M.C. Botha (skrywer)

Nota: Vir die politikus en kabinetsminister, sien Michiel Coenraad Botha.

M.C. Botha (1954–) is ’n Afrikaanse skrywer en redakteur van die streekskoerant The Hermanus Times. As skrywer verwerf hy onder meer bekendheid vir sy kortverhale, reisverhale en romans. Hy publiseer ook 'n aantal bekroonde dramas.

M.C. Botha
Gebore	Marthinus Christoffel Botha 3 Augustus 1954 Pretoria
Beroep	Joernalis, skrywer
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Noemenswaardige toekennings	Verskeie, sien teks.

Lewe en werk

Herkoms en opleiding

Marthinus Christoffel Botha is op 3 Augustus 1954 in Pretoria gebore as een van twee kinders en enigste seun van regter André Stephan Botha. Sy suster, Lynette, trou tydens apartheid met ’n Indiër en vlug daarna landuit. Hy is ’n kleinseun van M.C. Botha, voormalige rektor van die Universiteit van Pretoria. Sy volle skoolopleiding geniet hy in Pretoria en hy matrikuleer in 1972 aan die Hoërskool Menlopark. Na matriek doen hy sy militêre diensplig en studeer daarna vir ’n ruk aan die Universiteit van Pretoria, maar voltooi nie hierdie studie nie. Dan is hy vir ’n ruk ’n regtersklerk vir regter Denys Williamson en daarna regter Irving Steyn in die Johannesburgse hooggeregshof, en ook 'n deeltydse fotograaf. Hy verhuis later na Hermanus, waar sy pa ’n vakansiehuis het. Hier skryf hy voltyds en vanaf 1975 is hy aan en af as joernalis werksaam by The Hermanus Times.

Loopbaan as joernalis en redakteur van The Hermanus Times

Hy werk gereeld totdat hy genoeg geld het om te reis, waarna hy weer met sy terugkeer ’n pos opneem. Sy eerste reis is vir tien maande deur Europa. Van die los werkies wat hy in sy lewe gedoen het, sluit in mielies oes op ’n plaas net buite Pretoria, druiwe oes op ’n wynplaas tussen Bonnievale en Robertson en die verkoop van blokkiesraaisels wat hy self opstel aan plaaslike koerante. Tydens die skilder Walter Battiss se afskeidsreis deur Suid-Afrika wat in Mei 1982 eindig, is hy Battiss se motorbestuurder. Battiss is in Augustus daardie selfde jaar oorlede. In die tagtigerjare onderneem hy ’n lang Europese reis en vestig hom dan by sy terugkeer in Kaapstad, waarna hy na Onrus verhuis en dan redakteur word van The Hermanus Times en later ook van die susterpublikasie Overberg Venster. Gedurende 2003 loods hy deur middel van The Hermanus Times Operasie Mooimaak, waardeur die hele gemeenskap help om die Mount Pleasant woonbuurt in Hermanus te verfraai. Hy is getroud met Corrie Hugo, maar die skrywer en sy vrou is later van mekaar vervreem. Hulle het twee seuns. Hy het in 2001 en 2002 ’n ernstige verhouding met die Kanadees Leslie Cockwell, wat hy in Hermanus ontmoet het nadat sy daar aangerand en verkrag is. Hierdie verhouding ly skipbreuk wanneer die Kanadese owerhede weier om aan hom ’n visum toe te staan om haar te besoek.

As joernalis verower hy verskeie Sanlam Gemeenskapsperstoekennings op grond van sy werk vir The Hermanus Times, waaronder ’n merieteprys in 1990 in die kategorie algemene nuus, in 1994 wenner van die kategorieë vir redaksionele kommentaar en rubrieke, Joernalis van die Jaar in 1995, naaswenner as Joernalis van die Jaar in 1999, wenner van die stemmingsfoto in 2000, naaswenner vir redaksionele kommentaar in 2001 en wenner vir omgewing en gesondheid in 2003. In 2006 word hy in ses kategorieë onder die top tien geplaas, naamlik Joernalis van die Jaar, redaksionele kommentaar, koppe, geleentheid, sport en portrette. In 2007 word hy onder die top tien geplaas vir redaksionele kommentaar, koppe en geleentheid (waar hy eerste geplaas word vir sy artikel oor Run baby run) en as beste fotograaf in die stemmingsfotokategorie. In 2008 word hy onder die top tien geplaas vir redaksionele kommentaar, kolomme en is hy die wenner in die portretkategorie. Hy behartig die rubriek Sondagrus in Sondag en neem ook deel aan die Overbergse Boekefees op Kleinmond in 2007. Benewens skrywer is hy ook ’n geesdriftige fotograaf, wat onder andere in 2007 die Voëls van die Overberg uitstalling by die Kalfiefees op Hermanus hou en in 2009 die uitstalling van naakstudies Kaal by die Woordfees op Stellenbosch. In sy vrye tyd skilder hy ook graag.

Skryfwerk

Kortverhale

Aanvanklik skryf en publiseer hy gedigte, maar lê hom later toe op kortverhale. Sy kortverhale verskyn vanaf 1974 in letterkundige tydskrifte soos Tydskrif vir Letterkunde, Standpunte en Contras. Hy debuteer in 1980 met sy eerste bundel kortverhale, Die hartklop van gevoel. Hierdie verhale gaan hoofsaaklik oor die verhouding tussen mense, in die besonder oor die verhouding tussen man en vrou, met die openingsverhaal en slotverhaal wat bymekaar aansluit om so eenheid aan die bundel te verskaf. In wese is al hierdie verhale ’n soeke na geluk wat steeds ontwykend, steeds illusie bly; die werklikheid is telkens anders. Feitlik al die verhale staan in die teken van ’n wrang soort nugterheid, en ’n erotiek wat dikwels op ontstellende wyse gestroop is van emosie. In Liefde is sterker as plastiek kies twintig meisies byvoorbeeld ’n winkelpop as man en na twee jaar sien hy gehawend daaruit. Reeds in hierdie bundel is sy gebruik van die kortverhaalvorm indrukwekkend en slaag hy daarin om die verhale op hoogtepunte te laat eindig, al is die gehalte van die verhale nog ongelyk.

Skertse is ’n voortsetting van sy debuut, maar op satiriese wyse, waar die mens as ’n masjien eerder as natuurlik voorgestel word en die politieke situasie ook onder die loep kom. Dit is ’n indringende blik op die Suid-Afrikaanse gemeenskap, waar die eienskappe van ’n kwasi-intellektuele maar gevoellose maatskappy, emosieloos en ontdaan van ’n sin vir vryheid en ’n natuurlike drif vir die lewe aangespreek word – alles kenmerke van die gewone mens. Walter Battiss doen die tekening vir die buiteblad van hierdie boek. Die vrees vir sensuur oor die inhoud van die verhale en die Battiss skets op die voorblad laat hom besluit om hierdie boek by die alternatiewe uitgewer Taurus uit te gee, eerder as by ’n hoofstroom-uitgewer.

Die prys wat jy moet betaal is momentopnames van die lewe, waar uit gewone situasies ’n spannende verdere verloop van sake gekonstrueer word. Die karakters is hoofsaaklik uitsonderingsfigure en buitestaanders, wat met deernis en droë humor geteken word. Meer as in die verlede slaag die skrywer hier daarin om sonder verduideliking en met suggestie parallelle te trek en betekenis te skep (vergelyk Die reisiger), terwyl die erns tekens versag word deur die skerp humoristiese waarneming van weggooisinne. Mona Lisa verwys na die bekende skildery deur Leonardo da Vinci wat in die Louvre in Parys hang. Klaas van Wyk is ’n toeris wat in sy kop die reis vanaf die vele afbeeldings van hierdie beroemde skildery tot die werklike skildery moet aflê, wat in ’n glaskas beskerm word en afgeskort is sodat toeskouers nie naby kan kom nie. Hierdie afstand word verder gekompliseer deur die hoogdrawende en niksseggende kommentaar van die gids. Klaas gaan hierna na ’n beeld van Rodin, waaraan hy kan vat en fisies (en emosioneel) baie nader aan kan kom. Hy keer terug na die afsydige en onbereikbare Mona Lisa, waarop Leonardo da Vinci self opdaag en die glasbeskerming rondom die skildery stukkend loop sodat die vrou op die doek hom kan herken.

Kort hierna volg Die einde van ’n kluisenaar se lewe, wat Botha afsluit met ’n opstel oor sy kortverhale. Hieruit blyk dit dat hy deernis, humor en wysheid as ’n kortverhaal se drie belangrikste bestanddele beskou, die surreële met die reële probeer versoen en die slot van die verhaal as die digste element van die verhaal beskou. Meeste van sy verhale voldoen aan hierdie vereistes. Getrou aan die titel behandel die bundel ’n aantal kluisenaars en buitestaanders as karakters, waarin hulle dan juis soek na hulle eie plekkie in die son. Die verhaal van Frans Malan is ’n hoogtepunt, waar die hoofkarakter, ’n plattelandse stadsklerk, oënskynlik gelukkig en aangepas is binne sy kleinburgerlike bestaan. Dit blyk egter subtiel dat sy aangepastheid eerder ’n soort isolasie is wat sy besef van die volle werklikheid van die lewe verdoesel. Hy en sy vrou lewe in aparte wêrelde en hy is uitermate geheg aan sy hond, wie se dood sy lewe ontwrig. Na ’n toevallige ontmoeting met die verwaarloosde bruin man Antonie, wat hy probeer help, word hy dan ook weggeskeur uit sy gemaksone. Hy word in ’n totaal vreemde wêreld geplaas met ’n omgekeerde baas-kneg verhouding, waardeur hy ook ’n persoonlikheidsverandering ondergaan. Die slot deel mee dat hy nie meer kan fokus nie, met veeldoelige betekenis. Hy kan glad nie vooruit sien in die toekoms nie, want die toekoms is totaal anders as die verlede en hy het fokus op sy lewe verloor, sonder om werklik te verstaan. Die verwagting word dan geskep dat hy soos Antonie ook vorentoe alleen die wêreld sal moet aandurf.

In Bome van kennis en ander verhale is die verhale meestal ’n verplasing of aanvulling van die realistiese deur die magiese. Die titelverhaal handel oor ’n vrou – die aartsmoeder – en haar obsessie oor bome wat deur onsigbare bose magte uitgeroei word. Dit is ’n fantasiespel wat geweef word rondom die uitbeelding van die oeroue konflikte en vraagstukke van die mensdom. In Inkululeko (wat “vryheid” beteken) lewer ’n posbode “sinnelose” boodskappe af sodat hy ook ontvanger van ’n gedroomde boodskap kan word. Hierdie verhaal word voorgeskryf vir onderrig in Wes-Kaapse skole. In Die jaarring maak die leser kennis met ’n vrou wat besoek ontvang van ’n spookman wat haar trouring aan haar kom terugbesorg. Hy blyk oplaas haar eie vermoorde man te wees en sy word sodoende met die waarheid en in wese ook met haarself gekonfronteer. In aansluiting by die magiese is daar ook ’n tipe onskuld te midde van wrede handelinge teenwoordig, sodat moordenaars telkens ’n gebrek aan berou toon vir hulle dade. In Gabebah raak ’n groep gevangenes op ’n houtpop verlief. Met sy ontslag neem die hoofkarakter die pop saam huis toe, as surrogaat vir die vrou wat hy vermoor het.

Die hoogtepunt van M.C. Botha se oeuvre is sy latere kortverhale, veral dié wat gebundel word in Belydenis van ’n bedrieër, waarin met gestroopte taalgebruik genoeg ongesê gelaat word om die verbeelding te aktiveer. Soos die titel aandui, bedrieg die inhoud en die karakters dikwels en is die skep van skynwerklikhede, wat lewens verwoes, ’n deurlopende tema. Verval en ondergang is onderliggend aan die verhale en sluit verhoudings en die omgewing in. Die humor, sinisme en fassinerende karakters boei die leser en die unieke vertelstyl slaag goed daarin om die aksie gemotiveerd in ’n sterk slot te laat eindig. Telkens skakel die gebeure by die kontemporêre Suid-Afrikaanse werklikheid in, maar op so ’n manier dat die sluier net effens gelig word, soos in die verhaal Hierdie tye, waar die veiligheidsmuur wat die wit man tussen hom en die plakkers wil bou, eindelik deur swart arbeid gebou word en die effektiwiteit van die muur dus ondermyn word. Sentraal in hierdie bundel is die skets Salomé se oë, waarin die skrywer op feitelike wyse sy vriendskap met Etienne Leroux herinner en vele lesse en boodskappe uit Leroux se lewe neem. Leroux se skryfwerk word dan ook inderdaad ’n soort sleutel om Botha se verhale mee oop te sluit. Die verhaal Kontrapunt behandel ’n persoonlike geskiedenis, maar dan een wat weerklank vind in die realiteit van mense wat die land as gevolg van die nuwe politieke bestel en die gepaardgaande impak verlaat. Die aasvoël se fees het die vernietiging van die omgewing as tema. Ons geluksgodinne en die titelverhaal, Belydenis van ’n bedrieër, is verdere hoogtepunte in hierdie bundel. M.C. Botha se kortverhale word in verskeie versamelbundels opgeneem, waaronder Die Afrikaanse kortverhaalboek, Vertellers 1 en 2, Vuurslag, Soort soek soort, Uit die kontreie vandaan en Liefde loop ver, terwyl hy ook meewerk aan bundels soos Pomp 2008 (met ’n essay oor perlemoensmokkel) en Pomp 2009.

Reisboeke

Benewens kortverhale skryf hy ook reisboeke en drie romans. Zambezi is by sy verskyning die eerste reisbeskrywing in Afrikaans in baie jare en verhaal sy wedervaringe op ’n reis van vier maande deur Suid-Afrika, Zimbabwe en Botswana, waarin hy sy waarnemings onvervals neerpen. In die lig van die enorme politieke veranderinge wat daarna in die wêreld (hierdie is voor die val van Kommunisme geskryf) en in beide Suid-Afrika en Zimbabwe plaasgevind het, is hierdie dan ook ’n belangrike stuk dokumentasie van ’n wêreld wat geheel en al verander het daarna. Die skrywer vertel hoe hy ontvang is by doeane en padblokkades en deur gewone mense, wat Radio Moskou in daardie tye na Afrika uitsaai en wat die media in Zimbabwe van apartheid Suid-Afrika sê. Saam met Alet Sherriff skryf hy ook Land van kokosmelk en heuning, waarin die bekende avonturier Sparks Esterhuizen se reis deur Mosambiek vertel word.

Romans

Botha se eerste roman is Sluvoet, wat ’n satire is oor eietydse Suid-Afrika en afspeel in ’n droomwêreld, waar die ruimte waarbinne die aksie plaasvind soos in ’n droom binne ’n oogwink kan verander. Die hoofkarakter is ’n Afrikaner en vryskut-fotograaf, met ’n swart teëhanger, Paraffien, terwyl die Sluvoet van die titel die heerser is van die fantasiewêreld. Die hoofkarakter is op soek na ’n rekonstruksie van sy private biografie en die geskiedenis van die Afrikaner, sodat die roman ’n ontleding word van die Afrikaner en sy verblyf en plek in Afrika. Hierdie roman is in 1991 op die kortlys vir die toekenning van die Ou Mutual-prys.

Die roman Die arend speel hoofsaaklik in Namibië af aan die vooraand van die verkiesing wat tot onafhanklikheid lei en met die onopgeloste moord op die politieke aktivis Anton Lubowski as agtergrond. Hierin onderneem die Suid-Afrikaanse reisagent James Baker ’n reis deur Namibië waardeur hy eindelik tot ietwat beter insig en die gewaarwording van vryheid kom, wat in apartheid Suid-Afrika net nie moontlik is nie. Sy insigte bly egter beperk. James paradeer ook as ’n soort antiheld, die antitese van James Bond, wat aangebied word as een wat niks vir die land kan doen nie behalwe om te bly voortleef as een van die bevoorregtes. Die arend van die titel verwys na die voël wat die oënskynlik verstandelik vertraagde kind Dwerg (wat Namibië voorstel), wegvoer. Hierdie roman is in 1992 ’n finalis vir die M-Net-prys.

Ons en die maan se subtitel natuurroman verklaar dat die natuur hoofkarakter in hierdie werk word. Teen die agtergrond van Suid-Afrika se politieke oorgangstyd reis ’n pa en seun deur Botswana en Zimbabwe. Cornelius, die pa, werk vir die apartheidsregering in die staatspresident se kantoor, terwyl Blackie, die seun, by die poskantoor op Beaufort-Wes werk. Pa en seun se verwysingsraamwerke verskil beduidend, wat beide die geleentheid bied om van die ander te leer. Hulle besoek drie verskillende reservate, ontmoet interessante mense (soos kundige voëlkenners en selfs ’n flambojante kunstenaar), elkeen met sy of haar eie opvatting en siening van die wêreld, waardeur die eksistensiële vraagstukke dan belig word. Die gebrekkige kommunikasie wat daar tussen die karakters heers en die vreemdheid van die mens teenoor die natuur suggereer dat mens op ’n ewige safari is om sin te probeer maak van die onontkombare tragiek van sy bestaan.

Drama

Die drama Skaak is gegrond op sy kortverhaal Die einde van ’n kluisenaar se lewe, hoewel die gebeurtenisse en ontknoping van die kortverhaal aangepas word om meer kreatief gebruik te maak van die drama as medium. Die name van al die karakters word ook gewysig. Die kluisenaarskilder Gustav raak stadigaan betrokke by die huwelikslewe van sy nuwe bure, Zelimir Asteri en Aztrid. Gustav en Aztrid begin met ’n verhouding, wat dan toenemende spanning tussen die karakters veroorsaak. Hoewel die stuk soms verval in ’n statiese gepratery, toon dit tog ’n sterk sintuig vir tydsberekening en perspektief van onthulling. Die skaaktema word vernuftig in de drama ontgin, veral met die verwysings na die koningin wat behou of verloor word in die spel, wat direkte toepassing het op die driehoeksverhouding. Skaak is in 1984 op die kortlys vir die toekenning van die Louis Luyt-prys. Botha skryf ook die ongepubliseerde dramas Geheim van die lewe of Soos ’n hond (wat in 1994 deur die Universiteit van Pretoria by die ATKV Kampustoneel opgevoer word en handel oor die vreemde interaksie tussen ’n psigiater en ’n skrywer) en Klein Saterdag (wat in 2005 in die Burgersentrum van Hermanus opgevoer word).

 Publikasies

Jaar	Publikasies
1980	Die hartklop van gevoel
1981	Skertse
1982	Die einde van ’n kluisenaar se lewe
	Die prys wat jy moet betaal
1984	Skaak
1985	Bome van kennis en ander verhale
1987	Sluvoet
1988	Zambezi
1991	Die arend
1997	Belydenis van ’n bedrieër
2004	Land van kokosmelk en heuning
2007	Ons en die maan

Bronnelys

Boeke

• Brink, André P. Aspekte van die nuwe drama. Academica Pretoria en Kaapstad Tweede hersiene uitgawe 1986
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk  1988
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

Tydskrifte en koerante

• Conradie, P.J. ‘Skaak’: van kortverhaal tot drama. Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 25 no. 4, November 1987
• Cruywagen, Vincent. Kanada keer ’n SA man van sy nuwe liefde weg. Rapport” 25 Augustus 2002
• Le Roux, André. Sê nou Sluvoet is die duiwel? Die Burger, 1 Augustus 1987
• Pople, Laetitia. Boesmans in stuk by Kampustoneel. Nuwe stukke van M.C. Botha, Charles Fourie en Nico Luwes te sien. Beeld, 4 April 1994
• Pretorius, Willem. Die moontlikhede van ’n arend. Die Burger” 26 Oktober 1991
• Rust, Riette. Sag en veelsydig, met ’n ‘harem vroue’. Rapport, 6 Julie 2008
• Van Houwelingen, Marlene. M.C. Botha mag nie in Kanada gaan kuier. Beeld, 26 Augustus 2002

Internet

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1991/10/24/4/2.html
• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/09/11/4/17.html^{[dooie skakel]}
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1987/08/01/9/2.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 23 Julie 2009: www.litnet.co.za
• News24: http://www.news24.com/xArchive/Archive/Author-puzzled-by-shut-out-20020825 Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine
• OCLC Classify: http://classify.oclc.org/classify2/ClassifyDemo?search-author-txt=%22Botha%2C+M.+C.+(Marthinus+Christoffel)%2C+1954-%22
• Protea Boekhuis: http://www.proteaboekhuis.com/site.php/protea-outeurs-authors-botha-mc Geargiveer 3 Oktober 2018 op Wayback Machine
• Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2008/07/07/RU/4/RUNews004-BOEK4A.html^{[dooie skakel]}
• Afrikaanse Wikipedia: Marthinus Christoffel Botha

Ongepubliseerde dokumente

• Botha, M.C. Lewenskets. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN), Bloemfontein