Plooy, J.L. Uit ons letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Sewende druk 1968
• Opperman, D.J. Junior verseboek. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad Agste druk 1960
• Pheiffer, R.H. Woordpaljas. Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Derde uitgawe Derde druk 1993
• Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein Vierde vermeerderde druk 1931
• Pienaar, P. de V. Flitse. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Tweede uitgawe Eerste druk 1965
• Preller, Gustav S. Eerstelinge. Human & Rousseau Kaapstad 1961
• Scholtz, Merwe. Herout van die Afrikaanse poësie en ander opstelle. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste druk 1975
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Snyman, Nico. Jan F.E. Celliers (1865–1940). in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Totius. Versamelde werke 8. Tafelberg-Uitgewers Beperk Eeufees-uitgawe 1977
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe1998
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2 J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

Tydskrifte en koerante

• Conradie, P.J. P.C. Schoonees en die Afrikaanse drama van die twintigerjare. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 29 no. 1, Februarie 1991
• Hartevelt, P. Die ‘vloer’ in ‘Die vlakte’. Standpunte. Nuwe reeks 141, Junie 1979
• Liebenberg, Wilhelm. Iets meer oor ‘Dis al’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 35 no. 2, Mei 1998
• F.E.J. Malherbe : Jan F.E. Celliers - volksman en digter. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 9, nr. 3, Maart 1960
• Ohlhoff, Heinrich. Oorlog en poësie: primêr ’n Celliers-perspektief. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 40, 2003
• Van Bart, Martiens. Boeremeisie se verhaal opgeveil. Beeld, 3 Augustus 2012
• Van Coller, H.P. ’n Herwaardering van ‘Eensaamheid’. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 16 no.3, Augustus 1978
• Van der Walt, P.D. ’n Onuitgegewe manuskrip van Jan Celliers. Standpunte. Nuwe reeks 71, Junie 1967

Internet

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1992/12/10/12/4.html
• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1993/03/4/2/21.html^{[dooie skakel]}
• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2012/08/09/B1/3/msmartiensveil.html^{[dooie skakel]}
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/03/10/8/22.html^{[dooie skakel]}
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/09/18/3/7.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/04/22/3/16.html^{[dooie skakel]}
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/10/07/3/4.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2001/07/07/1/25.html