C.M. van den Heever

C.M. van den Heever (1902 – 1957) was 'n professor en hoof van die Departement Afrikaans-Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hy was ’n skrywer en digter wat die Hertzogprys vir sy poësie en sy prosa verwerf het.

C.M. van den Heever
C.M. van den Heever
Gebore	Christiaan Maurits van den Heever 27 Februarie 1902 Norvalspont, Noord-Kaap
Sterf	8 Julie 1957 (op 55)
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer, digter

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

C.M. van den Heever as jong man.

Christiaan Maurits van den Heever is op 27 Februarie 1902 in die konsentrasiekamp naby Norvalspont gebore. Hy gaan in die distrik Trompsburg skool, asook in Bloemfontein aan die Brebner- en die Grey-kollege. Na die oorlog word hy groot op die plaas Poortjie in die distrik Trompsburg. Sy vader is Christiaan Mauritz van den Heever en sy moeder, wat op 10 November 1918 tydens die groot griepepidemie sterf, is Maria Elisabeth Oberholzer. Sy ouers is op 23 Augustus 1893 op Edenburg in die Vrystaat met mekaar getroud. Dit was sy pa se tweede huwelik, nadat sy eerste vrou vroeg in 1893 oorlede is en CM het twee halfsusters en ’n halfbroer uit hierdie huwelik. Hy is die vierde van nege kinders en die skrywer Kootjie van den Heever is een van sy broers, terwyl sy broer Giel ook geskryf het, onder andere onder die skuilnaam Boet Giepens in Die Landbouweekblad. Sy broers en susters is Gileam Johannes (Giel), Christiaan Mauritz (wat baie jonk oorlede is), Thomas Arnoldus, Anna Maria Elizabeth, Maria Elizabeth, Abraham Jacobus (Kootjie), Hester Maria en Helena.

CM se skoolopleiding is by die plaasskool op Krugerspoor in die distrik Trompsburg in die Suid-Vrystaat en van standerd vyf aan die Brebner-kollege in Bloemfontein. Sy hoërskoolopleiding is ook in Bloemfontein aan Grey-kollege, waar hy in 1920 matrikuleer. In hierdie tyd bly hy in die koshuis en kan slegs met vakansietye terugkeer plaas toe. Sy vader is op 30 Desember 1919 weer getroud, maar hierdie huwelik was kinderloos.

Verdere studie

Na matriek is CM vir ’n jaar as onderwyser en staatsamptenaar werksaam, maar studeer dan vanaf 1922 met die Thomas Robertson-studiebeurs verder aan die Grey Universiteitskollege in Bloemfontein, waar professors A. Francken en D.F. Malherbe ’n belangrike vormende invloed op hom het. Hier behaal hy die B.A.-graad in 1924 met onderskeiding in Nederlands en Geskiedenis. Hy word hierna joernalis in die redaksie van Die Landbouweekblad en vanaf 1925 by Die Volksblad, maar gaan deeltyds voort met sy studie in Nederlands en Afrikaans en behaal die M.A.-graad met onderskeiding in 1926, waarna die Porter-beurs vir buitelandse studie aan hom toegeken word. Tydens sy studiejare verskyn sy eerste gedigte en prosawerke in De Goede Hoop en daarna in vele ander publikasies.

In Julie 1927 trou hy met Martha Maria (Martie) Klopper van Dewetsdorp wat hy in sy studentejare leer ken. Hulle het twee dogters (Salome en Maura) en ’n seun, ook Christiaan Mauritz. Martie skryf boeke onder haar eie naam en onder skuilname soos Lydia en Anette Terblanche. Sy was stigter van die tydskrif Die moderne vrou, wat later by Die Brandwag ingelyf is, asook van die Afrikaanse Dameskring en die Maria van Riebeeck-klub, laasgenoemde organisasies die eerste in hulle soort in die land. Op 2 Februarie 1928 gaan CM na die Universiteit van Utrecht in Nederland vir verdere studie en behaal einde 1929 sy doktoraal in die Nederlandse letterkunde onder leiding van professor C.G.N. de Vooys. Hy is ’n tyd lank lektor aan die University College in Londen. By sy terugkeer na Suid-Afrika in 1931 is hy lektor aan die Grey-Universiteitskollege in Bloemfontein. Hy promoveer in 1932 met die proefskrif “Die digter Totius: Sy betekenis vir die Afrikaanse letterkunde” aan die Universiteit van Suid-Afrika en word in 1933 aangestel as professor en hoogleraar in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand in Johannesburg, ’n posisie wat hy tot met sy dood beklee. Wanneer ’n vakature ontstaan is hy vir ’n tyd ook waarnemende hoof van die Departement Engels aan die universiteit. Benewens die huis wat hy in Johannesburg besit, koop hy ook in 1940 ’n plaas op die walle van die Vaalrivier in Parys, waar hy gereeld saam met sy gesin gaan ontspan.

Kampvegter vir Afrikaanse taal en kultuur

Aan die Rand help hy baie om die kulturele lewe te bevorder. Hy is saam met T.J. Haarhoff die stukrag agter die stigting van die Afrikaanse Skrywerskring in 1934 en is voorsitter van hierdie vereniging tot met sy dood in 1957. Hy dien ook vanaf 1936 op die redaksie van die Afrikaanse Skrywerskring se  publikasie, die Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring, wat in 1951 vervang is met Tydskrif vir Letterkunde. Hiermee help hy ander skrywers, onder andere Uys Krige en Elisabeth Eybers, om hulle werk gepubliseer te kry. Van laasgenoemde tydskrif is hy hoofredakteur vanaf die stigting daarvan tot met sy dood. Verder stel hy bloemlesings saam uit die werk van Jan F.E. Celliers, Totius en D.F. Malherbe. Vir ’n jaar lank is hy voorsitter van die Afrikaanse Kunsvereniging en hy dien ook op die Beheerraad van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, die Hospitaalraad van Johannesburg, die Radioraad, die Matrikulasieraad en die Skakelkomitee en die Werkgemeenskap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Kuns, Lettere en Wetenskappe. Hy is ook lid van die Leidse Maatschappij voor Nederlandse Letteren. By verskeie geleenthede tree hy as openbare spreker op by herdenkingsfeeste en ander funksies.

In Johannesburg reik hy uit na anderstaliges en ander kultuurgroepe en geniet veral aansien in die Joodse gemeenskap met sy bydraes aan die Jewish Affairs en Zionist Record. In 1953 besoek hy Israel op uitnodiging van hulle regering en maak hier weer kontak met een van sy oudstudente, Olga Kirsch. Van den Heever was altyd ’n voorstander van bande met die Dietse stamlande en nadat hy daar studeer het, behou hy kontak met organisasies en individue in Nederland en België. Hy speel ook ’n leidende rol daarin om die Vlaamse en Nederlandse boek in Suid-Afrika bekend te stel en omgekeerd om die Afrikaanse boek in Nederland en België te bevorder. Op 25 November 1951 lewer hy op uitnodiging van die provinsiale regering van Wes-Vlaandere ’n huldeblyk ten tye van Stijn Streuvels se tagtigste verjaarsdag Vanaf 28 Oktober tot 15 Desember 1955 is hy weer na Nederland nadat die Nederlandse regering hom daarheen genooi het. Die Departement van Onderwys, Kuns en Wetenskap benoem hom in Augustus 1955 tot lid van die Toesigkommissie oor die Belgies-Suid-Afrikaanse Kultuurverdrag.

Latere jare en sterfte

Reeds in 1949 kry hy ’n hartaanval, gevolg deur nog een in Junie 1956, waarna hy op 8 Julie 1957 in Johannesburg na ’n operasie aan serebrale trombose oorlede is. Ná sy dood tref vele tragedies sy familie. In 1960 is sy dogter Maura Stolz, ’n depressielyer, selfdood en in 1961 is Maura se man, Jack Stolz, in ’n motorongeluk oorlede. Vyf maande na Maura se dood is CM se vrou, Martie, na ’n lang siekbed oorlede. CM van den Heever en Martie se seun, ook CM, is in 1979 op 45-jarige ouderdom oorlede nadat hy vanaf 1964 vermis was. Hy is in die Forest Hill-begraafplaas in Port Elizabeth begrawe onder die naam C.B. Barnard

Skryfwerk

Poësie

Van den Heever publiseer die eenakter Ek kom dadelik! in Helikon van Junie 1955, maar afgesien hiervan bepaal hy hom uitsluitlik by die poësie en prosa. Reeds van vroeg af publiseer hy gedigte in tydskrifte, die eerste reeds in sy skoolblad en later ook in De Goede Hoop, Die Grey Universiteitskollege Blad, Die Grunko, Shimla (die universiteitsblad), Die Huisgenoot en Die Boerevrou. Sy poësie is hoofsaaklik stemmingskuns, waarin hy gereeld besin oor die verbygaande aard van alles. Hy maak dan ook gereeld gebruik van woorde wat beweging aandui, en die voël is ’n belangrike simbool in hierdie verband. Onder invloed van D.F. Malherbe se romantiese styl skryf hy reeds in 1923 die ongepubliseerde epies-liriese gedig van by die negehonderd versreëls, Die aandster. Dit wentel rondom die dromer Jan en sy liefde vir sy meisie Barbara. Weens sy dromery kom hy gereeld op die plaas in die moeilikheid by sy twee ouer broers. Hy soek troos by Barbara, maar sy sterf aan koors. In sy smart aanskou hy die aandster, wat hom aan Barbara laat dink, maar nou nie net aan haar liggaamlike skoonheid nie, maar ook aan haar geestelike skoonheid.

Hy maak sy debuut met die digbundel Stemmingsure, wat opgedra word aan D.F. Malherbe. Dit is nog hoofsaaklik jeugwerk en soos die titel aandui, is dit meestal stemmingsverse oor verskeie onderwerpe, waaronder die natuur en die raaisels van die lewe. Die openingsgedig, Sing my, dui reeds die oorheersende doodstema aan, tesame met ander deurlopende temas soos verganklikheid, smart, die natuur en liefde. Die oorwegende toon van die bundel is weemoed, verlange en swaarmoedigheid, die beste uitgebeeld in die mooi Die konsertina in die nag. Hierin word die vreedsame stemming van ’n nag op die plaas beskryf, met net die sagte kabbeling van die spruit wat hoorbaar is. Die stilte word dan deur die yl klanke van ’n konsertina verbreek, net om later weer in die stilte te versink. In hierdie gedig is die konsertina die draer van die romantiese verlange, terwyl die afwesigheid van sterk sintuiglike beelde bydra om die ontasbaarheid van die heimwee te verwoord. Die bundel word afgesluit met Die pelgrim, wat weier om skuiling te vind in ’n huis en eerder voortstryk op die pad van die lewe, waar dit hom ook al mag lei. Die aandster is ’n verwerking van fragmente van sy ongepubliseerde epiese gedig. In sy Versamelde gedigte neem hy later slegs agtien van die vyftig gedigte in hierdie bundel op.

Die nuwe boord is ’n groot vooruitgang op sy debuut, met suiwerder beelde en taalgebruik, alhoewel die toonaard van die gedigte ’n verwantskap toon met sy eerste bundel. Sonder dat daar werklik gedigte is wat geheel en al bevredig, is die bundel vol pragtige gedeeltes. Beskrywings van die natuur is gevoelig en verteenwoordig soms ’n geestelike verdieping van betekenis. Noemenswaardig is verse soos Net my skaduwee en Wonderbare nag (beide vrye verse met suiwer beelding), My klein lantern, So fyn gevleg en veral Die wêreld is waarin die fyn beskrywing van die stemming in die natuur verdiep tot lewensbeskrywing. Die wagtertjie stap, ’n gedig wat Afrika-motiewe verwerk, is ook ’n hoogtepunt. Hierin word die wagtertjie gekonfronteer deur die tokkelossie in ’n gedig wat sterk beeldend is. Outa Hans  beskryf die duiwel se koms om middernag, wanneer hy met betowerende vioolspel die aanhoorders vermaak. Hy sal jou leer om te speel soos hy, maar dan moet jy jou siel aan hom verkoop. Wie om twaalfuur snags is die verhaal van die visser wat die meermin se elfkleed afgeneem het en met haar trou, waarna hulle drie kinders het. Die meermin herwin egter haar elfkleed en keer terug see toe. Geslaag is hier die ritme waarmee die see se onrustige beweging gesuggereer word. Oor die seek’gat is ’n vers oor die waterslang, ’n belangrike watergees uit die swart mense se geloof. Waar ruwe rotse word baie bekend en vertel die verhaal van ’n ongeluk tydens ’n pa en seun se jagtog in die berge. Die seun se voet gly en hy val teen die rotse af totdat hy in ’n klipskeur vassit, waarna die vader die seun doodskiet om hom van verdere lyding te vrywaar. Ten spyte van die aangrypende boustof en enkele treffende sienings, gaan hierdie gedig egter mank aan verskeie verstegniese gebreke, wat vele gedigte in die bundel tipeer. Voorbeelde is die paarrym wat ’n natuurlike ritme verhinder, die gebruik van swak rymwoorde en die invoeging van stopsels wat niks toevoeg tot die betekeniswaarde van die gedig nie. Die nuwe boord ontvang in 1928 die Hertzogprys vir poësie.

Deining verteenwoordig verdere groei en word deur D.J. Opperman in Digters van Dertig bestempel as die eerste groot bundel van die Dertigers en Van den Heever self as die eerste Dertiger Hierin ontgin Van den Heever die verheerliking van die kunstenaar, een van die uitstaande kenmerke van die digkuns van die Dertigers, en verras met sensitiewe sintuiglike waarnemings. Die dood en in die lig daarvan die onsekerheid oor die doel van dade en die lewe self is een van die vernaamste temas, maar hy besin ook meer oor die geheimenisse van die mens en wêreld. Op verstegniese gebied maak hy nou ruim gebruik van die volsin wat met knap gebruik van enjambemente die rymdreun vermy en aan die verse ’n natuurlike ritme verskaf. Die titel verwys na die ewige deining van die see, waaragter die spreker die noodlot en die dood sien wag en die verse besin dan ook veel meer oor die geestelike belewenis. Ontwaking in die droom is knap suggestie van die misterieuse, terwyl Laat my ’n roerende gebed is. In O koele water van die spruit word die natuur waargeneem, met toepassing op die eie wese, waar die mens gesien word as eensame banneling op aarde. Die herhaling vorm ’n inkantasie waarin die ewige deining van die bundeltitel gesuggereer word. Hoewel gedeeltes van Die teleurgestelde (oor die spreker wat in sy liefde verlaat is) nie heg by die geheel geïntegreer is nie, is die beeld waarmee dit afsluit bekoorlik suggestief. Ook die kuns en kunstenaars vind neerslag in ’n aantal gedigte, waaronder Voor die Nagwag van Rembrandt, Die Venus van Melos in die Louvre, Aan Keats, By Gezelle se graf in Brugge en Die digter. Dood van die bedelaar beskryf die verskopte se dood tydens die lente in die park, waar sy verlore drome en strewe na skoonheid in die seisoen se prag weerkaats word, gekontrasteer met die einde van sy lewe waar al wat vir hom oorbly sy mooi herinneringe is. Soortgelyk is Die afgeleefde vrou, waarin die eensaamheid, leed en verlatenheid van die ouderdom beskryf word. Atilla is die verhaal in versvorm van Atilla die Hun, wat op sy huweliksdag vermoor is deur die vrou wat hy gedwing het om met hom te trou. Man, vrou en dood gee die sikliese gang van die lewe en dood en die verhouding tussen man en vrou in die tydelike en ewige bestaan weer. In 1935 word in ’n derde druk van Deining ’n aantal sterk stemmingsgedigte bygevoeg, insluitende die mooi Voëls in die skemering. In hierdie gedig word die voëls uitgebeeld as bannelinge in die skemerlig, wat eensaam na die wind luister terwyl hulle stadig in die donker nag verdwyn. Die voël is ’n herhalende simbool in Van den Heever se digkuns. Die uitbeelding van die tydelike teenoor die ewige natuur  word goed saamgevat in die voël se gedurige verbyvlug en swewing, iets wat kom en dan weer weg is, en word telkens ook gekontrasteer met die statiese van die omgewing

Aardse vlam is weereens ’n bundel met sterk metafisiese verse, waarin die digter as’t ware in stemming ontvlug van die werklike wêreld. Die mens word gesien as geskei van die ewigheid en die heelal en kan slegs in hereniging daarmee sy aardse vlam laat voortleef. Paradoksaal moet hy dus vernietig word (doodgaan) om in die ewige Lig opgeneem te word. In hierdie bundel is die digter baie sterker bewus van sy aardsgebondenheid en menslikheid en wen die gedigte aan konkrete beelding. Gedigte soos Die vertrekkende wildeganse (waarin die ganse die aarde verlaat en wegvlieg die donkerte in, met die suggestie van ’n groot verlies wat geaksentueer word deur die gelyktydige verlies aan daglig en die groot stilte wat neerdaal) en Die gevalle Zoeloe-Indoena (met sy volgehoue aanspreking van die gestorwene en treffende teenstelling tussen dood en lewe, die kryger se krag in die lewe en sy kragteloosheid in die dood), is van die beste in sy oeuvre. Afrika is ook treffend in sy uitbeelding van die mistieke en sy bede dat die voorgeslagte wat die vasteland help tem het die mensdom moet besiel. Eenmaal sluit by hierdie gedig aan in sy filosofie van menslike eenheid oor die eeue, met die besef dat in die ondergang van die wêreld ook die spreker ’n rol gespeel het. O verre wydtes bereik met knap gebruik van enjambemente ’n kragtige suggestie van die opgaan in die oneindigheid. Berusting in die huidige lewe vind ons in geslaagde verse soos Dat net en Boesmansrivier. Die digter verbreed ook sy tematiese register met gedigte oor die mitologie, soos Ganymede, Arachne en Minerva en Orpheus en Eurydice. Agter tralies beeld ’n leeu in die dieretuin uit waar hierdie majestueuse dier verneder is in sy gevangenskap. Hierdie bundel verteenwoordig ’n hoogtepunt in sy digkuns

Met die verskyning van sy Versamelde gedigte in 1945 laat Van den Heever ’n groot aantal gedigte uit sy eerste twee bundels weg en sluit ook sowat veertig voorheen ongepubliseerde verse in. Die nuwe verse sluit ten nouste aan by gedigte uit Aardse vlam. Dit is teen hierdie tyd duidelik dat sy waarde in die poësie hoofsaaklik een van ’n oorgangsfiguur is tussen die eerste Afrikaanse digters, met hulle sterk vaderlandse verse, en die sterkste Dertigers, met hulle intens persoonlike verse. Hoewel hy steeds in tegniek verbeter en ook ’n aantal vrye verse in hierdie bundel insluit, bly sy poësie in wese stemmingskuns. Daar is ontwikkeling in tegniese vaardigheid en groter suiwerheid van segging, maar sy digkuns bly eenselwig van aard. Die nuwe gedigte voeg egter wel ’n groter verskeidenheid van temas tot sy digkuns, met gedigte oor evolusie, Oosterse religieuse motiewe en besinning oor die politiek. Met enkele gedigte oor spesifieke figure, soos Die dood van Simson en Louis Trichardt se einde bring hy ook ’n groter persoonlike en konkrete element tot sy poësie, wat tot ’n mate die algemene newelagtigheid teenwerk. Verhalende gedigte bevat gedigte wat reeds in sy ander bundels verskyn het, maar ook ses nuwe gedigte. Van die nuwes is Ballade van die woestyn die beste. Twee armoedige vriend steel geld wat hulle in die woestyn begrawe. Uit gierigheid slaan een dan die ander een dood sodat al die geld aan hom kan behoort, maar hy verdwaal en word gemartel deur hallusinasies en die stem van sy gewete. Hy word deur reisigers gevind en na ’n hospitaal geneem. Sy pogings om sy verhaal te vertel om sy gewete te laat rus is egter tevergeefs, want niemand wil hom glo nie. In teenstelling met die bundeltitel is baie van die gedigte eerder stemmingsgedigte, hoewel ’n verhaal iewers in die stemming skuil. Honderd sonnette sluit sy digterlike nalatenskap af met verse wat handel oor die verband tussen mens, God en natuur. In die digter se filosofie staan die mens as geringe figuur teenoor die groot kragte van die natuur, met God as middelpunt wat alles saambind. Die mens se bestaan is in harmonie met die heelal, maar word oorheers deur sy vrees vir die dood, wat sy natuurlike hunkering na vryheid en onsterflikheid ondermyn. Desondanks is daar ’n aanvaarding van die onvermydelike. Hoewel die idee-inhoud gereeld ryk van aard is, word selde daarin geslaag om dit tot ware digkuns binne die streng sonnetvorm te giet. Die ewige kind (wat ook in Groot Verseboek opgeneem word), is ’n hoogtepunt en beeld ’n kind met Down-sindroom uit wat deur die straat gestoot word en die mense wat hom sien ontstel. Ander verse met realistiese beskrywings soos Oupagrootjie, In memoriam patris, Siekte, Lente, Altyd dieselfde en Die misdadiger is ook verdienstelik.

Versamelbudels

Hy publiseer gedigte in verskeie tydskrifte, insluitende die Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring. Sy gedigte word in ’n groot aantal versamelbundels opgeneem, waaronder Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Afrikaanse versameling, Afrikaanse natuurpoësie, Ons jongste letterkunde, Digters en digkuns, Afrikaanse ballades, Digters en digsoorte, Afrikaanse verse, Afrikaanse letterkunde, Digterstemme, Uit ons digkuns, Junior verseboek, Die junior digbundel, Goudaar, Faune, Liggaamlose taal, Uit ons letterkunde, Woordpaljas, My Afrikaanse verseboek, Tussen die engtes, Voorspraak en Die tweede gerf.

Romans en novelles

Dit is met sy prosa en spesifiek sy romans en novelles wat hy sy grootste bydrae tot die Afrikaanse letterkunde maak.

Op die plaas (wat oorspronklik as vervolgverhaal in Die Volksblad verskyn) is nog jeugwerk. Hierin word die plaaslewe verdienstelik geskilder, maar die novelle oortuig nog nie met die mensbeelding nie. Die skaapboer op klein skaal, Freek, is die hoofkarakter. Hy ly aan ’n minderwaardigheidsgevoel, wat hom ’n onderwerp van bespotting maak by sy maats. ’n Nooi van die dorp (Miem) kom by die buurman kuier en gooi haar flikkers vir Freek om bietjie opwinding tydens haar besoek te kry. Die aand voor haar vertrek skraap hy eindelik genoeg moed bymekaar om haar te soen en hy teer hierna ’n lang tyd op sy gelukkige herinneringe. Miem trou egter met ’n ander man, sonder dat daar ooit ’n botsing tussen Freek en Miem plaasvind. Freek se besinning oor hierdie gebeurtenis en die besef dat daar in hierdie verhouding geen toekoms is nie, laat hom langsamerhand tot nuwe lewensinsigte kom. Volgens die uitbeelding in die eerste gedeelte van die verhaal besit hy net ’n geringe mate van geestelike ontwikkeling, maar hy word na sy vlugtige liefdesgeluk ’n diepsinnige filosoof. Hoewel die verhaal en karakterbeelding dus nie aan die verwagting voldoen nie, vergoed Van den Heever se keurige taalgebruik en sommige van sy vergelykings (vele is minder geslaagd) enigsins hiervoor.

In Langs die grootpad is Hansie ’n dromer wat tot groot teleurstelling van sy vader, oom Gert, nie as boer deug nie en eerder in sy musiek ’n uitlaatklep soek. Dit lei tot wrywing met sy vader, met slegs sy moeder wat hom verstaan. Hansie raak verlief op Maria, die dogter van die bywoner Rooi Stefaans, wat deur sy pa weggejaag word. Die vertrek van hierdie familie raak hom dus diep. Nog erger gebeur, want sy moeder sterf tydens die griepepidemie en in sy smart worstel Hansie nou hewig met die ewige dinge en die sin van die lewe. Hy gaan studeer, maar voel homself as vreemdeling tussen ander, wat vererger wanneer sy vader in geldelike verknorsing beland. Oom Gert probeer sy posisie red deur ’n tweede huwelik, wat sy hele huisgesin in ellende dompel. Die onstabiliteit het ’n groot uitwerking op nie net Hansie nie, maar ook sy susters. Susie gaan bly na ’n liefdesteleurstelling by familie in Durban, waar sy selfmoord pleeg, terwyl Hannie trou met Gert van wie sy aanvanklik nie gehou het nie maar dan tog gelukkig is. Tant Annie, oom Gert se tweede vrou, stam uit ’n agterlike bywonersfamilie en haar baasspelerige natuur en skynheiligheid laat die huisgesin uitmekaar spat. Tant Annie se swakkelingseun, Johnnie, word deur sy ma in alles voorgetrek en eindelik kan Hansie sy geterg nie langer verdra nie en slaan hom plat. Hierna kies Hansie die grootpad om self sy eie potjie te probeer krap. Johnnie beland na vele misstappe eindelik in die tronk. Die ironie van die lot voer Hansie na Rooi Stefaans, wat deur ’n gelukkige vonds op die delwerye nou ’n welgestelde boer is, waar Hansie ’n staanplekkie kry. Hy deug egter steeds nie as boer nie en sy toekoms is onseker. Maria keer terug uit die stad waar sy gestudeer het en as dit blyk dat haar liefde vir hom nog lewe, volg Hans se wedergeboorte. Onder haar besielende invloed verdwyn sy minderwaardigheidsgevoel en besluit hy om sy goedjies te verkoop en musiek te gaan studeer in die stad, sodat sy ontwikkeling tot ’n bevredigende einde kom. Van den Heever dring steeds nie in die wese van die karakters in nie en beskryf eerder hulle gevoelens as om dit uit te beeld, terwyl baie karakters ook geneig is om óf goed óf sleg te wees, wat ongeloofwaardig is. Die gevolg hiervan is dat die figure vaag bly, terwyl sielkundige motivering vir optredes ook nie bevredigend is nie. Dit belemmer ook die gang van die verhaal, wat soms traag voortsukkel. Die titel van die roman verwys na die eindelose grootpad van die lewe, waar die reisigers tevergeefs soek na ’n uitspanplek. In 1935 wys die lesers van Die Volksblad in ’n peiling vir Langs die grootpad aan as die vyfde beste Afrikaanse prosawerk tot op daardie stadium.

Droogte behandel die verarming van die plattelandse bevolking as gevolg van langdurige droogtes. Die skrywer slaag daarin om die stemming van die stryd teen die natuur te skep, maar tree nog steeds te beskrywend op, eerder as uitbeeldend. ’n Besondere groeipunt in sy prosa is egter dat hy hier meer realisties as romanties is en dat verskeie karakters, veral Datie, ’n lewe van hulle eie verkry. In hierdie verhaal ontmoet die leser vyf broers, wat digby mekaar woon op die ouerlike skaapplaas in die Vrystaat. Met uitsondering van Soois is hierdie broers almal mense van geringe geestelike ontwikkeling, wat gedurig onder mekaar rusie maak. Die oujongkêrel Stoffel is ’n dronklap, wat probeer om sy niggie te verlei en later ook sy broer Luikes tot dronkaard maak. Datie is doofstom en by Sagrys het menslikheid lankal opgedroog. As gevolg van die verdeling van die grond kan geeneen ’n behoorlike bestaan maak nie. Wanneer die langdurige droogte kom, raak almal uitgeboer, behalwe Sagrys, wat gedurende die Anglo-Boereoorlog verraad gepleeg en al sy besittings behou het. Sagrys se ideaal is om weer in besit te kom van die hele plaas en hy span saam met ’n Joodse winkelier om sy broers se ondergang te verhaas. In die oomblik van oorwinning egter word hy vermoor deur Datie, uit wraak vir jarelange mishandeling. Datie word opgesluit in ’n sielsieke-inrigting, Soois word weens finansiële ondergang gedwing om uit te verkoop en hy en die ander broers word dagloners op die spoorweg. Teenoor die broers word die plaasonderwyser Hendriks en sy vrou Nancy gestel, waar die onderwyser in sy strewe om te studeer en vooruit te kom, sy vrou verwaarloos, wat nie kan aanpas by die plaaslewe nie en die stres van die onsekere bestaan nie kan hanteer nie. Die onverwagte moord laat haar van skok ’n toeval kry en ook hulle verlaat die plaas. Na al hierdie gebeurtenisse kom die mildelike reën, maar nou is dit te laat. Die skrywer probeer hier om nie net die fisiese nie, maar ook die geestelike droogte tot woord te bring. In sulke omstandighede kry die laer instinkte die oorhand. Hierdie roman word eervol vermeld tydens die toekenning van die Hertzogprys vir 1933 en word onder andere in Vlaams vertaal. In 1935 wys die lesers van Die Burger en Die Vaderland in ’n peiling beide vir Droogte aan as die vierde beste Afrikaanse prosawerk.

Groei beeld die groeiende spanning tussen die boerelewe en verstedeliking uit, met die titel wat veral verwys na die geestelike groei in die hoofkarakter se lewe. Gustav Cloete is ’n talentvolle plaasseun, wat ’n universitêre opleiding geniet het en hom in die stad vestig as joernalis, saam met sy vrou Hester en dogtertjie Hettie. Hy hunker egter steeds na die eenvoudige lewe op die plaas Blesbokfontein, waar oom Bêrend steeds tradisievas is en sy broer Pieter die plaas bewerk. Ander karakters verteenwoordig mense in die verskillende stadia van modernisering en aanpassing by die verstedelikte lewenswyse. Die Vermaaks streef deur navolging van die uiterlike na sosiale aanvaarding, maar misluk as gevolg van geringe geestelike ontwikkeling. Dr. Beer is ’n amptenaar van armblanke-afkoms, maar hoewel hy hom deur sy geleerdheid opgehef het uit ’n nederige stand, is sy lewe tot mislukking gedoem deur gebrek aan innerlike waardes. Sy strewe na sosiale erkenning word verder belemmer deur sy skinderlustige en onopgevoede maar ambisieuse vrou. Japie Greyling en mev. Verstraaten is tiperend van diegene by wie die moderniseringsproses voltooi is en hulle het reeds al die ou Afrikaanse tradisies verwerp. Mev. Verstraaten se lewensfilosofie is om een man haar te laat onderhou, terwyl sy haar met ’n ander (Japie) vermaak. Haar gesprekke met die diensmeisie, Sarie, werp ’n helder lig op die verskillende huweliksopvattings van die hoogste en laagste stand. Ook by Gustav is daar ’n botsing tussen die ou en nuwe opvattings, wat hy met die kritiese blik van die intellektueel beskou. Oom Bêrend dien as teenpool van die verworde stadslewe met sy Christelike standvastigheid, beginselvastheid en geloof. Daar is egter ook boere wat reeds ontaard het en vir hulle is die uitweg om stad toe te vlug. Gustav word as gevolg van die depressie afgedank by die koerant en ervaar die bitterheid van die armoede. Daar kom verwydering tussen hom en sy vrou en sy dogtertjie sterf in ’n armoedige losieshuis. Hy keer dan sy rug op die stadslewe en herwin op die plaas onder sy vader se besielende invloed al sy vertroue in die lewe. Hy ontdek nuwe lewensvreugde en besef dat die mens somtyds vernedering moet smaak om tot werklike hoogtes te kan groei. Die verloop en afloop is grotendeels onrealisties en die stadslewe word as net sleg afgemaak terwyl die plaaslewe geïdealiseer word. Ten spyte van hierdie en ander gebreke is hierdie werk ’n vooruitgang in Van den Heever se prosa. Eerder as beredeneerde sielkundige ontledings, bevat hierdie roman vele knap tonele, vol beweging en aksie met ’n minimum van beskrywende toeligting. Langdradige onthullings het grotendeels verdwyn, en in die plek daarvan het gekom suggestiewe aanduidings wat die leser op die regte spoor bring. Die eenselwig negatiewe uitbeelding van die ekonomiese en sedelike agteruitgang van die stadslewe is egter steurend.

Die novelle Somer verskyn aanvanklik in 1935 as vervolgverhaal in Die Huisgenoot. Hierin skilder Van den Heever weer die boer en sy verhouding met die alles oorheersende natuur met sy seisoene, met die wete (ook in die liefde) dat in die somer of hoogtepunt van die oes reeds die kiem van ondergang aanwesig is. Die agtergrond van die verhaal is ’n Vrystaatse somer waarin versengende hitte en droogte die boere knou. Die tragiek van die gedurige stryd teen die genadelose natuur vind hier uiting in die figuur van die moedelose oom Frans wat die ou familieplaas Driefontein innig liefhet. Sy hoop om dit te behou verdwyn egter wanneer ’n verwoestende haelstorm sy ryp koring verpletter. Sy broer oom Tom is daarenteen die onvermoeide werker, wat al die luime van die natuur goed ken en deur harde werk daarby aanpas. Selfs wanneer die koringprys daal, glo hy dat harde werk hulle sal help om die skuldlas af te werp en dat die aarde nie diegene sal teleurstel wat daarop vertrou nie. Die arbeiders leef digby die aarde en hulle siening van die lewe word hierdeur beïnvloed. Hulle verstaan dat hulle maar soos die koring is wat groei en afgesny word en dat die natuursiklus homself weer en weer sal herhaal. Die jeugliefdes wat teen hierdie siklus ontkiem, word ook daardeur verdoem, want die arbeiders beweeg aan en afskeid is onontkombaar. Oom Tom se dogter Linda raak verlief op die swerwer Wynand met sy tronkverlede, wat die bywonerseun Hannes se jaloesie laat opvlam. Op Oujaarsnag, terwyl almal plesier maak, brand Hannes dan oom Tom se hooimied af en sterf self in die vuur. Die intensiteit van en konflik binne die verhoudings word hiermee verhoog. Somer word sterk in aanmerking geneem vir die toekenning van die Hertzogprys vir 1936, hoewel daar deur sommige keurders gevoel word dat dit beïnvloed is deur die werk van die Nederlandse skrywer Stijn Streuvels. Hierdie novelle is ’n hoogtepunt in ons ouer prosa en word in Engels (deur T.J. Haarhoff as Harvest home), Vlaams en Duits vertaal en in die sewentigerjare deur André P. Brink in ’n draaiboek verwerk en verfilm. P.G. du Plessis neem ’n fragment, Somer, in Halfeeu op, waarin hoogtepunte uit die eerste vyftig jaar van Die Huisgenoot saamgebundel word. Die opgenome gedeelte handel oor die dreigende gevaar van ’n haelstorm vir die koringoes.

Kromburg beeld die ondergang van ’n vrou uit wat wil ontkom van die kleingeestigheid van haar plattelandse omgewing om haar kunstenaarstalent ten volle te kan ontgin. Dit word omskep tot ’n suksesvolle mini-televisiereeks kort na die aankoms van televisie in Suid-Afrika. Wenda is ’n ontwikkelde plaasmeisie. Wanneer sy verloof raak aan die mediese student Braam begin sy drome droom van ’n verblyf in Europa. Braam sterf egter in ’n ongeluk en impulsief trou sy dan met Flip Swart, bestuurder van ’n boerewinkel in die dorpie Kromburg. Flip is ’n goeie, maar doodgewone man sonder veel dryfkrag. Wenda aard nie onder die kleingeestige inwoners van Kromburg nie en vind haar huwelik met Flip vervelig. ’n Vakansie in Durban gee haar nuwe dryfkrag en sy beraam allerhande planne om Kromburg te hervorm. Met behulp van die onderwyser Basson voer sy ’n toneelstuk op en saam met die simpatieke ds. Verwey probeer sy om die Kromburgers se leeslus op te wek. Die beklemming van haar bestaan wil egter nie wyk nie. ’n Paar vleiende opmerkings van ’n rondreisende akteur laat haar besluit dat sy ’n kunstenares is wat haar lewensbestemming ver anderkant Kromburg se rantjies sal vind. Sy oorrompel haar man en vader, Oom Kasper, wat sy erfplaas Rietvlei verpand om Wenda finansieel te steun en sy vertrek met Etienne Lombard. Deur harde werk en natuurlike aanleg maak sy stadige vordering in die toneelwêreld en gee haar oor aan die stadslewe. Na ’n rusie met Lombard, wat ’n skurk blyk te wees, gaan sy egter met ’n goederetrein huis toe, met die wete dat kleingeestigheid en bedrog ook buitekant Kromburg aangetref word. Die impak van haar optrede is sodanig dat oom Kasper sy erfplaas verloor en dat ook Flip om haar ontwil ’n swerwer en banneling word. Wenda is een van die eerste werklik sterk vrouekarakters in die Afrikaanse prosa. Die verhaal gaan egter mank aan onwaarskynlikhede en ongemotiveerde optredes, wat in diens van die boodskap staan eerder as om die werklikheid uit te beeld, terwyl te veel van die karakters nie werklik mens word nie.

Laat vrugte is ’n plaasroman wat afspeel in die eerste dekades van die twintigste eeu. Dit beskryf die oerou probleem van die ouderdom wat teensinnig is om te verander en so vasklou aan ’n magsposisie dat dit die jeug onvoldoende ruimte gee om self te ontwikkel, met die onvermydelike resultaat uiteindelik dat die oue afgesny word sodat die nuwe loot kan ontwikkel. Die outokratiese Oom Sybrand is een van die bekendste figure in ons ouer prosa, ’n outoriteitsfiguur met ’n drang om sy wil ten alle koste te laat geld. Hierdie drang bring hom in konflik nie net met die gemeenskap nie, maar ook en veral binne sy eie gesin. Die botsing met sy seun Henning vorm die hoogtepunt in die roman. Die handeling vind plaas teen die agtergrond van die sikliese kom en gaan van die seisoene, wat dan ook die mens se lewensloop eggo. Oom Sybrand het sy vrou Betta verneder tot nie veel meer nie as huisbediende en in sy seun Henning sien hy ’n mededinger oor wie hy moet seëvier. Henning is boonop verlief op die buurdogter Johanna, met wie se gesin oom Sybrand in vyandskap leef. Henning voel later verplig om die plaas te verlaat. By nabetragting besef Oom Sybrand dat hy nie soseer vir Henning as teenstander gesien het nie, maar geveg het teen sy eie verlies aan lewenskrag wat met die ouderdom kom. Sybrand stel egter slegs belang daarin om te heers en verdere rykdom te versamel. Ná sy vrou se dood het hy selfs nie eens barmhartigheid teenoor sy dogter Annie en haar man Hennie om hulle toe te laat om by hom te kom bly nie, selfs al het hulle finansiële bystand broodnodig. Oom Sybrand trou dan met Maggie, die jong vrou van sy bywoner, wat begin om sy besittings te verkwis, veral na hy hulpeloos gelaat word deur ’n beroerte. Annie kom later tot sy redding en jaag vir Maggie weg en Henning (nou getroud met Johanna) kom ook terug om versoening te bewerkstellig. Oom Sybrand aanvaar nou die onvermydelike, naamlik dat hy nie vir altyd aan sy besittings en die hede kan vasklou nie. Hy vind berusting daarin dat hy deur sy seun en kleinseun tog steeds op ’n manier aan die grond verbind sal wees. Hierdie roman verteenwoordig ’n hoogtepunt in ons ouer prosa en veral in die genre van die plaasroman en word wyd voorgeskryf aan universiteite en skole. Laat vrugte word in 1942 met die Hertzogprys vir prosa bekroon.

Gister ondersoek die mag wat die verlede op die hede en toekoms uitoefen. Ná Ouma Bet se man Frans se dood sit sy haar totale toekomsverwagting op haar kleinseun Frans, wat net soos sy oupa lyk. Die titel van die boek sluit aan by hierdie obsessie met die kleinkind, want in hom wil die ouma weer haar verlede herleef. Klein Frans is egter verwen en heg geen waarde aan wat vir die res van die familie kosbaar is nie. Hy jaag slegs sy eie selfsugtige begeertes na en verkwis sy ouma se erfenis. Sy begeerte is om in die stad ryk te word en hy kom slegs tot inkeer wanneer sy meisie Joyce weier om met hom te trou oor sy selfsug. Ouma gaan agter Frans aan stad toe, terwyl haar kinders (Frans en Hendrik) papperds is wat van hulle kinders afhanklik is en so ook in die stad beland. So beland drie geslagte almal in die stad as resultaat van die ambisie en selfsug van ’n verwende kind. Klein Frans se suster Emma vind na ’n tydperk van pynlike onstandvastigheid eindelik haar voete in die stad en pas aan. Klein  Frans verongeluk egter, waarna Ouma terug gaan plaas toe om daar te sterf. Drie geslagte se ontworteling van die plaas word hier uitgebeeld, maar hierdie roman bring nie nuwe temas of groei in Van den Heever se werk nie.

Van aangesig tot aangesig beeld die gesinslewe van ’n Boerefamilie uit, waar die vader, oom Naas Steenberg, deur sy selfsugtige en outokratiese optrede in groot mate sy kinders se toekoms negatief bepaal. Hierdie swakkeling probeer homself handhaaf deur ’n valse waardigheidsvertoon, maar nadat sy aansien geknak word, sien hy homself vir die eerste keer as die armsalige mens wat hy werklik is en word sy lewe ontspoor. Naas is ’n winkeleienaar op Vlaktedorp, ouderling in die gemeente, sedebewaker in die gemeenskap en streng opvoeder van sy gesin. Hy sien sy vrou en vier kinders deurgaans slegs in hulle verhouding tot hom en nie as mense in eie reg nie. Sy oudste dogter Bessie se lewe verongeluk hy deur haar verhouding met die man war sy liefhet, te verbied. Sy hardkoppigheid dryf sy oudste seun, Neels, van hom weg en Neels ontaard dan in ’n dronkaard in die stad. Sy jongste dogter Elsie verwen hy weer en kan geen fout in haar sien nie, selfs wanneer die bewyse opstapel. Gaandeweg verloor Naas sy aansien in die gemeenskap. Sy dogter Elsie loop weg met die handelsreisiger Billy en Neels word in die stad in hegtenis geneem vir manslag. In hierdie toestand word Naas eindelik gedwing om van aangesig tot aangesig met homself te staan en sy foute te erken, maar hy kan die volle gewig van hierdie insig nie geestelik verwerk nie.

Anderkant die berge beskryf die lewe van ’n pioniersfamilie in die vroeë dae van die Boererepublieke tot met die ontdekking van diamante. Dit teken die geestelike evolusie van ’n Voortrekkerpatriarg (Jakob de Jager) en beskryf die teenstelling tussen beginselvaste mense en diegene wat wankelend aan allerlei verleidings toegee. Jakob maak op sy plaas Doringkranskloof die onherbergsame wêreld mak en weerstaan die aanslae van die inboorlinge en die wilde diere. Ten spyte van vele terugslae (sy vrou Hanna word blind en hy word gedwing om ter wille van sy kinders sy geliefde plaas te verlaat wat hy met harde arbeid opgebou het) bly Jakob vasklou aan sy rotsvaste geloof en vind hy rus in God se wil vir sy lewe. In teenstelling hiermee het hulle bure, Willem Pelser en sy seun Skalk, nie ’n beginselvaste fondament nie en kom hulle deur drank en ontug tot ’n val. ’n Sterk karakter is Malie, Skalk se vrou en Jakob se dogter, wie se innerlike wroegings goed weergegee word. Hoewel geen verruiming in Van den Heever se oeuvre nie, is dit ’n knap geskrewe boek.

Kringloop van die winde bevat drie novelles (Daiel se afskeid, Vyand en Die ontwaking van Jacques Duvenhage). Daiel se afskeid word later apart herdruk. Daiel is ’n weeskind wat ná ’n ongelukkige kinderlewe eindelik ’n swerwende skaapskeerder word, met beperkte lewensvooruitsigte. Die dorpsprokureur Vorster laat hom egter ’n gevoel van eiewaarde herwin deur hom ’n visie te gee van ’n eie plasie en help hom om daarvoor te spaar. Wanneer Daiel met die bywonersdogter Stienie trou en die plasie Syferfontein aanskaf, ondervind hy vir die eerste keer geluk. Die droogte roei hom egter uit en hy werk hard om weer op die been te kom, net om onder die invloed van sonsteek hallusinasies te kry en in hierdie toestand sy vrou en kind aan te rand, onder die wanindruk dat hy hom verset teen die onsimpatieke weeshuisowerhede. ’n Tweede aanval van waansin oortuig hom dat hy ’n gevaar vir sy gesin is. Hy tref reëlings vir sy vrou en word weer ’n swerwende skaapwagter, sodat sy lewe net soos die winde ’n volle kringloop voltooi. “Vyand” word ook later apart herdruk en behandel die verdeeldheid in die Afrikanervolk onder die invloed van die politiek tydens die Rebellie. Paul en Jurie is broers wat in hulle kinderdae besonder geheg is aan mekaar. Hulle verhale word elkeen uit hulle eie perspektief vertel. Paul is ’n rotsvaste Afrikaner wat tydens die Rebellie by die rebellemagte aansluit en getroud is met die Boerenooi Marie. Jurie word ’n prokureur op die dorp en trou met die Engelse Jane, sodat hy later van sy volk vervreem, al voel hy nie werklik tuis by die Engelse nie. Hy sluit tydens die Rebellie by die regeringsmagte aan en skiet vir Paul dood, maar word daarna deur sy gewete geteister. In Die ontwaking van Jacques Duvenhage is die inwoners van Koppiesburg almal voorbeelde van banale menslikheid. Jacques Duvenhage begin onder die invloed van sy liefde vir Rita dig, maar sy geestelike ontwaking word doodgesmoor deur sy omgewing. Die drie novelles kan ook gesien word as verteenwoordigend van drie tydperke in die Afrikaner se geestelike ontwikkeling. Die eerste beeld die opbou na die Anglo-Boereoorlog uit, die tweede die botsing tussen politieke idees en die derde die verlies aan geestelike waardes in die proses van verstedeliking.

Woestynsand dek die spore word in drie dele verdeel onder die titels Gedagte, Twyfel en Geloof. Die eerste deel bevat ongeveer tweehonderd aforismes of lewenswyshede. Die tweede deel (Twyfel) is ’n romantiese novelle (gebaseer op die profeet Ahasveros) waar die lewe van sendelinge in ’n barbaarse wêreld uitgebeeld word, met die eindelike besef die boodskap wat hulle van dag een af wou verkondig: Slegs God kan jou red. Die derde deel (Geloof) kontrasteer met die tweede en is ’n eie weergawe van die verlossingstryd wat Moses teen die Farao se huis in Egipte voer.

Die held beeld die invloed van die stadslewe en die probleme van aanpassing op ’n plattelandse egpaar se verhouding en hulle denke oor Afrikaner-ideale uit. Die hoofkarakter Peet is ’n onderwyser met ’n minderwaardigheidskompleks. Hy gee klas op ’n plattelandse dorpie, maar het nogtans groot ambisies en voel homself geroepe as kultuurstryer wat die Afrikaanse tradisies, taal en godsdiens wil bevorder. Hy vestig hom saam met sy vrou Bettie en gesin in Johannesburg om sy ideale uit te leef. Die mense is egter andersgesind in die stad en meer behep met die materiële as met die geesteswaardes, sodat Peet hom gou in ’n doodloopstraat bevind. Eindelik vind hy berusting in die besef dat hy slegs verantwoordelik is vir sy eie lewe en dié van sy gesin. Deur by hulle te staan ten spyte van die koste daaraan verbonde, bevestig hy hom as ’n ware held, selfs al is dit ’n onbesonge een.

Die res van sy langer prosa behandel telkens weer bekende temas, soos die teenstelling tussen die plaas en die stad en die agteruitgang van die Afrikaanse volkslewe as ’n resultaat hiervan. Dit sluit in Marthinus se roem, waarin ’n arm seun hom gewetenloos opwerk tot heerser in sy dorp en geen mens ontsien in sy sug na mag nie;Jeug, wat die jong seun Lewies se gelukkige landelike ontwikkeling teken, met die simpatieke verhouding met outa Frans ’n sterkpunt; Vannag kom die ryp, met huweliksontwrigting en menslike ontaarding in die stadslewe met sy streng fokus op die materiële en die strewe na genot as tema, wat die karakters dwing om bestek op te neem van hulle lewensbeskouings; en Dirk se oorwinning, waar ’n weeskind in die groot stad beland en in ellende gedompel en verneder word, maar ten spyte van groot uitdagings tog oorwin en as kunstenaar ontpop.

Kortverhale

Ook op kortverhaalgebied maak hy ’n bydrae. Simson is sy eerste kortverhaalbundel. Hy ontkom in hierdie bundel aan die ergste slaggate van romantiek en mooiskrywery wat sy tydgenootlike langer prosa kenmerk, hoewel voorbeelde hiervan steeds talryk is. Telkens stel hy die klein en magtelose mens in sy stryd teen die oorweldigende magte van die natuur, binne en buite die mens, met die verlede wat ’n deurlopende en selfs deurslaggewende impak maak op die hede. In groot mate is hierdie verhale dan ook stemmingskuns, waar die atmosfeer wat geskep word ’n baie groot rol speel in die interpretasie daarvan. ’n Sterkpunt is die weergawe van botsende persoonlikhede, wat in die verhaal Verbittering ’n hoogtepunt bereik. Die hoofkarakter se vrou het ’n verhouding met Gert, sy beste vriend en vennoot in ’n prokureursfirma. Dit lei tot die lewenslange verbittering tussen die twee eertydse vriende en word ’n wrok wat selfs dreig om die lewensgeluk van hul kinders, Dirk en Regina, te verwoes. Die versoening word eers op die sterfbed bewerk deur ’n visioen uit ’n gelukkige jeug, wat lei tot vergifnis en vrede. Broedertwis is ’n verdere hoogtepunt in die bundel. Adolf en Herman is twee broers en seuns van ’n visserman. Herman het ’n wrok teenoor sy ouer broer as gevolg van onreg wat hy in sy jeug gely het. Die jarelange jaloesie tussen die twee broers lei tot ’n worsteling om lewe en dood gedurende die eerste vaart na hul vader se begrafnis. Volgens tradisie moet die oudste broer nou die skipper van die boot wees, maar juis hierteen verset Herman hom. Terwyl die twee broers veg oor die besit van die boot, word albei met boot en al die diepte ingetrek deur ’n orkaan. Dit is eers in hulle doodsangs dat hulle die nietigheid van hul eersug besef en tot mekaar versoen kan raak. In die titelverhaal, Simson, is die hoofkarakter nes sy Bybelse voorganger die slagoffer van vrouelis. Ook hy neem skouspelagtig wraak. Die ontroue meisie Miemie en haar minnaar Andries is egter onoortuigend uitgebeeld, wat die verhaal skade berokken. Die huweliksaansoek boei met sy tipiese Boere-geestigheid, terwyl Die uitgeploegde geraamte ’n spookverhaal is. Simson en ander verhale word eervol vermeld tydens toekenning van die Hertzogprys vir 1933.

Vuurvlieg en sterre se hoofkarakters is telkens in ’n krisis van een of ander aard betrokke, waardeur hulle volle menslikheid openbaar word. Die bundel bevat onder andere die treffende verhaal Leuens, wat in talle versamelbundels opgeneem word as voorbeeld van die vroeër Afrikaanse verhaalkuns. Olga en Naomi ontmoet mekaar weer na baie jare. Hulle lewensomstandighede het radikaal verander van skooldae af en verskil aanmerklik. Naomi se eens welgestelde vader is bankrot en sy en haar man se lewens het misluk. Daarteenoor is Olga geseën op beide materiële en geestelike gebied. Naomi probeer deur leuens ’n valse beeld voorhou maar word uitgevang en sodoende gedwing om die waarheid in die oë te staar. In Die Skeiding is standsverskil ook die tema. Herman du Rand se moeder sloof haar af om hom te laat studeer vir dokter. Na kwalifikasie raak hy verloof aan Marie, wat tot ’n deftige Johannesburgse gesin behoort. Om die skyn te bewaar vermy Herman kontak met sy armoedige bloedverwante, maar neem dan sy verloofde na sy armoedige ouerhuis. As Marie haar neus optrek, herleef Herman se jeugdrome en besluit hy om sy plig teenoor sy eie mense te doen. Marie hoort tuis in die deftige stad en hy stuur haar met die volgende trein alleen terug huis toe. In Vuurvlieg en sterre word Antoon, ’n eenvoudige groenteverkoper, deur sy liefde vir ’n vriendelike strandbesoeker uit armoede opgehef, wat sy beste eienskappe na vore bring. Die Dam is een van die beste verhale in die bundel. Oom Gabriël is ’n inhalige boer wie se strewe na rykdom alle ander emosies oorheers. Voor die groot reën slaag hy daarin om met inspanning van alle kragte ’n reusagtige dam op sy plaas te voltooi. Hy kry egter rusie met sy seun, Kootjie, wat verlief is op ’n arm buurman se dogter en Kootjie verlaat sy ouerhuis. Oom Gabriël is te trots om aan versoening te dink. Die groot reëns breek egter sy damwal en sy trots, sodat hy sy dam verloor, maar sy kind weer vind. Najaar beeld die agteruitgang van ’n eens gevierde skrywer se werk uit in beide die atmosfeerskepping as die verhaal. Die keurkommissie vir die Hertzogprys vir 1936 voel dat hierdie bundel eervolle vermelding verdien.

In Kruispad word in etlike verhale die wesenlike eensaamheid van die mens verken en sy onvermoë om selfs diegene wat die naaste aan hom is, te verstaan. ’n Hoogtepunt in die bundel is die verhaal Soos Pa. Die mynwerker Andries du Preez se gesondheid is verwoes deur sy werk en hy ly aan myntering. Op sy laaste werksdag grou sy kinders Driesie en Lettie in ’n ou mynhoop, sodat hulle ook soos hulle pa kan wees. Die mynhoop stort egter ineen en begrawe die kinders, sodat die myn die pa se gesondheid en sy kinders se lewens eis. Ook die verhale Taai wortels (met die tema van ouerlike oorheersing wat later vollediger in die roman Laat vrugte uitgewerk word) en Die daad (’n geestige verhaal waarin oom Dykie se gespog oor sy heldededade tydens die Anglo-Boereoorlog ’n knou kry wanneer hy ver te kort skiet as daar by hom ingebreek word) is geslaag.

Sy kortverhaalbundels hierna (Nooit!, Die laaste baken en Beelde in die stroom) bereik nie weer die hoogtes van die eerstes nie, hoewel daar tog verdienstelike verhale is. In hierdie bundels maak karakters van die plaas oorwegend plek vir karakters uit die stadslewe, wat meer as karikature as werklike mense geskilder word. In sy beste verhale slaag die skrywer egter steeds goed daarin om die innerlike stryd in die hooffiguur tot ’n klimaks te voer. Die titelverhaal in Nooit! beskryf Oom Willem en sy gesin wat uitgeboer het en na Fordsburg in die stad moes trek, waar hy vergeefs na werk soek. Daar is moontlike uitkoms as hy bereid sou wees om liefdadigheid te aanvaar of sy dogter toe te laat om vir die Indiër te gaan werk, maar hy weier dit. Einde ten laaste besluit hy om terug te gaan na die plaas, waar hy wel ’n bywoner by sy broer sal wees, maar darem tussen sy eie mense en getrou aan sy beginsels. Wie sal weet? en Tog snaaks se krag lê in die selfinsig van die hoofkarakters. In Wie sal weet? ry ’n voorspoedige sakeman ’n seuntjie dood en jaag dan weg, met die besef daarna dat hy ’n morele lafaard is en glad nie soos wat hy hom voordoen nie. In Tog snaaks ontslaan Harry Verster, wat in ’n weeshuis grootgeword het, ’n sieklike ou man weens pligsversuim. Agterna vind hy uit dat dit sy vader was. In die laaste drie verhale (En nou?, Ou broer en Die einste Harry), word die verlede volledig in die hede geïntegreer en die gebeure deur sterk motiewe (soos die wraakgedagte in En nou?) gedra. Ou broer vertel die verhaal van ’n verraaier (Sas) wat tydens die Anglo-Boereoorlog ten minste twintig burgers se lewens gekos het deur sy verraad. Wanneer hy op sterwe lê ervaar sy broer Stoffel die tweespalt tussen liefde vir sy broer en veragting vir wat hy gedoen het. Die einste Harry vertel van die bruin man Harry wat onder invloed van ’n lokasie-aktivis en drank sy werkgewer doodsteek. Wanneer hy na die aktivis vlug vir hulp, word hy aan die polisie uitgelewer. Vele van die verhale in die bundel is nog onafgewerk en is eerder sketse as kortverhale.

In Die laaste baken is Lewensbesonderhede ’n hoogtepunt. Dit is ’n vertelling van ’n pa aan sy kinders, wat met sy atmosfeerskepping en deurkomponering van die verteller se persoonlikheid deur sy manier van vertel oortuig. Die verhaal bevat ook ’n interessante verwysing na Freud. Die titelverhaal ontmasker inhaligheid, terwyl Die afgrond roep ’n uitbeelding is van die innerlike stryd van ’n pasiënt om die liggaamlike disfunksie te verwerk.

Beelde in die stroom bevat twaalf kortverhale wat reeds voorheen gepubliseer is, saamgevoeg met nege nuwe kortverhale. Die verhale voeg nie veel by tot sy reeds bekende werkwyse of die algehele kwaliteit van sy werk nie, alhoewel Die onverwagte uitnodiging gereken kan word as goed. Die ek-verteller moes trou voordat hy sy studies kon voltooi en kwalifiseer dus nie vir ’n goeie betrekking nie. Hy sukkel om sy gesin te onderhou en moet geld leen net om die noodsaaklikste lewensmiddele te koop. Hy loop ’n ou universiteitsmaat raak wat duidelik baie ryk geword het en hy en sy vrou word dan uitgenooi na ’n braai by sy maat se deftige woning. Daar vind hy uit dat die deftige lewenstyl deur skuld befonds word en dat hulle eintlik maar in dieselfde bootjie is.

Versamelbundels

In 1971 keur A.P. Grové kortverhale vir die bundel Sewentien verhale van C.M. van den Heever. Sy kortverhale en sketse word in verskeie versamelbundels opgeneem, waaronder Die Afrikaanse kortverhaalboek, Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal, Kortpad, Kortverhale vir verkenning, Twaalf Afrikaanse Kortverhale, Vlugte, Die jongste Afrikaanse kortverhale, Afrikaanse letterkunde, Uit dorp en veld, Halfeeu, Vuurslag, Vertellers 2, Kort keur, Flitse en Mooi loop. Koos Human neem Ryk en arm, ’n fragment uit Laat vrugte, op in sy bloemlesing Willekeur.

Sketse en essays

Die Afrikaanse gedagte protesteer teen die selfingenomenheid van die predikasies wat so uitbundig toegejuig word op die nasionale feesdae. Nadruk word veral daarop gelê dat waaragtige kultuur ’n vyand is van alle luidrugtigheid en van alle uiterlikheid. Dit wortel in die innerlike en is ’n geestelike besitting waarmee ’n mens nie te koop loop nie. Voordat daar dus sprake kan wees van ’n lewenskragtige Afrikaanse kultuur, moet daar by elke Afrikaner self-kultuur gevind word. Op openhartige wyse word die volksgebreke bespreek, al is hy optimisties oor die toekoms. Hierdie bundel bevat ook essays oor die ontwikkeling in die Afrikaanse letterkunde en oorsigte oor die werk van Nederlandse skrywers soos Stijn Streuvels, Guido Gezelle en Karel van de Woestijne. Hy publiseer ook essays in Die stryd om ewewig, waarin hy veral die Afrikaner se strewe na ’n selfstandige kultuur verwoord en die impak van propaganda ontleed, en Delwer en sif, waarin hy dit veral het oor die skryfkuns en letterkundige aangeleenthede. In laasgenoemde bundel staan die huldeblyk aan Jan Celliers uit. Mens en woord versamel ’n wyd uiteenlopende reeks letterkundige sketse en essays oor Afrikaanse en ander kunstenaars en diverse ander onderwerpe wat voorheen reeds in verskillende publikasies in die Afrikaanse pers verskyn het. Mens en woord kom in 1950 sterk in aanmerking vir die toekenning van die Hertzogprys vir kritiese prosa en essay, maar daar word eindelik in hierdie jaar nie ’n toekenning gemaak nie. Elize Botha neem die opstel Oupa uit hierdie bundel op in haar versamelbundel oor Afrikaanse essayiste, veral op grond van die beskrywing van jeuginvloede op hom, terwyl dit ook onthullend is van baie van die kwaliteite wat ons in sy skryfwerk teenkom. Swaard van die oomblik is ’n keuse uit al hierdie sketse en essays, grondig verwerk en met die byvoeging van twee nuwe stukke. Dit is veral die herinnering aan ’n gelukkige plaasjeug wat bekoor.’n Skets van hom word opgeneem in Ons reis om die wêreld, ’n versamelbundel met reissketse saamgestel deur Jac J. Rousseau (skuilnaam van P.J. Nienaber).

Nie-fiksie

Sy belangstelling in die Nederlandse letterkunde en die bande met die Dietse tale blyk uit talle artikels en versamelings uit die werk van skrywers soos Hooft, Vondel en Gezelle. Hy skryf ook inleidings en aantekeninge oor Nederlandse werke soos P.T. Helvetius van den Bergh se De neven en J.A. Simons-Mees se Geloof: drama uit die Hugenotetyd. Saam met Abel Coetzee skryf hy Oorsig van die Nederlandse letterkunde. Saam met T.J. Haarhoff skryf hy The achievement of Afrikaans. Sy proefskrif oor Die digter Totius: Sy betekenis vir die Afrikaanse letterkunde word gepubliseer. Hierin sien hy Totius veral as draer en openbaarder van die Calvinistiese lewensgedagte, terwyl die proefskrif ook in detail Totius se digkuns ondersoek. Sy boekresensies verskyn in verskeie publikasies, waaronder Die Volksblad en Die Nuwe Brandwag. In sy ontleding van jonger werke, in besonder die vernaamste digbundels, openbaar Van den Heever ’n fyn-ontwikkelde kritiese vermoë.

Naas sy skeppende en kritiese aktiwiteite is hy ook werksaam op die algemene historiese terrein met sy omvattende biografie oor Generaal J.B.M. Hertzog (1943; ook in Engels) en met sy redigering (saam met P. de V. Pienaar) van die driedelige Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner (1945–1950). Hy stel die versamelbundel My jeugland (1952) saam, waarin hy heelparty skrywers aanmoedig om oor hulle geboortestreek te skryf. Verder is hy aktiewe letterkundige kritikus wat gereeld resensies en artikels plaas in vakkundige tydskrifte en koerante, insluitende Helikon, Die Voorligter, Die Vaderland, Die Huisgenoot, Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring, Die Brandwag, Die Volksblad, Die Taalgenoot, Tydskrif vir Letterkunde, Ons Eie Boek, Standpunte en Lantern. Sy dagboek, wat na sy dood in besit is van sy dogter, mev. Salome Herbst, bestaan slegs in manuskripvorm.

Eerbewyse

In Augustus 1950 hou die Afrikaanse Skrywerskring ’n huldigingsplegtigheid vir Van den Heever. Grey Kollege ken in 1953 ’n eremedalje as oudleerling tydens die skool se jaarlikse prysuitdeling aan hom toe. Agt maande na sy dood reël die Afrikaanse Skrywerskring ’n huldigingsprogram op sy verjaardag op 27 Februarie 1958 en word ’n bronsplaat as huldeblyk op sy graf onthul. Ook postuum onthul die burgemeester van Johannesburg, Pieter Roos, in 1964 ’n gedenkplaat tot sy eer by sy eertydse woning, Maupertius in Westcliffe. Die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) hou in 2002, honderd jaar na sy geboorte, ’n huldigingsjaar wat ’n kranslegging op die terrein van die destydse Norvalspont konsentrasiekamp ingesluit het. ’n Bustoer op sy Vrystaatse spore word ook gehou en tydens die Volksblad-kunstefees is daar ’n aanbieding van sy werk. Die April 2003 uitgawe van Literator bevat ’n omvattende oorsig oor sy werk.

Van sy werk word in Duits, Engels en Nederlands vertaal. Sy werk dien ook as inspirasie vir verskeie meesters- en doktorsgrade, insluitende Realisme en romantiek in die prosawerk van C.M. van den Heever; ’n kritiese stylondersoek, waarmee Lucia Minnaar aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys promoveer.

C. M. van den Heever publiseer 'n omvangryke oeuvre, waaronder romans, gedigte, essays, asook 'n uitmuntende biografie oor generaal J.B.M. Hertzog. Sy bekendste romans is Somer en Laat vrugte; vir laasgenoemde ontvang hy die Hertzogprys vir prosa in 1942.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1926	Stemmingsure
1927	Op die plaas
1928	Die nuwe boord
	Langs die grootpad
1930	Droogte
1932	Deining
	Simson
	Die digter Totius: Sy betekenis vir die Afrikaanse letterkunde
1933	Groei
1934	Vuurvlieg en sterre
	Oorsig van die Nederlandse letterkunde (saam met Abel Coetzee)
	The achievement of Afrikaans (saam met T.J. Haarhoff)
1935	Die Afrikaanse gedagte
	Somer
1937	Kromburg
1938	Aardse vlam
	Kruispad
1939	Laat vrugte
1941	Die stryd om ewewig
	Gister
1942	Nooit!
	Van aangesig tot aangesig
1943	Generaal J.B.M. Hertzog
1944	Anderkant die berge
1945	Kringloop van die winde
	Versamelde gedigte
1946	Woestynsand dek die spore
1947	Mens en woord
1948	Die held
1949	Marthinus se roem
1950	Verhalende gedigte
1951	Jeug
	Die laaste baken
1952	Vannag kom die ryp
1953	Dirk se oorwinning
1954	Delwer en sif
	Swaard van die oomblik
1955	Honderd sonnette
1956	Beelde in die stroom
1957	Versamelde werke: Deel I-VIII
1971	Sewentien verhale van C.M. van den Heever (saamgestel deur A.P. Grové)
1983	Daiel se afskeid
	Vyand
	Samesteller en redakteur
1933	Bloemlesing uit die gedigte van Guido Gezelle
1945	Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner (saam met P. de V. Pienaar)
	Bloemlesing uit die gedigte van Joost van den Vondel
1946	Bloemlesing uit die gedigte van P.C. Hooft
1948	Bloemlesing uit die gedigte van Jan F.E. Celliers (saam met P.J. Nienaber)
1949	Keur uit die gedigte van Totius
1952	My jeugland
1954	Uitgesoekte gedigte van Malherbe

Bronnelys

Boeke

• Afrikaanse Pers-Boekhandel. Flitse. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Tweede uitgawe. Eerste druk, 1965.
• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk. Elsiesrivier, 1964.
• Antonissen, Rob. Kern en tooi. Nasou Beperk. Eerste uitgawe. Eerste druk. Elsiesrivier, 1963.
• APB-Komitee vir Skoolboeke. Die junior digbundel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Sesde druk, 1963.
• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tiende druk, 1994.
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste uitgawe, 1952.
• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1992.
• Botha, Elize. Afrikaanse essayiste. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Vyfde druk, 1975.
• Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987.
• Brink, André P. Vertelkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987.
• Buning, Tj. Uit ons digkuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Nuwe omgewerkte druk, 1960.
• Cloete, T.T. Faune. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Derde druk, 1971.
• Coetzee, Abel. C.M. van den Heever: Die wese van sy kuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria, 1936.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Dekker, G. Causerie en kritiek. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste druk, 1934.
• Dekker, G. Oordeel en besinning. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste druk, 1964.
• De Vries, Abraham H. Kortom. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1983.
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1989.
• Du Plooy, Heilna. C.M. van den Heever (1902–1957) in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
• Grobler, Hilda. Halfeeu. Blokboeke 33. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1980.
• Grové, A.P. Die duister digter. Universiteitspers. Natal, Pietermaritzburg en Durban, 1949.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1983.
• Kannemeyer, J.C. Verse vir die vraestel. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Eerste uitgawe, 1998.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Krige, Uys (red.) Afrikaanse versameling. A.A.M. Stols Uitgevers-maatschappij. Maastricht. Eerste uitgawe, 1937.
• Kritzinger, M.S.B. Ons jongste letterkunde. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Tweede druk, 1940.
• Lategan, F.V. Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg, 1961.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Malherbe, F.E.J. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth. Eerste uitgawe, 1940.
• Nasionale Pers Beperk. Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, 1936.
• Nienaber, P.J. en Lategan, F.V. Afrikaanse natuurpoësie. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Derde druk, 1952.
• Nienaber, P.J. (samesteller) Digters en digkuns. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Derde druk, 1954.
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) Digters en digkuns. Perskor-Uitgewers. Kaapstad. Vyfde uitgawe. Sewende druk, 2007.
• Nienaber, P.J. Gedenkboek C.M. van den Heever 1902–1957. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg, 1959.
• Nienaber, P.J. Die Hertzogprys Vyftig Jaar. Nasionale Boekhandel. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1965.
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Eerste uitgawe, 1949.
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Nienaber, P.J.; Erasmus, M.C.; Du Plessis, W.K. en Du Plooy, J.L. Uit ons letterkunde. Afrikaanse Pers- Boekhandel. Sewende druk, 1968.
• Opperman, D.J. Junior verseboek. Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad. Agste druk, 1960.
• Opperman, D.J. Wiggelstok. Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1959.
• Pheiffer, R.H. Woordpaljas. Human & Rousseau. Kaapstad en Johannesburg. Derde uitgawe. Derde druk, 1993.
• Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk. Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein. Vierde vermeerderde druk, 1931.
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch- Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk).
• Schoonees, P.C. Tien jaar prosa. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg, 1950.
• Smuts, J.P. Karakterisering in die Afrikaanse roman. Hollandsch Afrikaansche Uitgevers Maatschappij. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1975.
• Snyman, Henning. Kort keur: Abraham H. de Vries. Reuse-Blokboek 3. Academica. Pretoria Kaapstad  en Johannesburg. Tweede druk, 1983.
• Van Coller, H.P. Laat vrugte. Reuse-Blokboek 20. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe,  1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
• Van Heerden, Ernst. C.M. van den Heever. in Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Van Heerden, Ernst. Rekenskap. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tweede druk, 1971.

Tydskrifte en koerante

• Botha, Elize. Gedagtes oor die Groot Afrikaanse Roman. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang  28 no. 2, Junie 1988.
• Cloete, T.T. ’n Vignet vir die digter C.M. van den Heever. Standpunte. Nuwe reeks 16, Februarie- April 1957.
• Du Randt, W.S.H. Die tema van bevryding in ‘Laat vrugte'. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 33 no. 3, September 1993.
• Haarhoff, T.J. Christiaan Maurits van den Heever. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse  Letterkunde te Leiden 1957–1958.
• Heyns, J.D. ’n Vergelyking tussen C.M. van den Heever se ‘Somer’ (1935) en André Letoit se ‘Somer II’ (1985). Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 29 no. 2, Mei 1991.
• Hudson, C.W. Die gestalte in die poësie van C.M. van den Heever. Tydskrif vir Letterkunde.  Jaargang 2 no. 1, Februarie 1964.
• Klopper, Albert. ’Om laaste te kan lag’ saamgestel deur Pirow Bekker. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 25 no. 4, November 1987.
• Opperman, D.J. C.M. van den Heever as digter. Standpunte, Reeks 1 no. 3 1945.
• Pieterse, Henning. Hoogtepunte in die Afrikaanse verhaalkuns. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 29 no. 3, Augustus 1991.
• Prins, M.J. ’Halfeeu’ byeengebring deur P.G. du Plessis. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 19 no.1, Februarie 1981.
• Prins, M.J. ’Hoogtepunte in die Afrikaanse verhaalkuns’ byeengebring deur A.P. Grové. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 24 no. 1, Februarie 1986.
• Prins, M.J. ’Laat vrugte’ van C.M. van den Heever. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 24 no. 2, Mei 1986.
• Smith, M.E. ’Om laaste kan lag’ saamgestel deur Pirow Bekker. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 25 no. 2, Mei 1987.

Internet

• "Van den Heevers word onthou". Die Burger (Landelik, bl. 4). 27 Februarie 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Julie 2014. Besoek op 14 November 2016.
• Kannemeyer, J.C. (25 Maart 1993). "Zoeloe-gedig kroon van Van den Heever-oeuvre". Beeld (Kalender, bl. 8). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Julie 2014. Besoek op 14 November 2016.
• Liebenberg, Otto Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2002/03/1/7/3.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 25. Junie 2014: http://www.litnet.co.za/cm-van-den-heever-19021957/
• Marais, Loftus. "Die ewige Van den Heever". Die Burger. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Julie 2014. Besoek op 14 November 2016.
• Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2002/02/27/2/7.html
• "C.M. van den Heever (100)". Volksblad (bl. 8). 27 Februarie 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Julie 2014. Besoek op 14 November 2016.