Rooigety

Rooigety is die besmetting van seewater deur giftige rooi organismes bekend as dinoflagellate. Dit hou ernstige gesondheidsrisiko’s vir die mens in.

Fitoplankton

Rooigety word veroorsaak deur digte konsentrasies alge, bekend as fitoplankton, in die see. Die meeste rooigetye aan die Suid-Afrikaanse kus word deur die fitoplankton bekend as dinoflagellate veroorsaak. Hierdie eensellige organismes kan in water klein entjies rondbeweeg met behulp van twee sweepagtige aanhangsels bekend as flagelle.

Naam

Tydens 'n rooigety kan die water ook bruin, oranje, pers, geel, olyfgroen en tot skakerings hiervan verkleur. Dus is die naam rooigety eintlik verkeerd. Die kleur hang af van die spesie fitoplankton, die kleurpigmente wat dit bevat, die grootte en konsentrasie daarvan, die tyd van die dag en ook die hoek waarteen die son op die water val. Rooigety het niks met getywerking te make nie.

Ontstaan

Rooigety kom meesal in die herfs langs die Weskus en die Tuinroete voor. In daardie tyd veroorsaak suidewinde en die seestrome dat koue, voedingsoutryke water uit die diepsee na die oppervlakte kom. In hierdie water sit dinoflagellate. Hoë konsentrasies voedingsoute in hierdie water saam met die juiste temperatuur, soutgehalte en lig laat die dinoflagellate vinnig vermeerder tot soms 20 miljoen per liter seewater. 'n Rooigety ontstaan wanneer hierdie ontelbaar baie dinoflagellate deur die seestrome en winde en hul vermoë om te swem in die boonste waterlae saamgespoel word tot 'n reusekonsentrasie en dan die seewater se kleur verander. Dan praat ons van 'n algebloei. Sodra die winde en seestrome dit uitmekaardryf, of as die kos op is, is die rooigety verby.

Gevolge

Die meeste rooigetye is onskadelik en lewer 'n nuttige bydrae tot die produksie van plankton, die voedsel van die meeste seediere. Soms hou rooigety helaas ernstige gevare in.

fisiese skade: 'n Te digte konsentrasie van die fitoplankton kan visse versmoor. Dit verstop hul kieue sodat hulle nie suurstof uit die water kan opneem nie. In 1962 het meer as 100 ton vis in Valsbaai hieraan gevrek.
suurstofuitputting: As groot hoeveelhede van die alge (fitoplankton) vrek omdat die voedsel opgeraak het, begin hulle ontbind. Die massas bakterieё wat hierby betrokke is, gebruik so baie van die opgeloste suurstof in die water dat daar te weinig suurstof oorbly om groot hoeveelhede biomassa in stand te hou en gevolglik vrek dit. Lae suurstofvlakke het ook waarskynlik daartoe gelei dat krewe uit die see op die strand op loop om suurstof te kry. Dit het in 1978 in St. Helenabaai en in 2015 in Elandsbaai gebeur.
direkte vergiftiging: Sekere gifstowwe wat deur van die dinoflagellate geproduseer is, is van die gevaarlikste gifstowwe wat ons ken. Die bekendste hiervan is die neurotoksien wat normale senuweewerking ontwrig. In 1980 is amper die hele mosselbevolking by Elandsbaai hierdeur uitgewis. By die Bettysbaai-seereservaat het in 1989 'n 30 ton perlemoen weens hierdie probleem uitgespoel.
indirekte vergiftigings: Skulpvis soos mossels, perlemoen, oesters, gapermossels, garnale en krappe filtreer fitoplankton uit die seewater. Giftige fitoplankton kan so in die skulpvis opbou, dit vrek dan en spoel op die strande uit. Voëls en rondloperdiere op die strande en selfs mense eet die seekos, word siek en gaan soms selfs dood daaraan. Dit is teen hierdie rooigety dat die publiek gereeld gewaarsku word. Die giftigheid van skulpvis word nie ongedaan gemaak deur die vis te kook nie. Gewoonlik is die vergiftiging tot skulpvis beperk. Ander seekos is meestal veilig om te eet. Vier verskillende soort indirekte vergiftigings wat skadelik is vir die mens is bekend.

Paralitiese skulpvisvergiftiging

Dit is die ernstigste van die skulpvisvergiftigings en het aan die Weskus tot verskeie sterftes van mense gelei. Saksitoksien ontwrig normale senuweewerking. Slegs een mossel kan 'n mens doodmaak. Simptome is 'n tintel-, prikkel-, steek- of brandgevoel in die lippe, tong en vingerpunte. En daarna verlamming van die arms, bene en nek. Daarna kom duiseligheid, spier-ongekoördineerdheid, hoofpyn, naarheid en die verlamming van die asemhalingstelsel. Die simptome begin binne 'n halfuur en die dood kan intree al na 2 uur. As die rooigety verby is, neem die mossels 'n paar weke om die gifstowwe weer uit hul liggame uit te spoel.

Neurotoksiese skulpvisvergiftiging

Die meeste uitbrake hiervan het tot dusver in Valsbaai voorgekom. Die dinoflagellaat kleur die water olyfgroen. Simptome hiervan is duiseligheid, tintelende sensasies, vergrote pupille, warm en koue gloede. Die simptome verdwyn na na 'n dag of drie en nog geen persoon is hieraan dood nie. Hierdie rooigetyorganismes kan ook mense se oë, neuse en kele irriteer as dit aanwesig is in seesproei wat teen hulle aanwaai. Hierdie soort rooigety kan massavrektes onder seediere veroorsaak. Dit moet nie van die strand opgetel en geёet word nie.

Diarretiese skulpvisvergiftiging

DIt kom selde in Suid-Afrika voor. Die simptome is diarree, naarheid, braking, maagpyn en kouekoors. Die simptome is gewoonlik nie te ernstig nie. Dikwels word dit verwar met die simptome van gastroënteritis.

Amnesiese skulpvisvergiftiging

Simptome hiervan is maagkrampe, braking, geheueverlies en disoriëntasie. Geen gevalle van hierdie vergiftiging het al in Suid-Afrika voorgekom nie.

Verspreiding

Wêreldwyd is daar 'n groeiende aanvraag na skulpvis. Dit lewer 'n beduidende bydrae tot die ekonomie van die Weskus. Maar dit veroorsaak dus ook 'n toenemende risiko vir die menslike gesondheid. Wetenskaplikes het vasgestel dat die frekwensie in voorkoms en intensiteit van rooigety toeneem. As oorsaak word genoem die besoedeling van die seewater met die afloop van kunsmis uit landerye. Ook lewer die kweekhuiseffek waarskynlik 'n bydrae. Vermoedelik dra die moderne groot tenksepe wat hul tenks met seewater uitspoel by tot die verspreiding van die ongewenste fitoplankton.

Waarskuwing

Navorsing word gedoen om uitbrake van rooigety te kan voorspel om gesondheidsrisiko’s te beperk. Staatsinstansies hou die voorkoms van giftige alge deurlopend dop.

Seevonk

Rooigety gaan soms gepaard met die dinoflagellaat Noctiluca scintillans, ook bekend as seevonk of “die ligte van die see”. By donker word deur fosforessensie dan 'n spookagtige ligskynsel op die bewegende seewater waargeneem. Die ou bygelowige seevaarders was hiermee goed bekend.

Geskiedenis

In Eksodus 7 verse 17 en 18 word na rooigety verwys. Ook Homeros, Tacitus, Alexander von Humboldt, Flinders Petrie en Charles Darwin noem hierdie natuurverksynsel in hul geskrifte.

Bibliografie

Green, Lawrence G.: Almost forgotten, never told. Kaapstad: Howard Timmins, 1965.
Huisgenoot, 25 Mei 2017.
Van der Vyver, Irma en Grant Pitcher: Rooigety en skulpvisvergiftiging. Roggebaai: Departement van Omgewingsake, ongedateerd.