Die Afrikaanse gedagte

Die Afrikaanse gedagte is 'n boek geskryf deur C.M. van den Heever. In die boek behandel hy die onderwerp dekadensie in kultuur, en hoe die Afrikaanse beweging dit hier ter plaatse kan stopsit.

Die Afrikaanse gedagte
Skrywer	C.M. van den Heever
Land	Suid-Afrika
Taal	Afrikaans
Onderwerp	Kultuur en literatuurkritiek
Genre	Niefiksie
Uitgewer	J. L. van Schaik
Uitgegee	1935
Medium	Hardeband
Bladsye	130
Letterkunde-portaal

Inhoud

Die Afrikaner se Beskawings- en Kultuurvorm.

Van den Heever word sterk geïnspireer deur Oswald Spengler se Der Untergang des Abendlandes: kulture begin dikwels klein met 'n eenvoudige boerderygemeenskap as hoeksteen, word dan dikwels met 'n gees en doel voortgedryf, bereik sy hoë kruin, en begin stagneer deur verfyning en afronding (bekend as beskawing), maar raak dan vasgeval in modes, alledaagshede, strukture, en vorm, of dan, die "geraamte", gestroop van enige diepte.

Van den Heever het 'n probleem daarmee dat die Afrikaner klakkeloos die Engelse modes na-aap (soos aangehaal uit die Nederlands-Amerikaner Adriaan Barnouw se Language and Race Problems in South Afica, 1934), soortgelyk aan wat die Vlaminge met die Franse modes en giere gedoen het. So word die oorspronklikheid van die eie kultuur ingeboet, die grense vervaag van wat nou eintlik die eie "tradisie-bakens" is en wat nie (wat tot verdere vervreemding bydra) en laastens ontstaan 'n kwyning van geestelike aantrekkingskrag: voorstellings, ideë, ideale, sisteme, teorieë, morele en intellektuele waardes, styl- en kunswaardes. Die innerlike betekenis word gestroop sodat net die dop van die kultuur oorbly en later wegkalwer.

Die ideaal is dat beskawing, soos ook uitgebeeld in sy letterkunde, parallel loop tussen inhoud en vorm.

Van den Heever stel ook voor dat die Afrikaner herbesin en nadink oor sy Dietse nalatenskap (en benadering) wat hy met die tyd verleer het. Dit is juis die kultuurandersheid wat 'n kultuur van 'n ander onderskei – nie slaafse navolging nie. Nietemin beskou Van den Heever die invloed van die Engelse kultuur nie soseer as sleg nie, dit het ook verfyning onder die Afrikaner gebring. So het die Afrikaner byvoorbeeld geleer om meer te let op sy voorkoms; iets wat 'n tipiese Nederlander op daardie tydstip nie veel sou kon skeel nie.

Hy vermaan die Afrikaner om eerder rustig op sy taal en kuns voort te bou as agter die politici en modes aan te draf of ander tale en kulture te kritiseer. Dan sal daar geen rede tot taalfanataci, gesanik en onverdraagsaamheid wees nie.

Die beste uitkoms, skryf Van den Heever, is om soos die Romeine van destyds nie weg te deins van die Griekse kultuur nie. Verryk jou kultuur met invloede van buite, sonder om jou eie kultuur te verdring:

Want toe die twee kultuurstrome uiteindelik harmonies naas mekaar gevloei het in dieselfde persoon, was daar 'n verryking en 'n opbloei soos nog nooit tevore nie. 'n Cicero en 'n Vergilius is absoluut bodemvas, hulle behou wat kenmerkend is van die ou Romeinse boer; maar hulle voeg daarby alle Griekse kuns en wetenskap wat by die volksaard aanpas. Dit wil sê hulle is beter mense as die Romein van die ou tyd, wat dikwels kultuur ontbreek het, en die Griek, wat dikwels karakter gemis het. En is dit nie waar nie dat die beste tipe Afrikaner wat bodemvas gebly het, maar ook verruiming gesoek het, 'n kenmerkende aantreklikheid het wat hom tot 'n gesonde kultuur-persoonlikheid maak?

Guido Gezelle en Karel van de Woestijne

In hierdie hoofstuk word gefokus op twee Vlaamse skrywers uit verskillende tydperke. By albei word daar weggebreek van die "norme", "rymery", "geoliede tegniek", giere (soos die fin-de-siècle) en gemeensplasies van die eietydse poësie. Elkeen slaan sy eie individualistiese weg in, die natuur word so eerlik moontlik omskryf, 'n soort aardse en sintuiglike word met die hoë geestelike in die werke verenig.

Ons Letterkunde in Voëlvlug

Van den Heever beskou elke krisistyd in die 25 jaar van Afrikaanse letterkunde as die voortdrywer van verdieping en fyner waarneming in die Afrikaanse skryfkuns, op sy beste verwoord in die poësie. Die prosa en drama skiet aanvanklik nog heelwat te kort. Eers met die koms van Ampie (en 'n mate van selfkritiek) vind daar 'n beweging in die prosa plaas: die weg word gebaan van die realisme van die Dertigers. Ook word wegbeweeg van die tipiese jagverhale wanneer Sangiro met 'n mensliker en simpatieke oog na die diereryk rondom hom kyk. Daar word wegbeweeg van die "gemeenplasige", "probleemontvlugting", "wolkigheid" en gefokus op die indiwiduele in seggingskrag en uitbeelding, veral innerlike (sintuiglike) belewing en geesteservaring. Die plaaslewe, strande en veldatmosfeer word later na die agtergrond geskuif om met die stad te eksperimenteer. Van den Heever stel voor dat daar "minder retoriek en knikkery vir voorskryfkommissies" moet wees "om op internasionale peil te staan en 'n volledige beeld van ons hele komplekse samelewing te gee." Hy merk op dat die letterkunde teen 1930 'n vernuwing begin beleef het deur die Nederlandse invloed: Hier is die indiwiduele, die „moderne ervaring” veel meer op die voorgrond en verneem ons min van nasionale motief.

Stijn Streuvels

Kenmerke soos die mens se gehegtheid aan sy grond, sintuiglikheid, die mens se onderworpenheid aan Moeder Natuur (wat die boer heel gelate so aanvaar), maar ook om self deel van die lewensiklus (soos deur die natuur bepaal) te wees, kom in die skryfwerk van Streuvels aan die bod. Groot klem word ook op die atmosfeer geplaas wat in die teks oorgedra word. Daar is 'n positiewe terughunkering in die skrywers van die Westerse beskawing waar die "kontak mens-aarde" al meer vernietig word, en "ou vaste waardes by ons ondermyn". Van den Heever glo die ondermyning van hierdie grondliefde kelder 'n gesonde plattelandse lewe en boeregemeenskap, wat op sy beurt aanleiding gee tot 'n kunsmatige beskawing. Deur van die natuur los te raak, gaan 'n deel van die mens se ware self verlore: vandaar die senuweewrakke van die stad.

Lewensstyl

Aansluitend by die vorige hoofstukke word daar weer gelet op "insig" en unieke "waarneming".

Van den Heever is bekommerd oor mense wat nooit geleer het hoe om diep, met insig, en die skoonheid (estetika) raak te "sien" nie. Daar is geen soeke na die haarfyne of korrekte nie: alles is 'n "min-of-meer". Die mens is gou om te kibbel en andere se swakhede uit te wys, maar die mens in sy groot geheel word selde raakgesien. So is daar ook vitters wat nooit die lewe sal geniet nie – hulle is bloot gelukbederwers.

Hierdie waarnemings- en onderskeidingsvermoë moet reeds vir die jeug aangeleer word. Van den Heever is bekommerd dat hierdie "kunswaardering" egter weer eens op 'n resepmatige wyse deur onderwysers aan die leerders oorgedra sal word – soos reeds die geval is met die "voorgeskrewe boeke". Dit veroorsaak op sy beurt weer dat 'n kind, wat later 'n volwassene word, enige prentjie met 'n Pierneef of Wenning sal gelykstel: goeie werke kan nie van derderangse werke onderskei word nie. Ook kan daar nie tussen die essensiële en nie-essensiële onderskei word nie. Kring dieselfde gebrek aan onderskeid na die daaglikse bestaan uit, word die volk ook meegevoer deur "seerrug" grappe van politici wat op hul ondersteuners se holle sentiment teer. Die mens se oordeel, en die gevolge daarvan, bly nie alleen by die kunste nie, maar dit beïnvloed ook sy hele wêreldaanskouing en lewensbenadering.

Die ontwikkeling van ons poësie sedert Unie

Daar word aangevoer dat die tydsgees tot uiting kom in die poësie van die digters, soos uit die gedagte dat die volk se vryheid verlore is en dat dit met onsekere skredes die toekoms tegemoet gaan. Wat die vorm betref, is hierdie werk volkspoësie. Omstreeks 1919 kom 'n aantal jongeres op die voorgrond, en in hul werk kan 'n nuwe klank gehoor word; baie nuut is dit egter nie, want alhoewel die sonnetvorm nou ernstig gebruik word as tekens van indiwiduele uitingsdrang, daar 'n mate van opstandigheid is teen die tradisie-vaste opvattings, bly die meeste motiewe bekend – die belangrikste verjonging is seker die opbloei van die liefdesliriek – en daar is nie so 'n mate van vormvernuwing dat dit baie opval nie.

Wat duidelik op te merk is, is die invloed van die Nederlandse digkuns. Tog lyk die ontwikkelingsgang belowend: Die toekoms van die Afrikaanse liriek lê in die rigting van vergeesteliking, van 'n dieper delwing in die innerlike fynhede van die gees waar die lig van die uiterlike lewe tot simboolwaarde omgetoor word.

Waardering van 'n gedig

Van den Heever wys op die resitasies wat tog so gereeld in die skool opgesê word. Hoewel hierdie opsê van gedigte miskien bekoring kan verskaf, is dit eintlik sinloos as die inhoud daarvan nie begryp word nie. Eers wanneer 'n mens die lewenservaring opgedoen het, snap jy die doel van die teks.

Daar is diegene wat nie van poësie hou nie:

„Baie dankie, ek sal dit nie lees nie, want ek is nie sentimenteel aangelê nie! Ek hou van die werklikheid, maar gedigte – ekskuus nou dat ek dit so reguit vir jou sê: dit is eintlik iets vir vrouens, vir mense wat dweep. Nee, dit pas nie by my nie.” Hierdie man se voorstelling van 'n digter is dan ook dat hy iemand is wat saans met verlangende oë, vergesel van diepe sugte, na die maan sit en kyk, dat die harde werklikheid dreig om elke oomblik sy gevoelige siel te verpletter. Dit is natuurlik 'n spotbeeld van die kunstenaar wat ontstaan het deurdat mense wat hoegenaamd geen digters is nie, as sulks wil poseer.

By laasgenoemde verwys Van den Heever na diegene wat aanstellerig voorkom rakende die kuns. Ware waardering van die kuns is "ervaring" en "vatbaarheid vir die skone". Net lewenservaring kan dit doen. 'n Ondiepe mens sal nie dieselfde ervaring van 'n gedig hê as een wat wel deurwinter is nie. Vir 'n deurwinterde mens is daar geen sprake van goedkoop sentimentaliteit nie.

Daar is dikwels twee soorte gedigte: een wat suiwer uitstorting van die gevoel is (dit word gebore uit die stemming van die oomblik), en een waaroor die gedagtes lankal gekoester is.

Verder moet kritiese vrae gestel word. Om 'n gedig behoorlik te waardeer, is dit nodig om dit aanvanklik, wanneer die smaak nog nie skerp ontwikkel is nie, 'n paar keer sorgvuldig deur te lees en dan die vraag te stel: Wat wou die digter hier meedeel? Hoe het hy dit gedoen? Was dit die moeite werd om 'n dergelike gedagte so mee te deel? As ons so lees, moet dit die noodwendige gevolg hê, dat ons nie dinge sal prys wat waardeloos is nie, en dat ons 'n groter respek kry vir gedigte waarin die lewe self klop.

Die gedig behoort die leser te help om sy gevoelens uit te bring in woorde wat hy wou sê maar nie kon nie.

Nasievorming

Van den Heever kyk krities na die ontmensliking van die masjientydperk (eie aan die tydsgees), die ontvolking van die platteland, asook die demoraliserende uitwerking van die skielike verstedeliking op die Afrikaner se waardestelsel [met die gevolglike Armblankevraagstuk]. Pleks daarvan dat die Afrikaner by die nuwe stedelike omgewing aanpas en 'n nuwe kultuur skep, gegrond op die goeie karaktereienskappe van die platteland (soos goeie maniere), is die stedelike kultuur egter die na-aping van die holle geratel van die hoogs gemeganiseerde Westerse beskawing (in kruiwa-Engels). Daar heers ook provinsialisme (asook kliekerigheid), die afsku in die platteland ("wat tog seer sekerlik nie die bron van beskawing kan wees nie"), asook die najaag van materialisme en niksseggende, opswepende politiek.

Party Afrikaners beskou dit as geregverdig om plat op te tree, juis omrede hulle nou eenmaal as plat boere bestempel word. Party voel selfs van hul waardigheid gestroop deur "op die onderste sport" te begin deur die "beskeidenste" werke te doen, soos om strate te vee of om rioolpype aan te lê – werke wat tog ook belangrik is – in die nuwe klasbehepte samelewing.

Letterkunde se waarde in ons tyd

In hierdie hoofstuk antwoord die skrywer op die stellings:

• Dit help eenvoudig nie om iets moois te skep nie, want ons weet vooraf reeds dat dit vernietig sal word (soos tydens oorlog, oproer en die tand van die tyd)

• Materialistiese gedagtes soos: my liewe man, wat spook jy tog al met daardie ,hoë dinge in die lewe' of hoe jy dit ook al noem! Ek sê vir jou as ek net 'n lekker „joppie” het, is ek heeltemal tevrede. Ek lees my koerant en nou en dan gaan ek bioskooptoe, en ek dink ek het die volste reg om te sê dat ek 'n baie beskaafde mens is. Maar julle kêrels spook vir my al so teen die stroom op: wie wil nou vandag nog hoor van „geloof in die lewe,” van „ideale,” van „kultuurgedoentes,” ek weet nie eers hoe julle al die goed noem nie! Dit traak my ook nie! Ek is gelukkig soos ek is. As ek maar net 'n bietjie geld in hierdie lewe kan bymekaarmaak en op dié manier onafhanklik word, dan is ek heeltemal tevrede. Nee, ou vriend, hou maar daardie dinge vir jou, as dit jou plesier gee, maar laat my asseblief met vrede!

Die hoofstuk kan saamgevat word met een paragraaf:

Nou is die vraag weer: het die letterkunde nog vir ons waarde, of is dit maar 'n mode-gedoente om „in tel” te wees, mens moet eintlik iets daarvan weet om in beskaafde kringe vir enigsins ontwikkeld deur te gaan! Die letterkunde is, soos ons aangedui het, 'n fyne uitbeelding van gedagtes, gevoelens en probleme van ons tyd, dit is 'n panorama van ideë wat voor ons verbytrek, dit is ons innerlikste self wat daarin afspieëling vind. As ons nie daarin belangstel nie, beteken dit eenvoudig dat ons ons eie self nie ken of nie wil ken nie, dat ons nie die kraalmuurtjie om ons eie ek kan wegbreek nie, dat ons van die mooiste potensialiteite in ons laat slaap: ons sin vir die skone en suiwere, en dat ons ander kante van ons wese laat ontwikkel tot disharmoniese groei.

Ander punte wat Van den Heever opper:

• Die letterkunde is die soeke na skoonheid en waarheid; dit is ook mededeelsaam en volksbesit.
• Daar is 'n lewensbesef in die letterkunde: daar is dinge groter in die lewe as dood en vernietiging.
• Die letterkunde kan 'n spieëlbeeld van die volk/mens self wees.
• Die letterkunde is postmaterialisties van aard; dit bring beter insig en verdieping.
• Die letterkunde bied as teenvoeter van innerlike leegte: Elkeen van ons wat met erns die moderne politieke en staatkundige verwarring van die wêreld aanskou, vra hom seker af waar dit alles moet heen gaan. Is die mens skoon sy vat kwyt op die lewe, het die stoflike eindelik die geestelike onder die knie, het die masjien wat ons self geskep het, ons baas geword, bly daar niks anders oor as 'n wilde gejag na ons enkeling-vreugde, na bietjie geld, 'n besittinkie oor nie?

Kwasstrepe

Kwasstrepe behandel 'n verskeidenheid onderwerpe onder die hofies:

Verwyding van Blik, Verbreding van Afrikaanse Prosa, Die doodsgedagte by Totius, Afrikaanse Skryfsters, Kennisuitstalling, retoriek en patos, Waarde van die Klassieke, Van Bruggen en Buysse, Die Natuuragtergrond by Jonker (Abraham Jonker), Afwerking van 'n Gedig, Mocke se digterpersoonlikheid, Van Melle as digter, Die wese van die roman, Idee en motief in Afrikaanse Romans.

Die voorafgaande teoretiese hoofstukke word in hierdie hoofstuk op die Afrikaanse en Nederlandse maatskappy en werke toegepas.

Na die Toekoms

Van den Heever gee 'n samevatting van die hele boek en stel sy verwagtinge. In hierdie laaste hoofstuk benadruk hy die rol van kultuur.

Sien ook

• Afrikaans hoort by Nederlands
• Raiders of the Lost Empire