Betsie Verwoerd

Elizabeth (Betsie) Verwoerd (gebore Schoombee, Middelburg, Kaapkolonie, 17 Mei 1901 – Orania, Noord-Kaap, Suid-Afrika, 29 Februarie 2000) was die vrou van Suid-Afrika se sesde eerste minister, dr. Hendrik Verwoerd.

Betsie Verwoerd
Haar Edele Betsie Verwoerd, premiersvrou
Gebore	Elizabeth Schoombee 17 Mei 1901 Middelburg, Kaapkolonie
Sterf	29 Februarie 2000 Orania, Noord-Kaap
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Opgeleide onderwyseres
Voorganger	Susan Strijdom
Opvolger	Tini Vorster
Politieke party	Nasionale Party
Eggenoot	Dr. Hendrik Verwoerd
Kinders	Seuns: Wilhelm, Daniël, Christiaan, Hendrik en Wynand. Dogters: Anna en Elsabet
Ouer(s)	Wynand Schoombee en Anna Francina Susanna Naudé

Volgens Annatjie Boshoff het sy haar lewe toegewy aan haar gesin. "Sy het haar man liefdevol en getrou bygestaan en was ‘n merkwaardige voorbeeld van kalmte te midde van die grootste droefheid. Sy het oorwin, weer opgestaan om voort te bou en te inspireer."

Betsie Verwoerd, wat oorlede is in die ouderdom van 98, het drie ander premiersvroue (daar was altesaam agt tussen 1910 en 1983) uit die ou Suid-Afrikaanse bedeling oorleef en was een van vier wat tussen 1997 en September 2000 oorlede is. Maria Malan is op 19 Oktober 1973 oorlede, Susan Strijdom op 20 Februarie 1999 en Elize Botha op 6 Junie 1997. Verwoerd het net sewe maande voor haar man se opvolger, John Vorster, se weduwee, Tini Vorster (oorlede 14 September 2000), gesterf. Annie Botha is reeds op 21 Mei 1937 oorlede, Wilhelmina Hertzog op 4 April 1942 en Issie Smuts op 25 Februarie 1954.

Herkoms

Die jong Stellenbosse dosent Hendrik Verwoerd en sy vrou, Betsie, in 1928.

Die stamvader van Elizabeth Schoombee se familie was Andreas Godlieb Schoombee (of Schoonbee), wat in 1741 in Konningsdal, Denemarke, gebore is. Hy moes as jong man uit sy vaderland vlug omdat hy met sy broer rusie gekry en hom uit die boonste verdieping van die familie se verdiepinghuis gegooi het. Hy het gemeen sy broer is dood, wat nie die geval was nie. Hy het die plaas Schoombeesklip, distrik Middelburg, Kaap, in 1780 aangelê. Die plaas het dié naam gekry omdat Schoombee die volgende woorde (in geradbraakte Nederlands omdat sy moedertaal Deens was) op ’n klip uitgekrap het: "Anno 1780 Aprel IK ben die die plaas heeft aangeleyt A.G.S.B. uit Denemark sprenghane als sant." Dié plaas was teen die dorp Middelburg se eeufees in 1952 nog in besit van Ben Schoombie (of Schoombee), ’n direkte nasaat van die aanlêer van die plaas. Andreas Schoombee is op 15 Maart 1829 op Graaff-Reinet oorlede. Hy en sy vrou, Johanna Sophia Viljoen, het ses kinders gehad. Die oudste, Guillaume Andries (1787–1836), se seun Izak Daniel Johannes (1892–1893) was Betsie Verwoerd se oupa. Haar vader, Wynand Johannes Schoombee (1868–1953), was die tweede jongste van Izak Daniel se 11 kinders. Haar moeder was Anna Francina Susanna Naudé (1868–1949). Betsie het twee ouer susters gehad: Anna Susanna (getroude van Hay) en Irene (getroude van Page).

Nadat Betsie Schoombee haar skoolonderrig op haar tuisdorp ontvang het, het sy na die Universiteit van Stellenbosch gegaan vir die begin van 'n skitterende akademiese loopbaan: B.A. met lof, Onderwysdiploma met lof, B.Ed. met lof en M.A. in Afrikaans-Nederlands. Dit was hier dat sy Hendrik Verwoerd leer ken het, wat in 1922 en/of '23 saam met haar in die studenteraad gedien het. Ná haar troue en verblyf saam met haar man in Hamburg, vergesel sy hom op ‘n toer deur Europa en 'n besoek aan die VSA, waar hy navorsing gedoen het.

Haar man se lewe tot hul troue

Betsie Verwoerd het dikwels hier in haar man se studeerkamer baie van sy leeswerk verrig.

Dr. D.F. en mev. Maria Malan (eerste minister van 1948 tot 1954) ontvang besoek op Stellenbosch van dr. Hendrik en mev. Betsie Verwoerd kort nadat Verwoerd aangewys is as eerste minister van die Unie van Suid-Afrika, 1958.

Hendrik Frensch Verwoerd en sy gesin het in 1903 uit Nederland na Suid-Afrika geëmigreer. Sy vader, Wilhelmus Johannes Verwoerd, se simpatie met die Afrikaner en veral met die Boere se heldestryd in die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) was waarskynlik die sterkste beweegrede daarvoor. Hulle het hulle op Wynberg gevestig waar Verwoerd se vader die boubedryf beoefen het. In sy vrye tyd het hy sendingwerk gedoen en selfs 'n teologiese kursus aan die Sendinginstituut op Wellington gevolg. Verwoerd het sy eerste skoolonderrig aan die Lutherse skool in Wynberg ontvang en later aan die Engelsmedium Hoër Seunskool Wynberg. In 1913 het die gesin na Bulawayo in Rhodesië verhuis waar sy vader die betrekking van hulp- evangeliese dienaar van die uitgestrekte plaaslike NG gemeente beklee het.

Die jong Hendrik het leerling geword aan die Milton High School, waar hy spoedig as een van die skranderste leerlinge ontluik het. Hy het die Beit-studiebeurs verower en sy naam is op die ererol van die skool geplaas. Daarbenewens het hy ywerig krieket, rugby en tennis gespeel. Die Beit-beurs moes Verwoerd van die hand wys aangesien die gesin in 1917 andermaal verhuis het, hierdie keer na Brandfort in die Oranje-Vrystaat, waar sy vader kolporteur van die NG Kerk van die Vrystaat geword en later tot die boekhandel toegetree het. Weens die griepepidemie kon Verwoerd eers in Februarie 1919, pleks van in Desember die vorige jaar, die matrikulasie-eksamen aflê. Hy het die eerste plek in die Vrystaat en die vyfde in Suid-Afrika behaal. Direk hierna het hy hom as student aan die Universiteit van Stellenbosch ingeskryf met die doel om predikant te word, maar later van rigting verander en sielkunde en filosofie bestudeer. Hy het die grade M.A. en D.Phil. albei met lof behaal, laasgenoemde in 1924 met 'n proefskrif oor "Die afstomping van gemoedsaandoeninge", en is intussen as tydelike hulp in die departement sielkunde aangestel en in 1924 as lektor. Verwoerd het 'n leidende rol in die studentelewe gespeel en veral bekendheid as debatteerder in die debatsvereniging verwerf. Hy is in 1923 as voorsitter van die studenteraad gekies.

Nadat Verwoerd die doktorsgraad behaal het, is hy oorsee vir verdere studie. Hy is 'n Abe Bailey-beurs vir studie aan die Oxford-universiteit aangebied, maar hy het dit van die hand gewys omdat hy voorkeur gegee het aan die sielkundeopleiding van die Europese vasteland. Met behulp van 'n kleiner studiebeurs het hy in 1925 vertrek om aan die Universiteite van Leipzig, Hamburg en Berlyn te studeer. Daarna het hy besoek aan Groot-Brittanje en die VSA gebring. In Hamburg het Betsie Schoombee haar by hom aangesluit en is hulle op 7 Januarie 1927 getroud. By die egpaar se terugkeer op Stellenbosch in 1928 is Verwoerd op 26-jarige leeftyd as hoogleraar in toegepaste sielkunde en psigotegniek aangestel en in 1932 het hy hoogleraar geword in die nuutgestigte departement van sosiologie en maatskaplike werk.

Hul huwelikslewe

Betsie Verwoerd slaan die eerste sent nadat Suid-Afrika oorgeskakel het na die desimale stelsel.

Eggenotes van dr. H.F. Verwoerd se kabinet nadat veranderinge in Oktober 1958 aangebring is. Mev. Mabel Jansen, as die eggenote van die goewerneur-generaal, sit voor in die middel. Links van haar is mev. Betsie Verwoerd. Staande is van links die eggenotes van ministers Albert Hertzog, W.A. Maree, Jan de Klerk (Corrie), P.K. le Roux en M.D.C. De Wet Nel.

Mev. Verwoerd in gesprek met dr. Martinez de Alva, wat Suid-Afrika in 1962 besoek het op 'n feitesending namens die Verenigde Nasies.

In Januarie 1964 het Rhodesië se eerste minister, Ian Smith Suid-Afrika vir die eerste keer besoek. Hier is hy en vrou (naasregs) en dr. en mev. Verwoerd.

Vier premiersvroue (wie se man agtereenvolgens eerste minister was) by die 20-jarige feeskongres van die Nasionale Party in Parow: Betsie Verwoerd, Susan Strijdom, Tini Vorster en Maria Malan.

Hendrik en Betsie Verwoerd.

Betsie Verwoerd het enige ideale wat sy moontlik tydens haar studentejare van ’n loopbaan gekoester het, ná haar huwelik laat vaar, want as huisvrou moes sy al die pligte as moeder van ’n groot gesin vervul. Ook het sy tyd ingeruim om haar man in sy politieke loopbaan by te staan. Die gesin, wat later uit sewe kinders bestaan het – vyf seuns en twee dogters – het in 1937 na Johannesburg verhuis, waar dr. Verwoerd aangestel is as eerste redakteur van Die Transvaler, wat Transvaalse Nasionaliste opgerig het Afrikaanse mondstuk nadat Die Vaderland genl. J.B.M. Hertzog in 1934 tot in die Verenigde Party gevolg het. Haar man het in 1948 se algemene verkiesing naelskraaps in die kiesafdeling Alberton teen Marais Steyn van die VP verloor, maar nadat hy as senator aangestel is, kon hy wel tot die parlement toetree en so in 1950 minister van naturellesake word. Hy dien eindelik agt jaar in dié amp tot hy adv. Hans Strijdom ná dié se dood in die amp as eerste minister opvolg.

Betsie Verwoerd het haar man op sy reise deur die land vergesel en kon saam met hom die heuglike Republiekwording op 31 Mei 1961 beleef, sowat 13 maande ná die eerste aanslag op sy lewe toe hy in April 1960 geskiet is tydens die Randse Paasskou. Ses jaar later, op 6 September 1966, het sy in die ouderdom van 65 jaar ’n weduwee geword toe dr. Verwoerd in die Volksraad vermoor word. Dr. J.C. Pretorius skryf oor dié donker tyd in Betsie Verwoerd se lewe: "Ná die moord op dr. Verwoerd ... wat vir haar ’n ontsettende skok was, het sy dapperheid aan die dag gelê wat by alle lae van die Suid-Afrikaanse bevolking bewondering afgedwing het. Kalm en bedagsaam het sy gebly, terwyl die hele Suid-Afrika saam met haar gerou het. ’n Voorbeeld het sy aan die volk gestel, waaroor die Cape Times onder meer geskryf het: 'Die stille waardigheid van mev. Betsie Verwoerd was miskien die treffendste van die huldeblyke.'"

Ná haar man se dood

Betsie Verwoerd en haar dogters op haar man se begrafnis.

Betsie Verwoerd het ná dr. Verwoerd se dood nog af en toe amptelike pligte vervul. In 1969 het byvoorbeeld ’n borsbeeld van hom voor die stadsbiblioteek in Verwoerdburg onthul. Dis gemaak deur Johan Steynberg, jongste broer van die beeldhouer Coert Steynberg. Verwoerdburg se stadsraad het dit destyds aangekoop en voor die biblioteek in Cantonmentweg geplaas. Nadat dit gevandaliseer is, is dit eers verskuif en later geberg. In 2005 het die Tshwane-stadsraad dit in bruikleen aan die Erfenisstigting gegee, wat dit staangemaak het by die Voortrekkermonument.

Ná haar man se dood het die hoof en personeel van die Volkskool op Parys 'n versoek aan haar gerig om die skool na haar ontslape man te noem. Sy en die onderwysdepartement het toestemming verleen en so het die skool se naam op 22 Februarie 1967 amptelik die H.F. Verwoerd Volkskool geword, later hernoem tot H.F. Verwoerd Primêr.

In 1972 het sy die Gariepdam, wat eers die Hendrik Verwoerddam geheet het ter ere van haar man, amptelik geopen. Dit was deel van die Oranjerivierprojek wat haar man 10 jaar vantevore, op 23 Maart 1962, aangekondig het. Die aanvanklike raming was dat dit R450 miljoen sou kos, maar die eindelike koste was honderdmiljoene meer. Die eerste fase het die Hendrik Verwoerddam tussen Colesberg en Bethulie behels asook die Ovistonnel, wat die dam met die Groot-Visrivier in die Oos-Kaap sou verbind.

In 1991 het sy aangesluit by die Afrikaanse Protestantse Kerk en haar die jaar daarna op Orania gevestig, waarvan haar skoonseun Carel Boshoff die stigter was. Boshoff was van 1954 tot haar dood in 2007 getroud met die Verwoerds se dogter Anna. Betsie Verwoerd het die idee van 'n Afrikanervolkstaat ten volle ondersteun en het dit ook in haar openbare optredes onderskryf.

Ná haar dood is haar huis in Amettisstraat, Orania, in 'n huismuseum omskep en huisves dit die Verwoerd-gedenkversameling wat op 6 September 1996 (presies 30 jaar ná sy dood) in die Kultuurhsitoriese Museum op die dorp geopen is.

Haar verhouding met Nelson Mandela

Oudpres. Nelson Mandela op besoek aan Betsie Verwoerd op Orania, 1995.

Betsie Verwoerd se grafsteen, Orania.

Oudpres. Nelson Mandela het die simboliese waarde van Orania erken en dié Afrikanernedersetting in 1995 op uitnodiging van Betsie Verwoerd (toe 94) besoek om haar en amptenare daar te ontmoet en sy visie vir die land te verduidelik. Mandela het per helikopter opgedaag en tydens sy ontmoeting met dr. Verwoerd se weduwee sy arm om haar gesit en vir foto's poseer. Sy het aan hom gesê: "Ek vereenselwig my met my mense se wense vir ’n volkstaat, wat ek glo in dié deel van die land ontwikkel kan word." Mandela het geantwoord: "Ek verlang ’n verenigde Suid-Afrika waarin ons kan ophou dink in terme van velkleur."

Volgens prof. Jonathan Jansen, was dit Mandela wat háár vir tee genooi het, maar sy het die uitnodiging van die hand gewys. "Sy het die fout gemaak om te sê, as die president in haar omgewing is, kan hy gerus kom kuier. Tot almal se verbasing het hy so gemaak en ’n driekwartier oor koffie in die bejaarde se geselskap deurgebring ..." Mandela sou agterna sê, Betsie Verwoerd het hom so welkom laat voel "asof ek in Soweto was".

Ná haar dood het Mandela gesê hy het met hartseer kennis geneem van haar afsterwe. Hy het gesê haar "suiwer Afrikaner-gasvryheid" het hom beïndruk toe hy haar in 1995 op Orania besoek het. "Sy en haar man is ’n deel van Suid-Afrika se geskiedenis, selfs al het ons hul beleidsrigtings skerp veroordeel."

Kort ná haar dood het die familie ’n mediaverklaring uitgereik waarin hulle gesê het: "Sy is vreedsaam tuis oorlede in die teenwoordigheid van nabye familielede, sonder dat sy enige pyn verduur het." Sy is om 16:00 op die Saterdag ná haar dood op Orania begrawe, waarna ’n gedenkdiens die volgende dag in Pretoria gehou is. Ten tyde van haar dood was daar sewe kinders, 28 kleinkinders en 27 agterkleinkinders. ’n Laerskool op Randfontein is na haar genoem, maar die naam is later verander na die Laerskool Westgold. 'n Kort straat in Goodwood, Kaapstad, langs die parlementêre dorpie Acaciapark, dra nog haar naam.