Orrel

'n Orrel is 'n klawerbord-musiekinstrument wat uit meer as een afdeling bestaan. Elke afdeling word op sy eie klawerbord of manuaal met die hande gespeel, en die pedale met die voete. Die orrel is 'n relatiewe ou musiekinstrument wat terugdateer van die tyd van Ctesibius van Alexandrië.

'n Ou pyporrel in Strasbourg, Frankryk.

Tipes orrels

• Pyporrels gebruik wind wat deur pype beweeg om klank voort te bring. Hierdie pype word van 'n verskeidenheid materiale gemaak wat die klank se tint en volume beïnvloed. Die pype is in afdelings verdeel wat deur registers beheer word. Pyporrels kom in baie groottes voor.
• Elektroniese of digitale orrels bring klank elektronies voort deur een of meer luidsprekers.

Konstruksie

Die orrel is een van die grootste en oudste musiekinstrumente in Wes-Europa. Die naam is afgelei van die Griekse woord organon (Latyn: organum, oorspronklik "werktuig", later "musiekinstrument"). 'n Orrel bestaan uit vyf onderdele: die windvoorsiening, die windverspreiding (of windlaaie), die speelaksie (of traktuur), die pype en die orrelkas.

Die windvoorsiening

Aanvanklik het die windvoorsiening geskied deur middel van 'n eenvoudige blaasbalk, die sogenaamde voubalk, waarop in die 16e eeu verbeter is met die spaanbalk (of trekblaasbalk). waarmee die lug sowel opgesuig as saamgepers kon word. Om te verseker dat die winddruk so gelykmatig moontlik sou bly, is daar gebruik gemaak van verskeie spaanbalke wat die wind om die beurt deur die wind kanale gestoot het.

'n Aansienlike verbetering is teweeggebring deur die ontwikkeling van die magasynblaasbalk (19e eeu), waarin wind versamel en onder 'n konstante druk gehou is alvorens dit die windkanaal binnegegaan het. In omstreeks 1900 is die magasynblaasbalk gekoppel aan ʼn elektriese ventilator, wat 'n bykans konstante windtoevoer verseker het. Deesdae word die magasynblaasbalk dikwels vervang deur 'n aantal reguleerbalke wat verbind is aan die windlaaie en die wind onder die vereiste druk hou.

Die windlaaie

Die funksie van die windlaaie is om die wind eweredig tussen al die pype te verdeel. Aanvanklik het al die pype op dieselfde windlaai gestaan en gelyktydig (en bloc) geklink wanneer ʼn klawer afgedruk is. Dit is dan ook blokwerk genoem. In omstreeks 1350 het die dubbellaai sy verskyning gemaak, waardeur dit moontlik geword het om die pype met die laagste toonhoogte a1 te skei van die blokwerk en deur middel van 'n afsonderlike klawerbord (manuaal) te laat klink.

'n Baie belangrike uitvinding was die meganiese sleep- en springlaaie (begin van die 15e eeu). Die sleeplaaistelsel berus op die verdeling van die windlaai in ʼn aantal vakke (kansèlle) wat geleë is onder pype met dieselfde toonhoogte (toonkanselle). Dwarsoor hierdie kansèlle loop latte (slepe) wat onder die pype van dieselfde register geleë is. Die aantal gate wat in die sleep geboor word, stem ooreen met die aantal pype van elke register. Die slepe word verskuif deur middel van trekknoppe wat vanaf die speeltafel beheer word. Op hierdie manier kan 'n mens die pype van 'n afsonderlike register laat klink. Die springlaaistelsel word deesdae selde gebruik.

By hierdie stelsel word die funksie van die slepe oorgeneem deur registerlyste wat dwars oor die toonkansèlle lê. Wanneer 'n register in werking gestel of getrek word, word die registerlys afwaarts gedruk. Met behulp van drade wat loodreg deur die boonste blad van die windlaai loop, word die ventiel onder elke pyp oopgemaak en die pyp klink. In 1842 is die aanslag aanmerklik ligter gemaak deur die uitvinding van die kegellaai deur Eberhard Walcker. Die kansèlle word onder die pype van elke afsonderlike register aangebring (registerkansellaai) en onder elke pyp is ʼn kegelvormige ventiel, wat na bo gestoot word wanneer die speler ʼn klawer afdruk.

In omstreeks 1830 het Charles Spackmann Barker (1804-1879) die Barkerhefboom ontwerp, wat verbind word met ʼn windbalkie wat bokant die klawers aangebring is. Wanneer die klawer afgedruk word, word die balkie met wind gevul, en die opwaartse beweging van die hefboom wat hierdeur veroorsaak word, stel die speelaksie in werking. Hierdie knopkonstruksie was die voorloper van die pneumatiese kegellaai (ca. 1880), wat die meganiese traktuur of speelaksie deur 'n buissisteem vervang het.

Wanneer ʼn klawer afgedruk word, stroom die wind deur 'n loodbuisie na 'n windbalkie onder die ventiel van elke pyp. Die balkie word met lug gevul en druk die ventiel omhoog, sodat die wind in die pyp instroom. Na 1900 het die elektro-pneumatiese aksie en die elektriese aksie algemeen in gebruik gekom. In eersgenoemde stelsel word die windbalkies in werking gestel deur elektromagnete, terwyl die ventiel in die geval van die elektriese aksie onmiddellik met behulp van 'n elektriese stroom oopgemaak word.

Die sogenaamde eenheidsorrel, waarvan die pype direk op die windlaai geplaas is, gebruik ook hierdie aksie. In hierdie geval is 'n bepaalde register nie slegs tot een manuaal beperk nie; verskillende registers of dele van registers (pypreekse met verskillende klankkleure en -sterktes) kan van 2 of meer manuale (insluitende die pedale) af bespeel word.

Die elektro-pneumatiese en die elektriese aksies het egter na 1920 geleidelik plek gemaak vir die meganiese sleeplaaistelsel, waardeur 'n direkter kontak tussen speler en pyp moontlik gemaak is (die oomblik wanneer die weerstand van die klawer oorkom word, stem presies ooreen met die oomblik waarop die pyp klink). Ander voordele van hierdie stelsel is die oombliklike aanspreek van die pype en 'n voller orrelklank.

Speelaksie of traktuur

Onder die term speelaksie of traktuur word verstaan die verbindingstelsel tussen klawers en ventiele, tussen registertrekkers en slepe, en tussen die manuaal- en pedaalkoppelaars (die meganisme wat die klawers van die manuale onderling of aan die pedale koppel). By die meganiese speelaksie is die klawers deur middel van trekdrade en draaipunte verbind aan wiegasse, lang ronde stokke wat in 'n wiegasbord bymekaar kom.

Dit oorbrug die soms aansienlike afstand tussen klawers en ventiele. Teenswoordig word die meganiese speelaksie algemeen gebruik. Vir groot orrels is die registeraksie dikwels elektries vanweë die aanwesigheid van vrye en Setzerkombinasies (speelhulpe wat die voorbereiding van registerkombinasies moontlik maak).

Die pype

Orrelpype word verdeel in labiale pype (lippype) en linguale pype (tongpype) en word van sowel hout as metaal gemaak. Die pyplengte word gemeet in voet (1 Engelse voet = 0,304 8 m). 'n Pyp waarvan die toonhoogte ooreenstem met die laagste toon van die klavier (gewoonlik C van die onderste oktaaf), is 8 voet (8') lank. Hiervan kan afgelei word dat 'n 16'-pyp 'n oktaaf laer klink, 'n 4'-pyp ʼn oktaaf hoër, ensovoorts. Verder word daar onderskei tussen oop pype, gedektepype en halfgedekte pype. Wanneer 'n pyp gedek is (met ander woorde aan die bokant afgesluit is), is sy lengte die helfte van die van 'n oop pyp met dieselfde toonhoogte.

'n Halfgedekte pyp (met 'n nou opening aan die bokant) is effens langer as die helfte van ʼn oop pyp. Die klankkleur (timbre) van labiale pype hang af van die mensuur (dit wil sê die verhouding van die lengte tot die deursnee van die pyp), die winddruk, die lengte en breedte van die kernspleet en van die opsnit of mondwydte (dit is die afstand tussen die lippe van die pyp), die vorm van die pypliggaam en die pypmateriaal. By 'n pyp met 'n wye mensuur klink die grondtoon sterker as die botone.

By 'n normale mensuur is die verhouding ewewigtiger en by 'n nou mensuur oorheers die botone. Wyd gemensureerde registers is onder meer die holfluit en die naghoring; die prestante het 'n normale mensuur, terwyl die viola da gamba en die kwintadeen nou mensure het. Die klankkleur van tongpype word veral bepaal deur die lengte, die wydte en die vorm van die skalbeker. In die geval van lang, wye skalbekers oorheers die grondtoon en by kort, nou bekers die botone.

Tongwerke met volle bekerlengte is byvoorbeeld die trompet en basuin, met halwe bekerlengte die kromhoring en fagot, met kort bekers die regaal, en met dubbele bekerlengte die oorblasende trompet of sogenaamde trompette harmonique. Ten opsigte van hulle funksie word orrelregisters verdeel in grond- en vulstemme. Die grondregisters verskaf die melodiese lyn, terwyl die vulstemme die botone versterk en gewoonlik nie selfstandig gebruik word nie.

Daar word verder onderskei tussen enkelvoudige en saamgestelde vulstemme, en in laasgenoemde geval klink verskeie pype vir elke klawer wat gedruk word. Die aantal pype word aangedui deur die woord sterk (meestal afgekort met st), byvoorbeeld simbel 3 st en mikstuur 6 st.

Die kas

Die orrelkas vervul 'n drievoudige funksie: In die eerste plek omsluit dit die orrelpype en in die tweede plek beskerm dit die pype teen skadelike toestande soos vog, koue, hitte of ongediertes (byvoorbeeld rotte). In die derde plek dien dit as 'n klankbord. Die voordeel van 'n geslote kas met 'n oop voorkant (die orrelfront) is dat die klank van die orrelpype gemeng word en nie as die van 'n aantal afsonderlike pype gehoor word nie.

Verwante instrumente

Instrumente waarvan die werking min of meer ooreenstem met die van die orrel, is die harmonium (traporrel), die akkordeon (trekklavier) en die mondfluitjie. Die sogenaamde elektroniese orrel ('n meer juiste benaming is elektronikum) is ʼn nabootsing van die orrel deur middel van klanke wat elektronies voortgebring en versterk word. Die homogene klank van die harmonium is toe te skryf aan die uitsluitlike gebruik van tongpype (met deurslaande tonge). Deurdat die lugtoevoerdeur middel van voetpedale direk deur die speler beheer word, is kenmerkende ekspressiewe spel op die instrument moontlik.

Geskiedenis

Die orrel het ontstaan uit die sogenaamde pansfluit (panfluit). Die eerste orrel wat gebou is, was die waterorrel of hidroulis, wat reeds gedurende die 3e eeu v.C. deur Ktesibos van Alexandrië gebou is. Die tugtoevoer van hierdie instrument is beheer deur 'n waterreservoir wat onder druk geplaas is.

Die instrument is deur die Romeine in hulle teaters en sirkusse gebruik. Gedurende die 4e eeu n.C. het die waterorrel geleidelik begin plek maak vir die pneumatiese orrel, wat van blaasbalke voorsien was en tot na die val van die Wes-Romeinse ryk in Bisantium bly voortbestaan het. Van daar is dit in die Weste bekend gestel toe afgesante van keiser Constantinos Kopronymos in 757 so 'n orrel aan Pepyn die Korte geskenk het. Die instrument is terselfdertyd vir die eerste maal in die kerk gebruik en die klawerbord is vanweë die verhoging van die winddruk deur 'n veel moeiliker hanteerbare lattestelsel (linguae) vervang.

Alle pype het dieselfde deursnee gehad en was of op dieselfde toonhoogte (unisoon), of 'n oktaaf uit mekaar gestem. Eers gedurende die 13e eeu is daar melding gemaak van pype wat in kwarte en kwinte gestem is, en in dieselfde eeu is die linguae-stelsel deur klawers vervang. Aan die begin van die 14e eeu het daar naas die kerkorrel ook ʼn draagbare portatief en 'n positief ontwikkel wat op die grond gestaan het. Die regaal, 'n klein orrel wat bestaan uit tongpype met kort skalbekers, het in die 15e eeu ontstaan. Kerkorrels is van 'n voetklawerbord (pedaal) voorsien, maar die pedale het aanvanklik geen eie windlaai gehad nie en het as die sogenaamde aangehange pedaal bekend gestaan.

Aan die begin van die 15e eeu is die kerkorrel uitgebrei deur die toevoeging van 'n rugwerk tot die blokwerk (of hoofwerk). Die omvang van die rugwerk het ooreengekom met die van die positief en is daarom ook die rugpositief genoem. Die verdeling in registers is vergemaklik deur die uitvinding van die sleep- en springlaaie en na 1500 is die aantal registers en manuale (klawerborde) uitgebrei. Naas die blokwerk (wat sedertdien die hoofwerk genoem word) was daar die borswerk (direk bokant die speeltafel), en daar is ook vir die eerste keer van tongwerke gebruik gemaak. Gedurende die 16e eeu was die middelpunt van die Europese orrelboubedryf in Nederland, waar die orrel ook belangrike vernuwings ondergaan het. In omstreeks 1520 het die bowerk ontstaan waarin nuwe registers soos die dulsiaan, die kwintadena, ensovoorts, gebruik is.

Uit die Suid-Nederlandse orrel het die Franse orrel ontwikkel, wat gekenmerk is deur 'n volledige reeks vulstemme en 'n voorliefde vir tongwerke. Die Duitse orrel, waarin alle registerfamilies so volledig moontlik op elke manuaal verteenwoordig word, is 'n direkte afstammeling van die Noord-Nederlandse orrel. Onder die grootste 17e-eeuse orrelbouers tel die Noord-Duitser Arp Schnitger en in Suid-Duitsland het Gottfried Silbermann groot bekendheid verwerf.

Die Italiaanse orrel het heeltemal onafhanklik ontwikkel en het 'n kenmerkend milde, sangerige klank gehad wat meegebring is deur wye mensure en die afwesigheid van tertse, miksture en tongwerke. Die pedaal was meestal aangehang. Gedurende die 16e eeu het daar in Spanje twee tipes orrels voorgekom, naamlik die Kastiliaanse orrel, wat 'n sterk ooreenkoms met die 16e-eeuse Nederlandse orrel vertoon, en die Katalaanse tipe, wat verwant is aan die Italiaanse orrel.

Na 1600 het daar uit die twee tipes die klassieke Spaanse orrel ontwikkel. Sy vernaamste kenmerke is die halvering van registers in bas en diskantgedeeltes, die horisontale tongwerke (die sogenaamde en chamade) en die pedaal wat dikwels aangehang is, Die ontwikkeling van die Engelse orrelboukuns is erg in die wiele gery deur die afwysende houding van die Anglikaanse kerk en die diktatuur van Cromwell, wat bykans alle orrels laat vernietig het. Eers na die Restourasie in 1660 het daar ʼn bloeiperiode begin. Die omvang van Engelse orrels het egter beskeie gebly. Eers na 1720 het die eerste pedale verskyn en was in die reël aangehang; eers in die 19e eeu het dit selfstandig geword. Onder die invloed van die wisselende algemene musieksmaak het die Engelse orrel teen 1750 van gedaante begin verander.

Die heterogene klankkarakter is vervang deur 'n homogene klankkarakter, waarmee daar gestreef is na die nabootsing van die klank van 'n simfonie-orkes. Klankdinamiese skakerings is moontlik gemaak deur 'n swelkas, waarvan die beweegbare vertikale hortjies die sterkte van die klank bepaal het. George Joseph Vogler (bekend as abbé Vogler, 1749-1814) het 'n groot invloed op hierdie ontwikkeling gehad. Hy was (onder invloed van die Franse Barok-orrel) 'n voorstander van ʼn groot aantal manuale. elk met 'n eie klankkarakter en met meer tong werke as die tipiese Duitse orrel.

ʼn Vermindering in die aantal vulstemme en tongwerke, die uitbreiding van die aantal 8- en 4- voetregisters, 'n verhoging van die winddruk en die gebruik van wyer mensure het egter bygedra tot ʼn afname in die kragtigheid van die orrelklank. Ander minder geslaagde invloede was die uitvinding van die pneumatiese kegellaai en die elektriese speelaksie. Gunstige uitsonderings op hierdie tendense was die orrels van Eberhard Friedrich Walcker (1794- 1872) en, in Frankryk, die van Aristide Cavaillé-Coll (1811-1899), wat voortgebou het op die ou tradisies van die Franse en Spaanse orrelboukuns.

Na 1900 het die orrelboukuns ʼn laagtepunt bereik met die verskyning van fabrieksvervaardigde orrels waarvan die kwantiteit omgekeerd eweredig was aan die kwaliteit. Aan die begin van die 20e eeu het die leiers van die orrelhervorming in Eisas – Albert Schweitzer en E. Rupp - stand punt ingeneem teen die onverfynde, lomp mensure en hoe winddruk. Hulle was ten gunste van die hetrogene klank van die Barokorrel. Aanvanklik is ou instrumente sorgvuldig gerestoureer en in 1921 het die meganiese sleeplaai opnuut sy verskyning gemaak.

Op die oomblik is die toonaangewende Europese orrelbouers Marcussen (Denemarke), Van Vulpen en Flentrop (Nederland), Metzler (Switzerland), König en Gonzalez (Frankryk), Von Beckerath (Duitsland) en Hradetsky (Oostenryk). Orrelmusiek het gedurende die Renaissance van verwerkings van vokale stukke tot selfstandige komposisies ontwikkel. Die bloeityd van orrelmusiek was gedurende die Barokperiode, met komponiste soos Sweelinck, Frescobaldi, F. Couperin, Buxtehude en J.S. Bach. Na 'n eeu van geringe belangstelling in die orrel het daar in die middel van die 19e eeu 'n herlewing ontstaan. Dit was hoofsaaklik te danke aan Mendelssohn en veral Liszt. Die belangrikste romantiese orrelkomponiste was Franck en Reger, terwyl belangrike 20e-eeuse orrelkomponiste Hindemith en Messiaen is.

Suid-Afrikaanse orrels en orrelbou

Orrels vir gebruik in Suid-Afrikaanse kerke en konsertsale is aanvanklik in hulle geheel uit veral Duitsland, Engeland en die VSA ingevoer. Sekere onderdele is later plaaslik vervaardig, maar die pype is steeds ingevoer. Die firma Suid-Afrikaanse Orrelbouers (gestig 1948) vervaardig egter sedert 1963 ook sy eie pype. Onder invloed van die Engelse orrelhoukuns is die meeste Suid-Afrikaanse orrels tot onlangs gekenmerk deur 'n romantiese klankkarakter. Daar is in oorwegende mate gebruik gemaak van pneumatiese en elektriese speel- aksies, die kegellaaistelsel en die eenheidsorrel.

Op aandrang van ʼn toenemende aantal orrelonderwysers, orreliste en orreladviseurs toon die Suid-Afrikaanse orrelboukuns nou tekens van 'n terugkeer na die meganiese speelaksie en sleeplaaistetsel van die klassieke Europese orrelboukuns. In enkele gevalle word orrels van bekende oorsese firmas ingevoer, ondanks die hoë koste.

Onlangse voorbeelde van sulke orrels is die van die Konservatorium vir Musiek aan die Universiteit van Stellenbosch (Marcussen), die Baxterteater in Kaapstad (Von Beckenrath) en die Ned. Geref. gemeente Welgelegen in Stellenbosch (Paul Ott). Voorbeelde van groot orrels wat deur plaaslike bouers vervaardig is, is die van die SAUK (E. Fehrle), die Ned. Geref. gemeente Universiteitsoord, Pretoria (SAOB), die Ned. Geref. gemeente Universitas, Bloemfontein (Cooper, Gill & Tomkins). Ander bekende bouers is Fehrle en Roeleveld (voorheen E. Fehrle) van Randburg, Suidelike Orrelbouers (Kaapstad) en E. de Waardt (Bloemfontein).

Sien ook

• Lys van musiekinstrumente

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 5