Mabel Jansen

Martha Mabel Jansen (gebore Pellissier, Bethulie, 1 November 1889 – Pretoria, 8 Januarie 1979) was ’n Suid-Afrikaanse opvoedkundige, skrywer, joernalis, kultuurleier, politikus en baanbreker in die bevordering van Afrikaans, asook die eggenote van die voorlaaste goewerneur-generaal van die Unie van Suid-Afrika, dr. E.G. Jansen. Haar grafskrif in die begraafplaas in Centurion lui: "Gelowend in God het sy haar volk met eer gedien."

Martha Mabel Jansen
Martha Mabel Jansen (gebore Pellissier), omstreeks 1953 afgeneem toe sy Haar Eksellensie, mev. E.G. Jansen, eggenote van die goewerneur-generaal van die Unie van Suid-Afrika was. Hy was die derde Afrikaanssprekende in dié amp en ook die voorlaaste goewerneur-generaal voor Republiekwording op 31 Mei 1961.
Gebore	Martha Mabel Pellissier 1 November 1889 Bethulie, Oranje-Vrystaat
Sterf	8 Januarie 1979 Pretoria, Suid-Afrika
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Opvoedkundige, skrywer, joernalis, kultuurleier, politikus en baanbreker in die bevordering van Afrikaans
Eggenoot	E.G. Jansen
Kinders	Appèlregter Erns Louis Jansen (1918–2011)
Ouer(s)	Samuel Henri Pellissier en Louise Roux

Sy het haar lewe lank onwrikbaar getrou aan haar beginsels gebly, dermate dat toe haar man genl. J.B.M. Hertzog in 1933 uit die Nasionale Party tot in die Verenigde Party volg, sy 'n Nasionalis gebly het tot dr. Jansen in 1939 op die vooraand van die Tweede Wêreldoorlog teruggekeer het na die party waaraan sy vrou deurentyd getrou was en wat sy help opbou het ná die samesmelting ses jaar vantevore.

Agtergrond

Ds. Piet Roux, van Julie 1853 tot April 1875 die NG gemeente Smithfield in die Suid-Vrystaat se eerste leraar en Mabel Jansen se oupa aan moederskant.

Mabel was ’n dogter van Samuel Henri Pellissier (19 Julie 1850 – 29 Julie 1921) en 'n kleindogter van eerw. Jean Pellissier, ’n Franse sendeling wat in 1831 in Suid-Afrika aangekom het en die Londense Sendinggenootskap se sendingstasie op die teenswoordige Bethulie in die Suid-Vrystaat namens die Franse Sendinggenootskap kom oorneem het nadat eerw. Clark die werk in Julie 1833 as hopeloos laat vaar het. Haar moeder, Josephine Elise Johanna Roux (2 Desember 1857 – 28 Junie 1907), was ’n dogter van ds. Piet Roux (George, 3 November 1825 – Drieankerbaai, 11 September 1913), die eerste leraar (in 1853 bevestig) en grondlegger van die NG gemeente Smithfield, ook in die Suid-Vrystaat. Roux was die eerste konsulent van Bethulie se NG gemeente nadat dit in 1862 gestig is. Jansen se een broer was dr. George Murray Pellissier (1881–1954), agtereenvolgens predikant van NG gemeente Pietermaritzburg, Dundee, Carolina en later professor in die teologie aan die Universiteit van Pretoria se fakulteit teologie (afdeling B). 'n Ander broer was die stigter van die Volkspelebeweging, dr. Samuel Henri Pellissier. Haar ander sibbes was Carl Roux en Josephine Elizabeth.

Opleiding

Sy ontvang haar vroegste skoolopleiding op Bethulie en gaan vir st. 8 Riversdal toe. St. 9 en matriek voltooi sy aan die Hoërskool Meisieskool in die Paarl, staan eerste in die seniorsertifikaateksamen in Suid-Afrika, en studeer aan die Hugenote-kollege op Wellington, toe dit nog ’n universiteitskollege was, waar sy die graad M.A. verwerf met Grieks en Latyn as hoofvakke. Ná ’n jaar as onderwyseres is sy aangestel as lektrise aan die Opleidingskollege in Pietermaritzburg.

Sy trou in 1912 met adv. E.G. Jansen, wat in 1906 as prokureur in Pietermaritzburg begin praktiseer het en later as advokaat tot die balie toegelaat is. Haar man het toe reeds in die oorwegend Engelssprekende Natal ’n leidende rol in die bevordering van die Afrikaanse taal en kultuur gespeel. Hy was prominent in die kultuur-historiese verenigingslewe van dié provinsie en het onder meer in die besture van die Debats- en Letterkundige Vereniging van Pietermaritzburg gedien, wat hy in 1908 gestig het, en ook van die Voortrekkermuseumkomitee. Hy het die stigting van soortgelyke verenigings elders in die Tuinprovinsie aangemoedig, wat in Maart 1910 saamgebind is in die Unie van Debatsverenigingen. Twee jaar ná hul huwelik het die Unie van Debatsverenigingen weer gelei tot die stigting van De Organisatie van Hollandse Taalvrienden.

Net een kind is uit hierdie huwelik gebore, Erns Louis Jansen, wat ’n Transvaalse regter en later appèlregter geword het en oorlede is in Pretoria op 23 Mei 2011. Een van sy drie dogters, adv. Mabel Jansen, SC, het in haar oupa en pa se regsvoetspore gevolg en was van 2003 tot 2004 voorsitter van die Pretoriase Balieraad. Die ander twee dogters is Erna Heyns en Christine Loubser. Ten tyde van sy dood was daar sewe kleinkinders.

Kultuurwerk

Saamwerkunie

J.H. Pierneef het dié skildery van die Geloftekerkie (sien NG gemeente Pietermaritzburg) omstreeks 1938 geskilder toe dit in die Huisgenoot verskyn het. Mabel Jansen, haar broer, ds. George Murray Pellissier, en haar man, adv. E.G. Jansen, het die kerkie gered.

Jansen het van omstreeks 1917 tot 1929 baanbrekerswerk in Natal gedoen. Haar taalaanvoeling het sy waarskynlik by haar oupa geërf, aangesien eerw. Pellissier, hoewel hy Frans was, elke Sondag op Bethulie een preek in die inboorlinge se taal en een in Nederlands gelewer het. Hoofsaaklik deur haar onvermoeide ywer as bestuurslid van die Saamwerk-Unie van Natal is daar begin met Afrikaanse taaleksamens, wat wyer uitgekring het tot dit van omstreeks 1920 af as die Taalbondeksamens afgelê word.

Die Saamwerkunie van Natalse vereniginge is op 24 Mei 1917 in die Gedenksaal van die NG gemeente Pietermaritzburg onder leiding van adv. Jansen gestig. Die doel was om verskillende verenigings vir Afrikaners in Natal te verenig en sodoende Afrikaners in die provinsie "tot hegte en eendragtige optrede aan te spoor".

Op die eerste bestuursvergadering het mev. Jansen die opdrag gekry om ’n skema vir eksamens in Afrikaans op te stel. Sy het dit in September van daardie jaar voorgelê en so is die eerste eksamen in Afrikaans in Suid-Afrika gebore, bogenoemde Taalbondeksamen. Reeds in die eerste jaar van die eksamen het 406 kandidate deelgeneem, onder meer die latere adv. C.R. Swart, die latere regter L.W. Hiemstra en Avril Malan. Oor die doelwit van die eksamens, het Jansen gesê: "Die (Afrikaanse) taal moet groei soos ’n patatrank en die hele Suid-Afrika oorrank".

Die taaleksamens het ’n dringende behoefte aan ’n eerste Afrikaanse grammatika laat ontstaan, wat sy in 1917 saam met mnr. C.M. Booysen opgestel het. Omstreeks 1976 het sy oor dié onderneming gesê: "Dit bly vir my ’n verbasende iets dat daar teen die jaar vyftien, sestien nog nooit g’n poging was om ’n grammatika vas te stel nie. Hulle het tog al heelwat Afrikaans geskryf. Wat ek gedoen het, was maar ’n desperate poging om iets daar te stel vir ons leerlinge van die Afrikaanse eksamens, en kon dit maar net op die Nederlandse baseer. Ek weet hier in De Volksstem hierso was eendag so ’n venynige aanval op ons oor die junta in Natal wat hom dit aanmatig om so ’n grammatika te skryf en taaleksamens af te neem. Dit was nou vir hulle vreeslik dat iemand wat nie ’n doktorsgraad het nie, so iets kon aandurf."

Buiten die Taaleksamen het die Saamwerk-Unie deur sy jaarkongresse en verskillende komitees – die histories kommissie, wedstrydkommissie, uitleenbiblioteekkommissie, Voortrekkerkommissie, besoekkommissie, onderwyskommissie – die Afrikaners in Natal bymekaar gehou, begeester om te werk en stry vir hul regte en erfenis. In Julie 1959, die jaar van Die Wonder van Afrikaans, het die Saamwerk-Unie aan hulle adv. en mev. Jansen elk ’n goue medalje aangebied as huldeblyk van hulle groot kultuurwerk, ’n erkentlikeidsdaad wat hulle besonder geroer het.

SA Akademie

Die goewerneur-generaal, dr. E.G. Jansen, en sy vrou, Mabel Jansen, omstreeks 1953.

In 1920 word sy die eerste vroulike lid van die Akademie vir Taal, Lettere en Kuns, die latere Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, wat haar later vereer met lewenslange lidmaatskap. Op die stigtingskongres van die Voortrekker-beweging in die ou stadsaal van Bloemfontein op 30 September 1931 is Jansen verkies tot provinsiale leier vir Natal nadat sy ’n leidende rol in die stigting gespeel het. Later was sy ook onderleier in Transvaal. Sy het in die bestuur van die Kruger-komitee, die Unievlagkomitee en die Argiefkomitee gedien en was ook lid van die Handhawersbond. Met die stigting van die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge in 1929 word sy die eerste vroulike lid van die uitvoerende komitee en behou dié onderskeiding dekades lank. Sy dien as lid tot 1935 en op 11 Julie 1974 ken die F.A.K. aan haar die Erepenning vir Volksdiens toe.

Voortrekkerbeweging

Jansen was ten nouste betrokke by die stigting van die Voortrekkerbeweging op 30 September 1931 in die ou stadsaal in Bloemfontein. Dr. N.J. van der Merwe was voorsitter van die vergadering terwyl ds. J.D. Kestell (Vader Kestell) ’n gebed gedoen het. Van der Merwe het die doel en strewe van die te stigte beweging uiteengesit. Op die verhoog was van die mees vooraanstaande Afrikaners van destyds: mev. Jansen, haar neef en leier van die Volkspelebeweging, dr. S.H. Pellissier, mev. Rachel Steyn, weduwee van oudpres. M.T. Steyn, die eerste minister van die Unie, genl. J.B.M. Hertzog, dr. C.F. Visser, ’n Vrystaatse opvoedkundige en mnr. (later dr.) Japie de V. Heese. Genl. Hertzog het die kongres toegespreek en gesê: “Hierdie vereniging mag nie ’n mislukking wees nie. As dit 'n mislukking moet wees, dan is ons nou besig om die grootste klap aan die volk van Suid-Afrika te gee wat hom nog ooit toegedien is. Want daar sal nooit weer 'n begin van dié aard gemaak kan word nie.” Van der Merwe, ’n predikant en later lid van die Volksraad, is gekies tot eerste hoofleier. Hy was ook voorsitter van die F.A.K. en sedert 1933 leier van die Nasionale Party in die Vrystaat. Tydens die stigtingskongres is mev. Janse tot provinsiale leier van Natal verkies. Later was sy ook onderleier, ’n pos wat altyd deur ’n vrou beklee moes word, in Transvaal.

Jansen was ook sekretaresse van die Christelike Vrouevereniging van Natal, Sondagskoolonderwyseres en kerkorreliste.

Onderwyseres

Mabel Jansen onthul ’n monument op Wolmaransstad ter ere van Voortrekkerleiers in 1949, tydens die opmars van die Rapportryers na Monumenthoogte om die Voortrekkermonument in te wy.

Jansen het nie net op taalgebied baanbrekerswerk gedoen nie, maar ook op onderwys- en welsyngebied. Voortgesette onderwys is onder die spoorwegwerkers van Natal gebore en Mabel Janses was die skepper daarvan.

Van 1924 af, met die Pakt-regering bestaande uit genl. J.B.M. Hertzog se Nasionale Party en die Arbeidersparty aan bewind, het die regering begin om verarmde Afrikaners, veral van die Witwatersrand, as spoorwegwerkers na Natal te stuur om sodoende die armblankevraagstuk te bekamp. Mabel Jansen het ingespring en vir dié ontheemdes verblyf in die saal van die NG gemeente Pietermaritzburg gereël. Kenmerkend van haar sterk persoonlikheid en vasberadenheid het sy alle teenstand weggepraat en ’n eertydse swart kampong in ’n netjiese tydelike hostel laat omskep en self eetgerei, meubels en gordyne gekollekteer. Dit was die eerste spoorweghostel in die land, is later herbou en na haar genoem. Bygestaan deur haar kollegas in die Nasionale Vroue-partye van Natal en prof. Gawie Nienaber het sy die spoorwegwerkers besoek, gehelp en Kersfees vir hulle vreugdevol probeer maak.

Jansen het gou agtergekom dat die mense vir wie sy so baie doen, ongeleerd is. Al raad was om self vir hulle skool te hou. Gaandeweg het sy, met die goedkeuring van die minister van spoorweë en hawens, Charlie Malan, haar eie klein onderwysdepartement onder spoorgwegwerkers opgebou met sewe of wat onderwysers wat met die spoor langs reis en onderrig gee, meestal proponente wat sakgeld wou verdien. Jansen het self ook klas gegee deur met ’n pomptrollie van Pietermaritzburg af Vryheid toe en terug te ry. Sy vertel: "Jy sit maar so en jou bene hang af, en daar gaat jy. Maar ek was darem nie alleen nie. Mnr. Jack Boshoff het saamgery. Hy was ’n spoorwegamptenaar wat juis soontoe gestuur is om my te help. Tog ook bly hy ry saam, want dit was maar ’n ruwe klomp daardie."

Oral langs die spoor het sy afgeklim en die werkers besoek, klasse georganiseer, hulle vermaan, bearbei en vir hulle gepreek. Omdat daar ook na die welsyn van die mense omgesien moes word, het die eerste welsynswerker op haar versoek Natal toe gekom: Henning Klopper, later Speaker van die Volksraad. Van Wyk skryf: "Van 1924 tot 1936 help sy en haar span minstens 4 000 spoorwerkers om die st. 6-eksamen af te lê; sommige st. 8, Matriek. Een van diegene, met besem in die hand, wat sy van die Ladysmithse perron af weggeraap en gehelp het - ’n Matriekseun wat geen ander werk kon kry nie – het later hoofbestuurder van die Spoorweë geword: J.P. Hugo."

Monumente

Eggenotes van dr. H.F. Verwoerd se kabinet nadat veranderinge in Oktober 1958 aangebring is. Mev. Jansen, as die eggenote van die goewerneur-generaal, sit voor in die middel. Links van haar is mev. Betsie Verwoerd. Staande is van links die eggenotes van ministers Albert Hertzog, W.A. Maree, Jan de Klerk (Corrie), P.K. le Roux en M.D.C. De Wet Nel.

Dié foto van Jansen verskyn in Plateatlas by die Afrikaanse letterkunde (1931).

Die kerkie wat die Voortrekkers in 1839 gebou het toe Pietermaritzburg pas as Natalse hoofstad aangelê is en wat bedoel was as die eerste paaiement in die nakoming van die Gelofte, het onderaan Markplein gestaan, maar van 1861 is dit nie meer as ’n kerk gebruik nie nadat ’n nuwe kerk naasaan gebou is. Dit het eers ’n skool geword en is in 1874 verkoop. Adv. Jansen het dit gesien as ’n aptekerswinkel en as deel van ’n smidswinkel voor oorname in 1909 en elke Sondag op pad kerk toe het dit hom onaangenaam getref hoe hierdie geskiedkundige gebou aan verwaarlosing prysgegee is.

Die plaaslike NG leraar, ds. George Murray Pellissier (mev. Jansen se broer), en adv. Jansen het hulle vir die terugkoop en herstel daarvan beywer, bygestaan deur ’n komitee waarvan Jansen die sekretaris was en wat op Pellissier se aandrang in 1908 gestig is. Die komitee moes kyk hoe die kerk van algehele verval gered kon word en teruggekoop word vir die volk van Suid-Afrika en as blywende gedenkwaardigheid ingerig kon word. Op 16 Desember 1912 is die kerkie toe op indrukwekkende wyse as Voortrekkermuseum in gebruik geneem. Die museum is later aan die staat oorgedra. Tot aan sy dood was adv. (later dr.) Jansen ere-voorsitter van die raad. Die raad het sy Julievergaderings altyd so gereël dat dit saamval met die winterverblyf van die goewerneur-generaal in Natal sodat hy die byeenkoms self kon lei.

Die daarstelling van ’n museum in die ou Voortrekkerkerkie was die eerste deel van ’n tweeledige doelwit. In De Bode van 1 Julie 1914 verskyn ’n brief van Jansen aan die minister van binnelandse sake waarin hy onder meer skryf: "Ik heb de eer u in kennis te stellen dat er nu stappen genomen worden om het tweede gedeelte van het oorspronklik plan uit te voeren n.l. het oprichten van een monument ter ere van Piet Retief, Gert Maritz, Piet Uys en andere Voortrekker voormannen." Hoewel die regering geen geldelike steun hiervoor wou toesê nie, is vir die doel van ’n Retief-standbeeld spesifiek geld van die publiek ingesamel. Die dryfkrag hieragter was mev. Jansen, en toe sy op 6 April 1962 die beeld in Pietermaritzburg onthul het, gemaak deur Coert Steynberg, kon sy die bedrag met rente belopende R10 000 ter bestryding van die koste oorhandig.

Mev. Jansen het ook in die Voortrekkermonument-komitee, waarvan haar man die voorsitter was, gedien en sowel die hoeksteenlegging op 16 Desember 1938 as die inhuldiging op 16 Desember 1949 saam met hom meegemaak en aktief daaraan deelgeneem.

Politieke loopbaan

Die egpaar Jansen (dr. E.G. Jansen was voorsitter van die Voortrekkermonument-inwydingskomitee) luister na genl. Jan Smuts se toespraak tydens die inwyding van die Voortrekkermonument op 16 Desember 1949.

Die Nasionale Party se federale raad, 1935. Mabel Jansen sit derde van links in die tweede ry. Heel links in dié ry sit dr. Casparus de Wet. Dr. D.F. Malan sit regs van Jansen en dr. N.J. van der Merwe regs van hom. Agter, tweede van regs, staan adv. Hans Strijdom.

Jansen het aktief aan die politiek deelgeneem. Voordat die stemreg in 1930 aan blanke vroue toegeken is, het sy reeds in Natal onder die vroue georganiseer en is tot die provinsiale voorsitter van die Nasionale Vroue-party benoem. In 1933 word sy gekies as onderleier van die Nasionale Party in Natal en sy dien ook in die Federale Raad. Nadat die Nasionale Party, onder leiding van genl. J.B.M. Hertzog, met die Suid-Afrikaanse Party saamsmelt as die Verenigde Party, speel Jansen ’n leidende rol in die heropbou van die N.P. in Transvaal en word sy lid van die sogenaamde "driemanskap" saam met adv. J.G. Strijdom en prof. C.J.H. de Wet.

Dit het begin tydens die Transvaalse kongres op 9 Augustus 1934 in Pretoria wat moes besluit oor samesmelting met die Suid-Afrikaanse Party. Adv. Strijdom, Volksraadslid vir Waterberg (Nylstroom), se stem teen samesmelting is op dié kongres heeltemal uitgedoof. Hy is hoegenaamd nie toegelaat om sy standpunt te stel nie omdat dit geblyk het dat hy nie eens die primarius-afgevaardigde van Waterberg was nie. Die stemming ten gunste van genl. Hertzog se standpunt dat die twee partye permanent moes verenig, is aanvaar met 281 teenoor 38, van wie die meeste vroue was, onder wie Mabel Jansen. Die afgevaardigdes het daarop aangedring dat Strijdom, die enigste LV wat teen die samesmelting gekant was, sy setel moes ontruim, maar hy het prontuit geweier.

Die anti-samesmelters het uit die stadsaal gestap en 'n eie kongres in 'n kamertjie in die Polleys-hotel gaan voortsit. Jansen was die voorsitter en Strijdom was een van die sewe bestuurslede wat gekies is om sake voort te sit. Die advokaat het voorgestel die party behou sy naam (dit sou 'n tyd lank bekend staan as die Gesuiwerde Nasionale Party en van 1939 as die Herenigde Nasionale Party) en stig sy eie partyorgaan noudat Ons Vaderland, die Nasionale koerant in Transvaal, Hertzog tot in die te stigte Verenigde Party gevolg het.

Terwyl haar man van 9 Februarie 1921 LV vir Vryheid was (daardie jaar, 1924 en 1929 wen hy die setel vir die N.P. en in 1938 vir die Verenigde Party), het mev. Jansen dus deurgaans getrou aan die Nasionale Party van dr. D.F. Malan gebly.

Haar man het eers in 1939 uit die V.P. bedank en hom weer by die N.P. aangesluit toe genl. J.B.M. Hertzog se mosie vir neutraliteit in die Volksraad verslaan is en hy as eerste minister bedank het. Adv. Jansen verloor dan ook in 1943 se algemene verkiesing in Vryheid met 150 stemme teen L.S. Steenkamp van die V.P. Hy tree ná ’n tussenverkiesing op 26 Maart 1947 opnuut toe tot die Volksraad as lid vir Wolmaransstad.

Mev. Jansen het net een keer as kandidaat in ’n Volksraadsverkiesing gestaan en wel in die algemene verkiesing van 1938 as N.P.-kandidaat in Noordrand teen die V.P. se Abraham de Kock. Sy kry 23,3% van die stemme vergeleke met De Kock se 55,9% en 20,4% vir die Arbeidersparty se A.E. Carlisle.

Joernalis

Mabel Jansen op gevorderde leeftyd in ’n foto wat in Die Burger verskyn het.

Van die eerste uitgawe in Bloemfontein vroeg in 1919 van die Nasionale Pers se eerste gespesialiseerde tydskrif, die Landbouweekblad, het dit ’n vroueafdeling gehad wat Jansen uit Pietermaritzburg behartig het. Alles waarmee die boervrou haar in en om die huis sou besig hou, het sy behandel: kookkuns, handwerk, naaldwerk, allerlei huishoudelike sake en die blomtuin. Sy het aangekondig dat sy later vrae van lesers en antwoorde daarop sou plaas. Jansen skryf later ’n rubriek onder die skuilnaam "Marta", waarin sy taalvrae beantwoord. Die vroueafdeling het eers as "Huisvrou" bekendgestaan en later as "Huisblad", wat as ’n aparte blaadjie in die weekblad uitgegee is.

Mev. M.M. Jansen se naam was onder die eerste pryswenners van Die Burger se prosa- en digkunskompetisies vir sy Kersnommer, waarvan die eerste uitgawe in 1915 verskyn het.

Die Nasionale Pers het in 1918 besluit om De Afrikaner, wat toe lank reeds Dinsdae en Vrydae in Pietermaritzburg verskyn het, aan te koop. Adv. Jansen was destyds een van die vernaamste Nasionaliste in die Natalse hoofstad wat druk op die Nasionale Pers uitgeoefen het om De Afrikaner as sakeonderneming, met sy drukkery, uitgewery en boekhandel oor te neem. Jansen het soos baie ander Afrikaners in Natal gevoel die koerant, onder redakteurskap van ’n eksentrieke Hollander, dr. J. Vrolik, verleen onvoldoende en inkonsekwente steun aan die Nasionale saak. Die Nasionale Pers neem die koerant in November daardie jaar oor en op 18 September 1919 besluit die direksie om adv. Jansen te nader en die redakteurskap aan hom aan te bied teen ’n salaris van £30 per maand, met die reg om as advokaat te bly praktiseer. Jansen aanvaar die pos op 1 Desember 1919, maar na nog onderhandelings en in April 1920 berig die hoofbestuur dat hy teen ’n salaris van £50 per maand aangestel sal word, waarvan die Nasionale Party gevra is om in die eerste jaar of twee £150 by te dra.

Adv. Jansen bedank ná net nege maande as redakteur. Hy was nou die Natalse leier van die Nasionale Party en het gemeen hy kon geldelik beter vaar as hy sy regspraktyk voortsit. Nietemin het die egpaar Jansen in hierdie jare albei skrywers geword. Hy het aan die geskiedenis van die Voortrekkers in Natal gewerk en sy het haar eerste drama, Afrikaner harte gelewer wat by die Pers in Pietermaritzburg gedruk en oral in Natal opgevoer is. Deur die nuwe blad het die Jansens ’n aansienlike stoot aan die Afrikaanse kultuurlewe in Natal gegee. Onder die leiding van die egpaar het die Saamwerkunie in ’n reeks los bylaes in Die Afrikaner sy kultuurwerk onder die Afrikaners in Natal bevorder. Die egpaar was in die jare (1918 tot ’25) wat die Nasionale Pers die koerant besit het, in verskeie hoedanighede op die voorgrond.

Adv. Jansen was die aanvaarde leier van die Afrikaners in Natal as toonaangewende regsgeleerde, sakeman, politikus, kultuurleier, joernalis en geskiedskrywer. Mev. Jansen as kultuurleidster, skryfster, joernalis en politikus. C.F.J. Muller skryf in Sonop in die Suide: "Sy het haar oortuigings nie weggesteek nie en was soms voortvarend . . . Maar twee swaeltjies kon nie somer maak nie. Van 1921 af moes die Jansens sittings van die Parlement bywoon. Dit het ’n gaping gelaat; die ander Afrikanerleiers in Natal was nie van dieselfde statuur nie." Daarom verkoop die Nasionale Pers die Natalse tak in 1925 aan mnr. S. Ferreira van Pietermaritzburg.

Mev. Jansen was in 1936 ook nou betrokke by die stigting van die Voortrekkerpers in Johannesburg en die oprigting van sy dagblad, Die Transvaler. Dit was in weerwil daarvan dat haar man toe nog in die Verenigde Party ’n Volksraadslid was en die nuwe koerant juis die V.P. se mag in Transvaal moes help breek.

Skrywer

Dié amateurtoneelspelers het Afrikaner Harte in die jare twintig of dertig op Beaufort-Wes opgevoer.

Afrikaner-harte. ’n Melodrama in drie bedrywe, is die eerste keer in 1914 deur die Natalse Nasionale Pers in Pietermaritzburg uitgegee. Dit was een van net ’n hand vol boeke wat by die Nasionale Pers se Natalse tak verskyn het.

Mabel Jansen debuteer in 1914 met die historiese melodrama "Afrikaner harte" (later uitgegee deur Voortrekkerpers as "Afrikanerharte"). Nóg dr. G. Dekker in sy Afrikaanse Literatuurgeskiedenis van 1935 nóg dr. F.E.J. Malherbe in sy Aspekte van Afrikaanse Literatuur van 1940 het dié debuutdrama van Jansen hoog aangeslaan. Dekker skryf: "Dat ons dramaskrywers 'n gretige gebruik sou maak van historiese stof, was te verwagte, veral as ons in aanmerking neem dat die toneel 'n geliefde propagandamiddel was in die taalstryd. Hierdie geskiedkundige dramas het dan ook in die nasionale bewuswording 'n rol gespeel wat nie onderskat moet word nie, al is die suiwer dramatiese waarde van hierdie werke oor die algemeen gering."

Hy noem talle dramas as voorbeelde van dié genre, onder meer Jan F.E. Celliers se Liefde en Plig (1909) en Heldinne van die Oorlog (1924), C.J. Langenhoven se Die Hoop van Suid-Afrika (1913) en Die Vrou van Suid-Afrika asook Mabel Jansen se "algemeen bekende" Afrikaner Harte (1914). Op 'n soortgelyke trant skryf dr. Malherbe: "Met die koms van die Afrikaanse beweging word die drama, veral dié met motiewe uit die vaderlandse geskiedenis, druk beoefen. Hulle besit weinig letterkundige waarde, is veel meer propaganda; maar gelief op die toneel, het hulle kragtig meegehelp om die nasionale bewussyn van die volk aan te wakker en te versterk." Hy noem grootliks dieselfde voorbeelde as Dekker, waaronder weereens Afrikaner Harte.

In 1919 verskyn Jansen se bundel sosiaal-realistiese verhale "Die veldblommetjie" en in dieselfde genre verskyn in 1940 "Sommerso" en "Erfenis". Onder die skuilnaam "Martha" (soms "Marta") publiseer sy in 1923 die kindertoneelstuk "Die onnut" en in 1942 "Vrugte-heerlikheid: meer as duisend maniere om Suid-Afrikaanse vrugte voor te berei". "Afrikaner harte" en "Die veldblommetjie" is van geskiedkundige belang omdat dit onderskeidelik voorbeelde is van die historiese melodrama en die sosiaal-realistiese prosa in die Afrikaanse letterkunde. Maar die bekendheid wat sy in haar lewe geniet het, was veral te danke aan haar optrede buite die letterkunde, byvoorbeeld as kultuurleier, politikus en vrou van die goewerneur-generaal.

Latere lewe

Sedert 1959 het Mabel Jansen (en later met haar hond, Referendum) alleen in "Huis Jansen" in Irene gewoon. Sy het dekades lank pyn verduur van ’n motorongeluk in die jare dertig, maar haar verstand was tot aan die einde klokhelder. Soos At van Wyk, 15 jaar joernalis voor hy in 1969 in die departement geskiedenis aan die Universiteit van Durban-Westville en in 1975 aan dieselfde departement aan die Universiteit van Pretoria aangestel is, omstreeks 1976 in "Tuinprovinsie Natal" skryf: "Vandag is sy oud, op 1 November 1976 sewe en tagtig; maar, met stram bene en al, steeds statig, steeds aktief, steeds helder wakker – veel wakkerder as haar afskuwelike lelike en mankolieke ou brak, Referendum. Stoksielalleen woon die twee in haar Kaaps-Hollandse Huis Jansen op Irene, digby Pretoria." Van Wyk het verskeie onderhoude met haar op band opgeneem. Dit is deels verwerk in artikels wat op 4, 5 en 6 September 1975 in die destydse Pretoriase middagblad Hoofstad verskyn. Hy wou onder meer by haar weet of sy dit geniet het om die vrou van die goewerneur-generaal te wees. "O, dit was vir my heerlik! Dit het so reg in my kraam gepas. Ek hou van funksies, en ek hou van mense, en ek hou van ligte. Ek het dit geniet!" Hy het ook vir haar gevra of sy, as sy haar lewe kon oorkies, dit weer so sou wou gehad het. "Ja, ek glo nie ek sou hom veel anders wou hê nie. Al moeilike pad was toe ek en my man verskil het. Ek was eerlik in my sienswyse en hy in syne. Partymaal bietjie spanning. Ons het net ooreengekom ons sal nie oor politiek praat nie, maar dit op sigself is ’n spanning, veral in ’n politieke huis..."

Nadat sy uit Irene verhuis het, het sy 'n groot gewelhuis betrek in Dougallstraat bo teen Muckleneukberg, Pretoria, wat die hele blok beslaan het. Op dié ruim erf was onder meer 'n tennisbaan, swembad en roostuin.

Op haar 86ste verjaardagviering in 1975 bring die eerste minister, John Vorster, voor ’n uitgelese gehoor hulde aan haar toe hy sê: "Hier is ’n dame wat die mooiste en beste uit die Afrikaanse volkslewe versinnebeeld. Sy kan terugkyk op ’n lewe wat vol was en waarin sy haar plig teenoor haar land en haar volk verrig het."

In 1976 word sy deur staatspresident Nic Diederichs vereer met die Dekorasie vir Voortreflike Diens. Nadat sy op 8 Januarie 1979 in die ouderdom van 89 jaar oorlede is, bring eerste minister P.W. Botha aan haar hulde deur te sê sy was "een van die groot vrouefigure van ons volk se geskiedenis" (aangehaal in Die Transvaler, 9 Januarie 1979). Sy is op 12 Januarie 1979 in die helde-akker van die begraafplaas in Verwoerdburg begrawe toe al die vlae in Kaapstad en Pretoria halfmas gehang het. Beeld het vroeër berig: "Mnr. Chris Liebenberg, burgemeester van Verwoerdburg, het ’n dringende beroep gedoen op mense wie se name op die amptelike voorranglys van die staat verskyn, om sy kantoor voor twee uur vanmiddag te skakel met die oog op toewysing van sitplekke in die kerk" (waarskynlik die Groot Kerk in Bosmanstraat). Haar grafskrif lui: "Gelowend in God het sy haar volk met eer gedien."

Die Jansen-versameling en Huis Jansen

Dr. E.G. en mev. M.M. Jansen. goewerneur-generaalspaar van 1951 af.

Huis Jansen, vandag ’n boetiekhotel by Kingstraat 9, Irene, is een van die eerste huise wat deur Bertie van der Byl in 1904 in Irene gebou is. Die naam daarvan was toe Moorhurst. In 1943 word dit deur die Jansen-egpaar gekoop. Mev. Jansen se broer, dr. Samuel Henri Pellissier, het in die huis gewoon gedurende die tyd dat adv. Jansen goewerneur-generaal was. Twee jaar ná adv. Jansen se dood en wel in 1961 is dit van die vroeër Victoriaanse styl na Kaaps-Hollands verander. Die argitek was ene mnr. Doherty van die argiteksfirma Burg, Lodge en Burg in Pretoria. Mev. Jansen was ’n kranige versamelaar van Kaapse silwer, Kaapse meubels en erdewerk, en van skilderye van al die groot skilders van die tyd. Daar was selfs stukke uit die tyd van die V.O.C., Kaapse erdewerk ens. Sy verkoop die huis in die sewentigerjare aan dr. Peter Lamb en die hele kunsversameling, wat toe sowat 600 stukke gestel het, aan die staat tesame met adv. Jansen se versameling Africana-boeke en -dokumente.

Die Erfenisvereniging van Centurion het in sy 2005-jaarverslag berig dat die destydse eienaars, Sep en Marlene Serfontein, die huis wou verkoop omdat hulle na die Suid-Kaap wou verhuis. "Toe ons hoor dat die huis in die mark is, is ’n baie omvattende voorlegging op 30 Junie 2004, tesame met foto-materiaal van die huis en sekere stukke van die kunsversameling, aan Historiese Huise van Suid-Afrika (die Rupert-stigting) op Stellenbosch voorgelê, met die suggestie dat die verkryging van die huis hulle ’n geleentheid (sal) bied om ook in die noorde van die land in ’n geskiedenisryke Kaaps-Hollandse huis te belê. Die antwoord op ons vertoë, sonder enige navraag omtrent die kosprys van die huis, was net dat hulle nie geld daarvoor het nie."

Die verslag lui verder: "Die Kunsversameling lê tans in kiste toegespyker by die ‘Northern Flagship’ (Nasionale Kultuurhistoriese Museum) nadat die staat ook hierdie versameling van mev. Jansen gekoop het. Die Vereniging koester lank reeds die hoop dat die versameling uiteindelik tog weer in Irene tereg sal kom omdat … Irene die bakermat van die geskiedenis van ons dorp is."

Dit is ironies dat dit adv. Jansen was wat ’n ander geskiedkundige versameling in Pretoria gered het, terwyl sy vrou se versameling lê en stof vergader. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns skryf oor die Engelenburghuis-museum, laaste blyplek van die redakteur van Die Volkstem, dr. Frans Engelenburg: "Deur die beywering van goew.genl. E.G. Jansen het die regering die waardevolle inhoud van die woning teen £2 000 van die boedel gekoop en is ’n gedeelte van die huis as ’n museum ingerig. Die onkoste vir die instandhouding en uitstal van die versameling sou vir die rekening van die Regering wees. Die museum is onder die kuratorskap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns geplaas. Later het die huis en sy inhoud die eiendom van die S.A. Akademie geword. Die huis met sy versameling kosbaarhede is ’n verklaarde kulturele inrigting."

Lewenshoogtepunte

Jansen was in 1929 lid van die eerste uitvoerende komitee van die pasgestige Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. Die ander lede was (van links na regs): I.M. Lombard, dr. N.J. van der Merwe (voorsitter), L.J. Erasmus, prof. T.J. Hugo (ondervoorsitter) en prof. E.C. Pienaar. Dié komitee is op 18 Desember 1918 in 'n stampvol Bloemfonteinse stadsaal op die FAK se stigtingsvergadering gekies.

Mabel Jansen se grafsteen in die Centurion-begraafplaas.

In Julie 1959 ken die Saamwerkunie ʼn goue penning aan haar en haar man toe as huldeblyk vir die groot kultuurwerk wat hulle in Natal onderneem het. Sy is in 1920 die eerste vroulike lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en word in 1969 verkies as erelid. In 1974 ontvang sy die Erepenning vir Volksdiens van die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings as erkenning vir haar verbondenheid aan die kulturele ontwikkeling van die Afrikaners. Die Staatspresident ken in 1976 die Dekorasie vir Voortreflike Diens aan haar toe, die eerste vrou wat op hierdie wyse vereer word. In Januarie 1977 word sy ʼn ereburger van Verwoerdburg. Na haar dood word ʼn Victoriaanse huis in Strubenstraat in Pretoria as museum vir die Jansen-Africanaversameling ingerig. Die huis bevat antieke meubels, ʼn porseleinversameling wat oor etlike eeue strek, verskeie oorspronklike skilderye deur bekende Suid-Afrikaanse kunstenaars, silwer- en koperware en persoonlike besittings van mev. Jansen en haar man. Thea Jacobs ontvang in 1981 ʼn M.A.-graad aan die Universiteit van Port Elizabeth oor haar lewe en werk met ʼn verhandeling getiteld “Martha Mabel Jansen, 1889 tot 1979: ʼn kultuuroorsig”.

• 1910 – Onderwyseres in Pietermaritzburg.
• 1912 – Trou met adv. E.G. Jansen.
• 1912 – Die Voortrekkerkerkie (sien NG gemeente Pietermaritzburg) word op indrukwekkende wyse as Voortrekkermuseum in gebruik geneem.
• 1915, 1920, 1921, 1924, 1929, 1933 – Medestryder aan haar man se sy in Volksraadsverkiesings.
• 1917 – Medestigter van die Saamwerk-unie van Natalse Vereniginge.
• 1917 – Skryfster van die eerste Afrikaanse grammatika.
• 1918 – Verskyning van haar eerste drama, Afrikaner Harte.
• 1918 – Geboorte van haar enigste kind, die latere appèlregter Erns Louis Jansen (1918–2011).
• 1919 – Haar bundel sosiaal-realistiese verhale "Die veldblommetjie" verskyn.
• 1919 – Behartig die vroueafdeling van die Nasionale Pers se eerste spesialistydskrif, die Landbouweekblad.
• 1920 – Word eerste vroulike lid van die Akademie vir Taal, Lettere en Kuns, die latere Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.
• 1923 – Onder die skuilnaam "Martha" publiseer sy die kindertoneelstuk Die onnut.
• 1923 – Stigter van die Vroue- Nasionale Party in Natal.
• 1924–1936 – Baanbrekerswerk vir die opvoeding en opheffing van verarmde Afrikaanse spoorwegwerkers in Natal.
• 1929 – Met die stigting van die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge op 18 Desember in Bloemfontein se stadsaal word sy die eerste en enigste vroulike lid van die uitvoerende komitee en behou dié onderskeiding dekades lank.
• 1931 – Verkies tot provinsiale leier vir Natal op die stigtingskongres van die Voortrekker-beweging. Later was sy ook onderleier in Transvaal.
• 1934 – Bly in die Nasionale Party van dr. D.F. Malan toe haar man genl. J.B.M. Hertzog volg tot in die Verenigde Party.
• 1936 – Nou betrokke by die stigting van die Voortrekkerpers in Johannesburg en die oprigting van sy dagblad, Die Transvaler.
• 1938 – N.P.-kandidaat aan die Rand terwyl haar man vir die V.P. staan in Natal.
• 1940 – Haar verhaalbundels Sommerso en Erfenis verskyn.
• 1942 – Vrugte-heerlikheid: meer as duisend maniere om Suid-Afrikaanse vrugte voor te berei verskyn uit haar pen.
• 1949 – Onthul 'n monument vir Voortrekkerleiers op Wolmaransstad, haar man se kiesafdeling, as deel van die aanloop tot die inhuldiging van die Voortrekkermonument.
• 1950 – Sy en haar man word die eerste Afrikaanssprekende goewerneur-generaalspaar.
• 1959 – Hulle ontvang in die jaar van Die Wonder van Afrikaans elk 'n goue penning van die Saamwerk-unie.
• 1962 – Onthul ’n Retief-standbeeld in Pietermaritzburg waarvoor sy die geld help insamel het.
• 1969 – Erelidmaatskap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.
• 1974 – Die F.A.K. ken aan haar die Erepenning vir Volksdiens toe.
• 1976 – Staatspresident Nic Diederichs vereer haar met die Dekorasie vir Voortreflike Diens.
• 1979 – Eerste minister P.W. Botha bring op haar sterfdag aan haar hulde deur te sê sy was "een van die groot vrouefigure van ons volk se geskiedenis".

Publikasies

Jaar	Publikasies
	Fiksie
	Afrikaner harte
	Die veldblommetjie en ander verhale
	Die onnut (onder die skuilnaam Martha)
	Die erfenis en ander verhale
	Sommerso
	Nie-fiksie
	Afrikaanse Taaleksamen Grammatika
	Praktiese grammatika van die Afrikaanse taal (saam met C.M. Booysen)
	Vrugte-heerlikheid: meer as duisend maniere om Suid-Afrikaanse vrugte voor te berei (onder die skuilnaam Martha)

Sien ook

• Lys van bekende Suid-Afrikaners

Bronnelys

Boeke

• Dekker, dr. G. 1935. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Kaapstad, Bloemfontein en Pretoria: Nasionale Pers, Beperk.
• Malherbe, dr. F.E.J. 1940. Aspekte van Afrikaanse Literatuur. Studies van Belangrike werke. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth: Nasionale Pers, Beperk.
• Meiring, Piet. 1972. Ons eerste ses premiers, 'n persoonlike terugblik. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers Beperk.
• Muller, C.F.J. 1990. Sonop in die Suide. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
• Olivier, ds. P.L., Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• Potgieter, D.J. (ed.) 1974. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652-2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, C.J.M. (redakteur) Tuinprovinsie Natal. Tafelberg Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1977
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

Tydskrifte en koerante

• Anoniem. FAK vergeet Mabel Janse se bydrae nie. Die Vaderland, 12 Julie 1974
• Anoniem. Mev. Jansen een van grotes, sê Premier. Beeld, 9 Januarie 1979
• Leverton, B.J.: The Voortrekker Museum and the church of the vow, Pietermaritzburg. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 10, nr. 3, Maart 1961
• Van Wyk, At. Armblankes se onderwyseres. Hoofstad, 6 November 1975
• Wessels, Igna. Haar skatte vir almal se genot.nSarie, 31 Oktober 1979

Internet

• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Jansen-Pelissier,_M.
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/E.G._Jansen
• FAK Afrikaner Geskiedenis: http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/generaals/biografiese-profiele/mabel-jansen-1889-1979/
• Geni: http://www.geni.com/people/Martha-Mabel/6000000028949730941
• Greyvenstein, S. Free Library: http://www.thefreelibrary.com/Sterke+vrouwen!+De+institutionele+positie+van+de+eerste+Afrikaanse...-a0149365026

Ongepubliseerde dokumente

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. “ansen, mev. Martha Mabel – Biografie. Ander verwysings

Eksterne skakels

• ’n Foto van haar grafsteen in die hoofbegraafplaas in Centurion. URL besoek op 12 September 2013.
• ’n Biografiese skets in Women Marching into the 21st Century
• ’n Lys van haar werk op Google Books
• ’n Lys in Beeld van die voorste 10 Afrikaanse vroue van die 20ste eeu.
• Beeld, 28 November 2002, berig oor haar kleindogter en naamgenoot, adv. Mabel Jansen, SC, se stryd teen diskriminasie. Geargiveer 11 Desember 2015 op Wayback Machine
• The Advocate, Desember 2002, se berig oor diskriminasie teen vroue met verwysing na adv. Mabel Jansen, SC. Geargiveer 6 Desember 2010 op Wayback Machine
• Mail & Guardian se beskrywing van adv. Mabel Jansen, SC, se loopbaan.
• Besonderhede oor Thea Jacobs se M.A.-proefskrif Martha Mabel Jansen, 1889 tot 1979 : 'n kultuuroorsig, 1981, Universiteit van Port Elizabeth.