Suid-Amerika

vasteland in die Westelike Halfrond wat die ewenaar oorspan

Suid-Amerika

Ligging van Suid-Amerika op 'n wêreldkaart

Oppervlakte 17 840 000 km² (4de)
Bevolking 385 742 554 (2011, 5de)
Bevolkingsdigtheid 21,4/km²
Lande 12
Afhanklike gebiede 3
Tale Spaans, Portugees, Engels, Frans, Nederlands, Quechua, Aymara, Guaraní, Papiaments en verskeie ander
Tydsones UTC-2 (Brasilië) tot UTC-5 (Ecuador)
Grootste stede Vlag van Brasilië São Paulo
Vlag van Peru Lima
Vlag van Colombia Bogotá
Vlag van Brasilië Rio de Janeiro
Vlag van Chili Santiago de Chile
Vlag van Venezuela Caracas
Vlag van Argentinië Buenos Aires
Vlag van Brasilië Salvador da Bahia
Vlag van Brasilië Brasília
Vlag van Brasilië Fortaleza
Vlag van Brasilië Belo Horizonte
N0-30, W60-90 N0-30, W30-60
S0-30, W60-90 S0-30, W30-60
S30-60, W60-90 S30-60, W30-60
30° (Suid-Amerika)

Suid-Amerika is 'n kontinent in die Westelike Halfrond van die Aarde met meeste van sy gebied in die Suidelike Halfrond. Die kontinent lê tussen die Stille Oseaan (in die weste) en die Atlantiese Oseaan (in die ooste). Die Andesgebergtes loop langs die westekant van die kontinent af. Die gebied oos van die Andes is hoofsaaklik tropiese reënwoude met die Amasonerivier wat deur die noordelike kant van Suid-Amerika, net suid van die ewenaar, vloei.

Geografie wysig

 
Topografiese kaart van die Andes

Die Suid-Amerikaanse kontinent beslaan sowat 17,8 miljoen km² en lê grotendeels in die Suidelike Halfrond, tussen 35° en 80° WL en 12° NB en 55° SB. Dit is min of meer driehoekig, met die breedste deel in die noorde en die punt in die suide. Die afstand tussen die noordelikste punt, Kaap Gallinas in die Karibiese See, en die suidelikste, Kaap Hoorn in die Straat van Drake, is sowat 7 500 km.

Die breedste deel (sowat 5 000 km) is tussen Kaap Branco aan die Atlantiese Oseaan en Punt Parina aan die Stille Oseaan. Suid-Amerika is die vierde grootste van die kontinente en beslaan sowat 12% van die aarde se oppervlakte. Dit word begrens deur die Karibiese See (noordwes), die Atlantiese Oseaan (noordoos, oos en suidoos), die Straat van Drake (suid) en die Stille Oseaan (wes).

Die kontinent is in die noordweste deur die landengte van Panama met Sentraal- en Noord-Amerika verbind. Die kus styg skerp uit die see op en daar is min plekke wat vir natuurlike hawens geskik is. Die omringende kontinentale plat is smal en ontbreek plek-plek (soos voor die kus van Peru) geheel en al.

'n Aantal eilandgroepe is deel van die kontinent: La Tortuga, Margarita en Trinidad voor die kus van Venezuela; die Falkland-eilande voor die suidooskus van Patagonië; die Juan Fernández-eilande voor Chili; en die Galápagos-eilande voor die kus van Ecuador.

Geologiese samestelling wysig

 
Die Angel-watervalle in Venezuela
 
Cerro Roraima op die drie-landgrens tussen Brasilië, Venezuela en Guyana is van die hoogtes in die Hoogland van Guiana

Die Suid-Amerikaanse kontinent kan in drie geologiese tydperke onderskei word: die ou massiewe, die depressies en die jong plooiingsgebergtes. Die ou massiewe het aan die einde van die Prekambrium (sowat 600 miljoen jaar gelede) ontstaan en bestaan meestal uit graniet en ander stollingsgesteente wat sowat drie miljard jaar oud is.

Die oermassief het met verloop van tyd in drie skilde of hooglande verdeel, naamlik die Hoogland van Guiana, die Brasiliaanse Hoogland (geskei deur die Amasonebekken) en die Patagoniese Hoogland in die suide. Die hooglande is betreklik vlak en wissel tussen 250 en 600 m. Die hoogste pieke van die Hoogland van Guiana lê aan die suidrand aan die Amasonebekken, naamlik Roraima (2 800 m), Pico da Neblina (3 000 m) en Tramán Tepui (3 000 m). Die hoogste waterval ter wêreld, die Angel-waterval (900 m). is ook in die gebied. Die oostelike deel van die Brasiliaanse Hoogland het 'n uitloper aan die Atlantiese kus, die Sa do Mar, met 'n gemiddelde hoogte van 900 m en 'n piek, Pico Pedra do Sino, van 2 260 m. In die gebergte en in die Suikerbroodpieke aan die kus van Rio de Janeiro is die ou Prekambriese kristallyne gesteente sigbaar.

Die Patagoniese Hoogland word van die jonger Andesgebergte geskei deur depressies wat met mariene sediment opgevul is. Die Orinocobekken, wat sowat 600 000 km² beslaan, skei die Karibiese tak van die Andes van die Hoogland van Guiana. Erosie van veral die Andesgebergte het materiaal vir die opvulling van die bekken gelewer, sodat 'n sagte helling na die ooste gevorm is en die Orinocorivier na die rand van die Hoogland van Guiana gedruk is.

Die Amasonebekken is die grootste rivierbekken ter wêreld en het 'n oppervlakte van sowat 1,5 miljoen km². Tussen die Andes en die ou skilde lê 'n lang, vlak bekken, waarin die stroomgebied van die Río Paraná-, die Río Paraguay-, die Gran Chaco- en die Pampasrivier lê. Die bekken is ook met mariene- en latere riviersediment tot 'n baie vlak landskap opgevul waarin moerasse ontstaan het.

Onder die dik laag sediment lê die sogenaamde Gondwana-plooiinge (vroeë Paleosoïkum) tussen die oostekant van die Andes in Sentraal-Chili en die Falkland-eilande. Die oerplooiinge word voortgesit aan die suidkus van Suid-Afrika en word beskou as 'n bevestiging van Wegener se teorie oor die verskuiwing van die kontinente.

Die Paranabekken in die Brasiliaanse Hoogland is heeltemal met vulkaniese materiaal oordek. Dit beslaan 'n oppervlakte van 1,1 miljoen km² en is die grootste lawaveld ter wêreld. Die jongste gedeelte van die Suid-Amerikaanse kontinent is ook die langste ononderbroke reeks plooiingsgebergte ter wêreld, naamlik die Cordilleras de los Andes. Die vorming van die Andes het ruim 70 miljoen jaar gelede aan die einde van die Mesosoïkum begin en in die Tersiêr (tussen 70 en 5 miljoen jaar gelede) voortgeduur.

Die talle aardbewings en aktiewe vulkane dui daarop dat die gebied  nog nie gestabiliseer het nie. Die Andes het talle pieke wat hoër as 6 000 m is en is aan die suidpunt met gletsers bedek. Na die noorde word die Andes 'n komplekse reeks bergkettings, wat in Bolivië op sy breedste (800 km) is.

Klimaat wysig

 
Klimaatsones in Suid-Amerika volgens die Köppen-klimaatklassifikasie

Die klimaat van die Suid-Amerikaanse kontinent wissel geweldig vanweë 'n aantal faktore: die uitgestrektheid, die koue golfstrome aan die weskus (Peru- of Humboldtstroom) en suidelike ooskus (Falklandstroom), die warm golfstrome langs die ooskus (Suidelike Ekwatoriale en Brasiliaanse Stroom) en die Andesgebergte, wat die westewinde afkeer.

Die grootste gedeelte van die kontinent tussen 10° NB en 20° SB het 'n tropiese klimaat, met 'n hoë reënval deur die jaar in die Amasonebekken. In die res van die gebied oos van die Andes heers ’n savanneklimaat met 'n droë winter. Ook Oos-Argentinië, Uruguay en die suidpunt van Brasilië het ’n gematigde klimaat met reën deur die jaar en hoë somertemperature (meer as 20°C).

'n Halfwoestyngebied, met 'n lae reënval, strek in die noorde vanaf die Suid-Atlantiese kus tussen die Platagebied en die Straat van Magellaan tot in Bolivië, en langs die kus van die Stille Oseaan tussen Santiago de Chile tot in Noord-Peru. Die hoogste gedeeltes van die Andes het 'n toendraklimaat met ’n gemiddelde somertemperatuur wat in die warmste maand nie hoër as 10°C styg nie.

Lande in Suid-Amerika wysig

 
Nasa-Satellietbeeld van Suid-Amerika
Naam van streek en gebied, met vlag Oppervlak
(km²)
Bevolking
(2009)
Bevolkingsdigtheid
(per km²)
Hoofstad
  Argentinië 2 766 890 40 482 000 14 Buenos Aires
  Bolivië 1 098 580 9 863 000 8 La Paz en Sucre
  Brasilië 8 514 877 202 241 714 22 Brasília
  Chili 756 950 16 928 873 22 Santiago de Chile
  Colombia 1 141 748 46 920 000 40 Bogotá
  Ecuador 283 560 14 573 101 54 Quito
  Falkland-eilande (Verenigde Koninkryk) 12 173 3 140[1] 0,26 Stanley
  Frans-Guyana (Frankryk) 91 000 221 500[2] 3 Cayenne
  Guyana 214 999 772 298 4 Georgetown
  Paraguay 406 750 6 831 306 16 Asunción
  Peru 1 285 220 29 132 013 22 Lima
  Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande (Verenigde Koninkryk) 3 093 20 0 Grytviken
  Suriname 163 270 472 000 3 Paramaribo
  Uruguay 176 220 3 477 780 19 Montevideo
  Venezuela 916 445 31 648 930 30 Caracas
Suid-Amerika Totaal 17 824 513 385 742 554 22

Sien ook wysig

Verwysings wysig

  1. "Falkland Islands: July 2008 population estimate" (in Engels). Central Intelligence Agency. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2020. Besoek op 27 Augustus 2019.
  2. (fr) INSEE, Government of France. "Population des régions au 1er janvier". Besoek op 20 Januarie 2009.

Bronnelys wysig

Eksterne skakels wysig


Kontinente van die wêreld

 
Afrika-Eurasië
 
Amerikas
 
Eurasië
 
Oseanië

 
Afrika
 
Antarktika
 
Asië
 
Australië
 
Europa
 
Noord-Amerika
 
Suid-Amerika

Geologiese superkontinente : Gondwana · Laurasië · Pangaea · Rodinia · Ur · Vaalbara