Ordonnansie 50 van 1828

Ordonnansie 50 van 1828 het die Khoikhoi, Boesmans en ander vry gekleurdes volgens die wette van die Kaapkolonie op gelyke voet met die blankes geplaas. Omdat dit die beginsel van nierassigheid bevestig het, het dit op sosiale en ekonomiese vlak ‘n transformasie ingelui. Dit het die einde beteken van die Khoikhoi (destyds bekend as Hottentotte) as bevolkingsgroep en die begin van die groep bekend as die bruinmense (voorheen ook bekend as die Kaapse kleurlinge).

Agtergrond

Hierdie era het gestaan in die gees van die filantropie. Daarom het die Londense Sendinggenootskap op verskeie plekke in die kolonie sendingwerk gedoen. Die sendelinge onder leiding van dr. John Philip, superintendent van die genootskap in Suider-Afrika, en Andries Stockenström, die luitenant-goewerneur in die oostelike deel van die kolonie, se doel was om die nie-blanke arbeiders en veewagters op gelyke voet met hul werkgewers, die boere, te plaas en op die manier die arbeiders te beskaaf en hul lewensstandaard te verhoog. Volgens die filantrope is die arbeiders, hoofsaaklik Hottentotte, deur die heersende wette in ‘n minderwaardige posisie teenoor die blankes geplaas, omdat hulle verplig is om vir die boere teen ‘n lae loon te werk en boonop verbied om hul werkgewers se diens te verlaat. Hulle is dus as lyfeienes behandel en doelbewus onderdruk. Die wetgewer het weer gevoel dat die wette die Hottentotte juis beskerm en hulle arbeidsaamheid as grondslag van beskawing aanleer as ‘n stap in hul opheffing. Ook die inboekstelsel is beskou as ‘n maatreël om beskawing oor te dra. Die paswette het rondswerwery en dus misdaad bekamp. Die sendelinge het egter beweer dat die Hottentotte dikwels wreed mishandel is. Philip het in sy boek Researches in South Africa veskeie gevalle van mishandeling genoem, maar later is aangetoon dat baie beskuldigings teen die werkgewers op valse getuienis berus het. Philip, Stockenström en filantrope in Londen het ‘n drukgroep gevorm om invloed op die Britse politici uit te oefen om die wetgewing rakende die Hottentotte gewysig te kry. Die waarnemende goewerneur van die Kaapkolonie was op daardie tydstip genl.-maj. sir Richard Bourke en hy was die filantropiese denkrigtings goedgesind en het die dekreet bekend as Ordonnansie 50 uitgereik.

Dekreet

Ordonnansie 50 van 1828 is op 17 Julie 1828 uitgevaardig en het ‘n nuwe nierassige samelewing in die kolonie (en in die kerk) ingelui. Hierdie dokument het alle gekleurde mense se regte en vryhede in die kolonie gewaarborg en staan daarom bekend as die Magna Carta van die Hottentotte. Dit het alle wetgewing ten opsigte van die Hottentotte herroep wat in die regeringsperiodes van goewerneurs Caledon, John Cradock en Charles Somerset uitgevaardig is. Amptelik is die statusonderskeid tussen die blanke koloniste, Hottentotte, Boesmans en ander vry gekleurdes hiermee afgeskaf. Die dekreet het bestaan uit 24 klousules. Geen Hottentot kon voortaan verplig word om te werk en kon slegs deur ‘n hof vir leeglêery gestraf word. Alle mense mag eiendom (grond) besit en verkoop. ‘n Werkskontrak tussen ‘n boer en ‘n arbeider vir ‘n periode tot ‘n maand kon mondelings wees. Maar vir langer as ‘n maand tot ‘n maksimum van een jaar moes skriftelik wees en in die teenwoordigheid van ‘n bevoegde amptenaar gesluit word. Geen persoon onder die ouderdom van 18 mag so ‘n kontrak sluit nie. Klousule 8 het die inboekstelsel vir kinders opgehef. Alle geboortes en sterfgevalle moes geregistreer word. Hottentotte is verplig om ‘n opgaafbelasting te betaal. Klousules 19 en 20 bespreek die prosedure in geval van ‘n dispuut tussen ‘n wernemer en -gewer. Indien die bedrag in die geskil meer as 20 sjielings was, moes ‘n magistraat die saak besleg. Klousule 21 skryf die strawwe vir oortredings voor. Klouslules 22 tot 24 bevat bepalings wat die Hottentotwerknemers teen swak behandeling deur die werkgewers beskerm. ‘n Magistraat kon ‘n Hottentot van ‘n werkskontrak onthef as hy deur ‘n werkgwewer swak behandel word. Maar sou dit blyk dat ‘n klagte vals is, kon die werknemer tot ‘n maksimum van 14 dae hardepad gevonnis word.

Gevolge

Nou het elke vry ingesetene (dus nie die inboorlinge wat in stamverband gewoon het) gelyke burgerregte gehad. Dit het in die praktyk nie gou ‘n aansienlike verbetering in die lewensomstandighede vir die meeste Khoisan beteken nie. Die meeste het bediendes en arbeiders gebly. Ander het in groot armoede in krotbuurte rondom dorpe of op sendingstasies gaan woon. Baie bepalings van Ordonnansie 50 was moeilik uitvoerbaar. Om werkskontrakte voor ‘n magistraat te sluit, was onprakties, want die staatskantore was ver van die plase geleë. Die werkgewers het hul patriargale mag oor hul werknemers verloor. Die pligte van die werknemers is nie goed omskryf nie en geen melding is gemaak van optrede teen werkers beskuldig van pligversuim, vernieling en verset. In 1836 was daar tussen 8 000 en 10 000 rondswerwers wat ‘n veiligheidsrisiko vir die boere geskep het. Die koloniste was gegrief omdat daar geen maatreëls in plek was om hulle teen die leeglopers te beskerm nie. Sommige boere het Ordonnansie 50 as in stryd met Bybelse voorskrifte vertolk. Boere in die Oos-Kaap het die ordonnansie ook genoem as bydraende rede vir die Groot Trek. Maar die Afrikaner in die Kaapkolonie het hom mettertyd met die nuwe rassewetgewing versoen. Vanaf 1836 kon die Khoikhoi ook aan die plaaslike verkiesings deelneem.

Bibliografie

• Giliomee, Hermann: Die Afrikaner - ‘n biografie. Kaapstad: Tafelberg, 2004. ISBN 0-624-04181-6
• Kapp, P.H.: Dr. John Philip se koms na Suid-Afrika en sy werksaamhede tot 1828. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch, 1966.
• Pretorius, F. (red.): Geskiedenis van Suid-Afrika. Van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 2012. ISBN 978-0-624-05466-5