Oorplantings

Die vervanging van siek of beskadigde lewende weefsel word reeds eeue lank uitgevoer. Afgesien van die makliker uitvoerbare weefseloorplantings (vel, been) is dit vandag ook moontlik om hele organe, soos die niere en hart, oor te plant. Oorplantings is die vervanging van lewende weefsel of organe by ʼn lewende organisme deur gelykwaardige strukture van dieselfde of 'n ander organisme.

Indien byvoorbeeld 'n stuk vel by 'n persoon vervang word deur vel van 'n ander deel van sy liggaam, word dit outo-oorplanting genoem. Die skenker en die ontvanger van die oorgeplante weefsel is in die geval een en dieselfde persoon. Wanneer die skenker iemand anders is maar wat wel oor erflike eienskappe beskik wat sterk verband hou met die van die ontvanger, word van iso-oorplanting gepraat. By die mens kan dit alleen tussen tweelinge plaasvind.

As die skenker 'n ander individu is, word van allo-oorplanting gepraat. Indien iets van ʼn dier op 'n mens oorgeplant word, word dit xeno-oorplanting genoem. Die ou Indiërs was al daartoe in staat om iemand se neus wat as straf vir diefstal afgekap is, met behulp van 'n stuk van die voorkop te rekonstrueer. Die Romeinse geneeskundige Aulus Cornelius Celsus (ca. 25v.C. tot 50 n.C.) het allerlei oorplantingstegnieke beskryf.

In 1597 het Gasparo Tagliacozzi (1546-1599) van Bologna sy boek, De curto rum chirurgia per insitionum ("Chirurgiese behandeling van verminktes deur middel van oorplantings"), gepubliseer waarin die vervanging van verlore neusweefsel deur vel van die boarm beskryf word. Sedert die 19e eeu is oorplantings op 'n wetenskapliker grondslag geplaas.

Veloorplantings is eerstens behoorlik bestudeer. Daar is ontdek dat so iets nie tussen die mens en ʼn dier moontlik is nie omdat ʼn verwerpingsreaksie ontstaan. Hoewel daar binne die spesie gebly word (allo-oorplanting), vind die reaksie nog dikwels plaas. Teenswoordig word veloorplantings beperk tot outo-oorplantings, waarby die verwerpingsreaksie nie voorkom nie.

Nieroorplantings

Die besluit of ʼn pasiënt vir 'n nieroorplanting geskik is al dan nie, berus op 'n aantal faktore. Die meeste van hierdie faktore word as relatief aanwysend of relatief teenaanwysend beskou. Die kriteria waarvolgens die voorgestelde nieroorplantingspasiënt bepaal word, is nie altyd eenvormig nie. Die keuse van 'n pasiënt as ʼn geskikte ontvanger berus daarop dat hy aan 'n onomkeerbare niersiekte moet ly en in die eindstadium van nierversaking moet wees.

Sy lewensverwagting moet nie langer as 'n paar weke tot enkele maande wees nie. Verder moet die pasiënt se siekte van so 'n aard wees dat die gebruiklike konserwatiewe behandelingsmetodes hom nie meer aan die lewe kan hou nie. Die belangrikste vereistes is altyd dat die pasiënt self, sonder enige dwang, moet verkies om 'n oorplanting te ondergaan. Indien ʼn pasiënt met eindstadium-nierversaking nie daartoe in staat is om so 'n besluit te neem nie, sal dit somtyds nodig wees om hemodilusie (bloedverdunning) toe te pas totdat sy geestestoestand sodanig verbeter het dat hy toegelaat kan word om die besluit self te neem. Die keuse van 'n geskikte skenker is 'n probleem met talle biologiese fasette.

Die enigste blywende probleem is egter die immunologiese reaksie teen alle nieroorplantings, met uitsondering van die tussen isogeniese individue. Dit is gebruiklik om 'n nierskenker, hetsy verwant of onverwant, te kies wie se weefsel met die van die ontvanger verenigbaar is. Hierdie seleksie geskied op die grondslag van die verenigbaarheid van antigene van die HL-A- en ABO-sisteme en berus op genotipiese en fenotipiese vergelykings.

Ten spyte van die steeds verbeterde prognose by nieroorplantings is daar 'n klein persentasie gevalle met 'n swak prognose, selfs met verwante skenkers en goeie verenigbaarheid, asook die met uitstekende gevolge vanaf ongetipeerde of onverenigbare skenkers. Tentatiewe verklarings vir hierdie verskynsels is onder meer: onherkende weefselantigene, onafhanklike segregasie van minder belangrike lokusse wat oorplantingsantigene beheer en verskillende immuunreaktiwiteit van individue. 'n Nieroorplantingsoperasie word as suksesvol beskou indien die oorgeplante nier 5 jaar lank funksioneer. Hierna is 'n tweede oorplanting dikwels nodig.

Hartoorplantings

Die aanvanklike entoesiasme oor die moontlikhede van hartoorplantings het sedert 1967, toe die span van dr. Christiaan Barnard die eerste geslaagde hartoorplanting in Kaapstad uitgevoer het, aansienlik afgeneem. Sedert daardie geskiedkundige gebeurtenis is letterlik honderde harte oral in die wêreld oorgeplant.

Die maatreëls wat teen die verwerpingsreaksie toegepas moet word, verg egter baie van die pasiënt. Die koronêre bloedvate van die ruilhart word ook ongelukkig baie gou deur verkalking aangetas. Nogtans het menige pasiënt wat anders 'n vroeë dood sou gesterf het. 'n verlengde lewe aan so 'n oorplanting te danke.

Wat die keuse van 'n geskikte pasiënt ten opsigte van hartoorplantings betref, word drie basiese vrae gewoonlik gestel: Is die pasiënt siek genoeg om die operasie te regverdig? Kan die pasiënt se simptome deur ander chirurgiese prosedures of verdere intensiewe mediese behandeling beheer word? Is die siekte te ver gevorder sodat dit die kanse op 'n geslaagde oorplanting ernstig in gevaar stel?

In soverre dit die keuse van ʼn geskikte skenker betref, word die volgende kriteria gebruik: Sodra breindood vasgestel is, moet die oorplantingspan 'n potensiële skenker ondersoek om vas te stel of hy/sy nie dalk 'n siekte het wat via die oorgeplante hart op die ontvanger oorgedra kan word nie. Die immunologiese samestelling moet nie lei tot 'n versnelde verwerping van die hart nie en die hart moet normaal en daartoe in staat wees om 'n genoegsame bloedsomloop direk na oorplanting te handhaaf. Siektes wat via die hart van die skenker na die ontvanger oorgedra kan word, sluit bakteriële en virusinfeksies asook kanker in.

Verwerpingsreaksie

Daar is reeds aan die begin van die 20e eeu vermoed dat die verwerpingsreaksie veroorsaak word deur antistowwe in die bloed wat gerig word teen liggaamsvreemde stowwe in die transplantaat. Laasgenoemde stowwe staan bekend as oorplantingsantigene. Drie soorte word onderskei naamlik:

- Die bloedgroepantigene A en B; die antigene kom nie net in bloedselle voor nie, maar in alle liggaamselle.

- Die antigene van die HL- A-stelsel, wat in alle kernhoudende selle voorkom. Die HL-A-antigeen word bepaal deur kombinasies van erflike materiaal in die chromosome. Die MLC-lokus word aangetref naby die plek waar die HL-A op die chromosoom gekodeer is en hierdie lokus is dus naverwant aan die HL-A.

- Ander antigene wat nie onder enige van bogenoemde twee groepe ingedeel kan word nie.

Daar word altyd gepoog om die oorplantingsantigene van die skenker en die ontvanger met mekaar te laat ooreenstem. Dit is egter nie moontlik nie, behalwe in die geval van ware tweelinge, en verskille tussen skenker en ontvanger word derhalwe noodgedwonge aanvaar. Die verwerpingsreaksie - dit kan binne enkele dae of eers 'n paar weke na die oorplantingsoperasie voorkom - word veroorsaak deur bepaalde wit bloedselle (limfosiete).

Hulle dring die oorgeplante hart binne en vernietig dit. Soms vind verwerping onmiddellik plaas omdat die skenker reeds antistowwe teen die oorplanting bevat. Die verwerpingsreaksie word deur middel van medisynes onderdruk (immunosuppressors), byvoorbeeld die bynierskorshormoon en sitostatika. Laasgenoemde onderdruk seldeling en word in die behandeling van kanker gebruik. Verwerping van die transplantaat kan ook deur middel van bestraling beperk word. Verder word antilimfosietserum (ALS) toegedien. Dit bevat antistowwe teen die limfosiete wat belangrik is by die oorplantingsreaksie.

Weefseloorplantings

Wanneer slegs weefsel oorgeplant word, word van weefseloorplantings gepraat. Hieronder val beenmurgoorplantings, wat by leukemie toegepas word en wat behels dat beenmurg uit die sternum (borsbeen) of bekkenbeen van die skenker geneem en in die murgholte van die ontvanger geplaas word. Die resultate van sulke oorplantings was nog nooit baie bemoedigend nie. Bloedoortappings kan ook as ʼn vorm van weefseloorplanting beskou word.

Die bloed van die skenker en die van die ontvanger word in die laboratorium bymekaargebring, waar daar gekyk word of daar 'n verwerpingsreaksie teen die vreemde bloedselle plaasvind. By bloedvatoorplanting word ʼn siek bloedvat meestal vervang deur 'n deel van 'n ander bloedvat in die liggaam self, byvoorbeeld een van die oppervlakkig geleë beenare. Hiernaas word donorare van kunsstof ook gebruik. Wanneer aarverkalking die kroonslagare van die hart ernstig vernou, kan die vernouing oorbrug word met ʼn stukkie aar van 'n ander deel van die liggaam.

Sodoende kan 'n hartinfarkt voorkom word. Beenoorplantings word algemeen gedoen by die behandeling van moeilik genesende breuke. Dit gebeur dikwels dat 'n transplantaat na 'n geslaagde oorplanting ten gronde gaan. Dit funksioneer egter in die tussentyd as 'n prikkel vir die vorming van nuwe liggaamseie beenweefsel. Net soos in die geval van bloedoortappings bestaan daar ook 'n "skenkersbank" - 'n sentrale plek waar bene herstel en bewaar word.

By kornea-oorplantings ontstaan baie minder verwerpingsreaksies omdat die kornea geen bloedvoorsiening het nie, maar deur diffusie uit die omliggende weefsels gevoed word. Bloedvervoerde verwerpingsfaktore bereik die kornea feitlik nie. Hierdie tipe oorplantings word reeds jare lank uitgevoer vir die genesing van blindheid wat op die vertroebeling van die normaal glashelder kornea berus. By al hierdie tipes oorplantings word gebruik gemaak van 'n kornea wat verkry is van 'n lyk binne enkele ure nadat die skenker gesterf het. Behalwe die kornea kan ook ander dele van die oog, soos die konjunktiva, lens en glasvog met redelike resultate oorgeplant word.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 171