Oorkruipers
Oorkruipers is 'n groep insekte wat voorkom in die orde Dermaptera. In Engels staan hulle bekend as die Earwigs. Daar is 38 spesies in die familie. Oorkruipers (orde Dermaptera) is insekte wat verwant is aan sprinkane en krieke (orde Orthoptera), maar wat op grond van die kenmerkende "tang" aan die agterlyf as 'n duidelike groep onderskei kan word. Hulle is hoofsaaklik snags aktief en skuil bedags onder klippe of plante.
| Dermaptera | |
|---|---|
| |
| Forficula auricularia | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Subfilum: | |
| Klas: | |
| Orde: | Dermaptera De Geer, 1773
|
| Subordes | |
| Sinonieme | |
| |
Die voorste paar vlerke is in die vorm van 2 leeragtige dekskilde, waaronder die agterste paar groot, vliesagtige vlerke opgevou lê. Ongeveer 1 000 oorkruiperspesies is tot dusver aan die wetenskap bekend, en die orde kan in 3 subordes onderverdeel word.
Die naam "oorkruipers" vir die insekte van die orde Dermaptera is misleidend: Die mite dat hierdie insekte in die gehoorgang inkruip en die trommelvlies beskadig, is heeltemal ongegrond, maar wydverspreid. Oorkruipers is onskadelike insekte wat die grootste deel van die dag aktief onder stene, bas of plante deurbring. Die kenmerkendste eienskap van oorkruipers is die skêrvormige "tang" aan die agterlyf.
Hierdie orgaan het ontstaan uit pootagtige aanhangsels aan die agterlyf wat as cerci bekend staan. Die oorsprong van die knypers is nog duidelik by die primitiewe tropiese oorkruipers van die familie Diplatyidae te sien. Die larwes van die familie het tot by hul laaste vervelling lang, gelede cerci. en eers met die laaste vervelling verander dit in knypers. Die knypers van volwasse oorkruipermannetjies is lank en gebuig, en sit naby mekaar.
Die wyfies het kort, feitlik reguit knypers wat by die basis aan mekaar raak. Knypers word nie net vir die vang van insekte en ander klein diere gebruik nie, maar ook as verdedigingsmeganisme. By vlieënde spesies word die knypers as hulpmiddel by die opvou van die groot vliesvormige vlerke gebruik. Oorkruipers kan nie paar as een van die knypers ontbreek nie, en daaruit kan afgelei word dat die orgaan ook by paring noodsaaklik is.
Nie alle oorkruipers het vlerke nie. By die spesies waar dit wel aanwesig is, word die vlerke waaiervormig opgevou en dan nog 'n keer onder die dekskilde dubbel gevou, sodat slegs die voorste rand van die vlerke nog uitsteek. Die vlerke word selde gebruik. Een spesie wat hul vlerke wel dikwels gebruik, is die klein oorkruiper (Labia minor), wat gewoonlik deur lig aangetrek word.
Sommige spesies het op die rugkant van die tweede en derde agterlyfsegmente kliere wat 'n geelbruin, onwelriekende vloeistof afskei. Hierdie vloeistof kan in sommige gevalle tot 10 cm ver in die rigting van 'n aanvaller gespuit word.
Lewenswyse
wysigOorkruipers is hoofsaaklik aasdiere wat op verrottende vrugte, dooie plante en dooie insekte leef, maar hulle vang soms ook lewendige insekte en eet soms lewende plante. Hulle is nagdiere wat bedags onder klippe, stukke bas, ensovoorts, skuil. In die winter maak hulle meestal 'n winterslaap deur. Vroeg in die lente begin die wyfie eiers lê en verdryf dan die mannetjie uit die nes.
Sy bly by die eiers en wanneer van hulle op een of ander manier wegraak, gaan sy dit haal. Sy lek die eiers gereeld om hulle skoon te hou en moontlik ook om sekere chemiese stowwe daaraan toe te dien. Dit stimuleer die ontwikkeling van die embrio's. Ook die jong larwes word streng bewaak nadat hulle uitgekom het, en wanneer hulle afdwaal, word hulle dadelik weer na die nes teruggesleep.
Hulle word gevoer met kos wat vooraf deur die wyfie fyn gekou is. Na die tweede vervelling word die larwe selfstandiger en neem die broeisorg af. Die wyfie het teen daardie tyd al so verswak omdat sy self nie geëet het nie, dat sy kort daarna doodgaan. Die larwes ondergaan ʼn onvolledige gedaantewisseling, met ander woorde hulle ontwikkel geleidelik in volwassenes. Die larwes het aanvanklik nie oë of vlerke nie, en ook hierdie liggaamsdele ontwikkel geleidelik. In die herfs is die larwes volgroeid en bereik hulle geslagsrypheid.
Verteenwoordigers
wysigVolgens ʼn algemeen aanvaarde klassifikasiestelsel word oorkruipers in 3 subordes verdeel. Die meeste van hulle is egter oorkruipers van die suborde Forficulina. Die groot oorkruiper (Forficula auricularia) is 'n algemene Europese spesie wat ook in Suid-Afrika ingevoer is.
In Europa word hulle as 'n plaag in tuine beskou omdat hulle lewende plante eet, maar in Suid-Afrika kom hulle in sulke klein getalle voor dat hulle van geen belang is nie. Die plaaslike spesies soos Forficula senegalensis is oor die algemeen aasvreters en rig dus geen skade in tuine aan nie. Die klassifikasie van oorkruipers is oor die algemeen moeilik, omdat die eienskappe wat hierby van belang is, dikwels in die loop van die lewe van die diere verander.
'n Totaal van ongeveer 1 000 spesies is tot dusver beskryf, waarvan 50 in Suid-Afrika voorkom. Die meeste oorkruipers leef in die tropiese en subtropiese wêrelddele. Die suborde Arexenina het slegs 'n klein aantal tropiese verteenwoordigers wat almal parasiete op die vel van vlermuise is. Die liggaamsbou van hierdie insekte verskil heelwat van die van die gewone oorkruipers. Hulle het byvoorbeeld nie vlerke nie, die oë is swak ontwikkel en die knypers is minder stewig en behaard.
Die parasitiese oorkruipers lê ook nie eiers nie, maar is lewendbarend. Die derde suborde (Hemimerina) is ook 'n groep afwykende parasitiese oorkruipers. Hulle is vlerkloos en blind en al 9 spesies van die suborde behoort tot die Afrikaanse genus Hemimerus. Die meeste van hulle is parasiete van die reuse rot (Cricefomys gambianus), waar hulle op vel, skubbe en afvalmateriaal leef. Ook die Hemimerina is lewendbarend.
Bronnelys
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 161
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Oorkruipers.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Oorkruipers
