Nieu-Seeland: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
→Flora: Skakel |
Bygewerk |
||
Lyn 9:
|leuse =
|volkslied = ''[[God Defend New Zealand]]''<br /><center>[[Lêer:God Defend New Zealand instrumental.ogg]]</center><br />''[[God Save the Queen]]''<br /><center>[[Lêer:United States Navy Band - God Save the Queen.ogg]]</center>
|amptelike_tale = [[Engels]] (
|hoofstad = [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]]
{{Koördinate|41|17|S|174|27|O}}
Lyn 19:
|longEW = O
|grootste_stad = [[Auckland]]
{{Koördinate|36|50|S|174|44|O}}
|regeringsvorm = Unitêre parlementêre<br />grondwetlike [[monargie]]
|leiertitels = <br />• [[Monarg]]<br />• Goewerneur-generaal<br />• [[Eerste minister]]
|leiername = [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]]<br />[[
|oppervlak_rang = 75<sup>ste</sup>
|oppervlak_grootte =
Line 27 ⟶ 28:
|oppervlakmi² = 103 483
|persent_water = 1,6
|bevolking_skatting = 4
|bevolking_skatting_jaar =
|bevolking_rang = 123<sup>ste</sup>
|bevolking_sensus = 4 242 048<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/population/census_counts/NumberofElectoratesandElectoralPopulations_MR2013Census.aspx |title=Number of Electorates and Electoral Populations: 2013 Census – Media Release |work=2013 Census |publisher=Statistics New Zealand |accessdate=
|bevolking_sensus_jaar = 2013
|bevolkingsdigtheid = 17,2
|bevolkingsdigtheidmi² = 44,4
|bevolkingsdigtheidrang = 205<sup>de</sup>
|BBP_PPP = $
|BBP_PPP_rang =
|BBP_PPP_jaar =
|BBP_PPP_per_kapita = $
|BBP_PPP_per_kapita_rang =
|BBP = $
|BBP_rang =
|BBP_jaar =
|BBP_per_kapita = $36
|BBP_per_kapita_rang =
|onafhanklikheidstipe = Onafhanklikheid
|onafhanklikheidsgebeure = • Verantwoordelike regering<br />• [[Dominion]]<br />• [[Statuut van Westminster 1931|Statuut van Westminster]]<br />• Goedgekeur<br />• ''[[De jure]]'' onafhanklikheid<br />• [[Grondwet]] van 1986
|onafhanklikheidsdatums = <br />van die [[Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland|Verenigde Koninkryk]]<br />[[7 Mei]] [[1856]]<br />[[26 September]] [[1907]]<br />[[11 Desember]] [[1931]]<br />[[25 November]] [[1947]]<br />[[10 Desember]] [[1947]]<br />[[13 Desember]] [[1986]]
|MOI = {{wins}} 0,913<ref>{{en}} {{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf|title=Human Development Report 2015|publisher=[[Verenigde Nasies]] |accessdate=
|MOI_rang = 9<sup>de</sup>
|MOI_jaar = 2014
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}}
|Gini =
|Gini_rang =
|Gini_jaar =
|Gini_kategorie = {{kleur|#
|geldeenheid = [[Nieu-Seelandse dollar|Dollar]]
|geldeenheid_kode = NZD
Line 68 ⟶ 69:
}}
'''Nieu-Seeland''' ([[Engels]]: ''New Zealand'' [njuːˈziːlənd] {{Audio|GT New Zealand.ogg|luister}}, [[Maori (taal)|Māori]]: ''Aotearoa'' [aɔˈtɛaɾɔa]) is 'n land gevorm deur twee hoofeilande en 'n aantal [[Eilande van Nieu-Seeland|kleiner eilande]] in die suidwestelike [[Stille Oseaan]]. 'n Algemene
[[Lêer:New Zealand 23 October 2002.jpg|duimnael|links|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Nieu-Seeland in 2002]]
Nieu-Seeland kan nog in geografiese nog in kulturele opsig by 'n bepaalde vasteland gereken word: die land lê gedeeltelik op die Australiese asook die Pasifiese Plaat en toon sowel ooreenkomste met die hoofsaaklik Europese kultuur van Australië asook die [[Polinesië|Polinesiese]] gedeelte van [[Oseanië]]. Die [[eilandnasie]] vorm die westelike punt van die [[Polinesiese Driehoek]]. Nieu-Seeland is 'n koninkryk in die [[Britse Statebond|Gemenebes van Nasies]] met 'n demokraties-parlementêre grondwet.
Nieu-Seeland verskil van ander nywerheidslande deur sy ongewone ekonomiese struktuur – die belangrikste sektore is land- en bosbou, voedselverwerking en toerisme. Dikwels word na Nieu-Seeland as 'n "groen eiland" verwys, veral vanweë sy lae bevolkingsdigtheid, sy ongeskonde natuur asook sy veelsydige en – danksy die geïsoleerde ligging – unieke flora.
Van Nieu-Seeland se vier miljoen inwoners woon rofweg drie miljoen op die [[Noordeiland]] en een miljoen op die [[Suideiland]]. Hierdie eilande is onder die [[Lys van eilande volgens oppervlakte|grootste in die wêreld]] en die gekombineerde landarea is vergelykbaar met die [[Britse Eilande]] of [[Colorado]]. Tesame met Aotearoa, was 'n ander
Ander eilande het veel kleiner bevolkings en dek baie minder landarea. Die belangrikste van hierdie eilande is:
Line 82 ⟶ 84:
* [[Chatham-eilande]], 'n afgeleë groep eilande met 'n bevolking van sowat 750.
Daar is meer
== Etimologie ==
[[Lêer:Cook new zealand.jpg|duimnael|links|James Cook se kaart van Nieu-Seeland in 1769]]
[[Lêer:
''Aotearoa'' (wat letterlik vertaal as "land van die lang wit wolk") is die huidige Māori-naam vir Nieu-Seeland en word ook gebruik in Nieu-Seelandse Engels. Dit is nie bekend of die Māori voor die aankoms van die Europeërs reeds enige benaming gebruik het wat na die hele land verwys het – oorspronklik is net die Noordeiland ''Aotearoa'' genoem. Op 13 Desember 1642 het [[Abel Tasman]] Nieu-Seeland ontdek en dit – met die veronderstelling dat dit [[Vuurland]], die mees suidelike punt van [[Suid-Amerika]], sou wees – ''State Landt'' genoem.<ref>{{en}} {{cite web|first=John|last=Wilson|title=European discovery of New Zealand – Abel Tasman|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=Maart 2009|url=http://www.teara.govt.nz/en/european-discovery-of-new-zealand/2|accessdate=28 Maart 2014}}</ref>
Line 97 ⟶ 99:
[[Lêer:Orthographic projection centred over the Bounty Islands.png|duimnael|'n Ortografiese projeksie met die Bounty-eilande as sy middelpunt]]
[[Lêer:Karta NZ Subantarctic islands.PNG|duimnael|Nieu-Seeland en die Subantarktiese eilandgroepe]]
Nieu-Seeland is suid van die [[ewenaar]] op die [[Suidelike Halfrond]] geleë, en sy eilande vorm afgeleë gebiede in die suidwestelike Stille Oseaan. Gewoonlik word die land by Oseanië gereken (veral wanneer hierdie geografiese term ook Australië insluit), maar soms volgens 'n meer spesifieke geografiese en kulturele oogpunt ook as 'n deel van Polinesië beskou. Vanweë die kulturele ooreenkomste met Australië word Nieu-Seeland daarnaas ook by dié vasteland gereken.
Die Tasmansee, wat deel uitmaak van die Stille Oseaan, lê wes van die hoofeilande en skei Nieu-Seeland van Australië, die mees nabygeleë landmassa 1 600 kilometer wes daarvan. Die Antarktiese landmassa lê 3 000 kilometer verder suidwaarts. Kleiner state of kolonies naby Nieu-Seeland sluit Nieu-Kaledonië, Tonga en Fidji in die noorde in. Nieu-Seeland is die land wat die verste van Sentraal-Europa af lê; dele van die land is op die aardbol net teenoor Spanje geleë en vorm dus sy antipode.
Line 115 ⟶ 117:
Soos die meeste huidige landmassas op die Suidelike Halfrond het ook Nieu-Seeland tot sowat 200 miljoen jaar gelede deel uitgemaak van die prehistoriese Gondwana-vasteland, 'n reusagtige vasteland op die Suidelike Halfrond wat vanuit die westelike Suid-Amerika oor Afrika en Australië tot by die westelike Stille-Oseaangebied gestrek het. Dit is nie presies bekend wanneer die huidige Nieu-Seeland homself van die landmassa, wat tans Antarktika vorm, losgewikkel het nie, maar deskundiges reken dat hierdie proses gedurende die Kryt, rofweg 85 miljoen jaar gelede, of selfs vroeër al aan die gang was – en wel voordat ook Australië van Gondwana losgebreek het.
Nieu-Seeland was voortaan 'n geïsoleerde argipel, 2 000 kilometer van Australië en 8 000 kilometer van [[Chili]] af geleë – 'n gebied waarmee dit gedurende die Ystydperk via Antarktika nog verbind was. Sommige ooreenkomste ten opsigte van Nieu-Seeland se flora getuig hiervan.
Sedert hierdie periode het in Nieu-Seeland 'n flora en fauna ontwikkel wat onafhanklik van dié van ander landmassas was. In geologiese opsig het die eilande 'n rustige periode deurloop waartydens sy bergreekse aan sterk erosie blootgestel en uiteindelik volledig verweer was. Uitgestrekte, laer geleë moerasgebiede het ontstaan wat later tot steenkoolvelde omgevorm is.
Line 121 ⟶ 123:
Minder as 30 miljoen jaar gelede het weer 'n onstuimige geologiese periode begin, en dieper liggende gebiede het uit die see begin verrys. Nieu-Seeland se kuslyn het tydens die Mioseen 'n growwe vorm gekry wat eers in die laaste paar miljoen jare tot sy huidige gestalte ontwikkel het. Baie berge en valleie is selfs later, in die loop van die laaste 100 000 jaar, gevorm. Gedurende die Ystydperk was veral die Suideiland sterk [[gletser|vergletser]].
Tans is Nieu-Seeland op die grenslyn tussen die Australiese en die Pasifiese Plaat geleë. Alhoewel hierdie tektoniese plate nie regstreeks teen mekaar skuur nie, oefen hulle nogtans 'n beduidende invloed op die
Net soos ander lande, wat langs die grens van die Pasifiese Plaat geleë is, behoort ook Nieu-Seeland tot die Pasifiese Ring van Vuur. Aardbewings, breuke en [[vulkaan|vulkaniese]] aktiwiteit is tipiese verskynsels in hierdie gebied, en sommige van die aarde se aktiefste vulkane is in Nieu-Seeland geleë. Hierdie vulkane is beperk tot die Noordeiland, en baie van hulle is in die ''Taupo Volcanic Zone'' in die sentrum van die eiland gekonsentreer.
Line 134 ⟶ 136:
[[Lêer:Ninetymilebeach.jpg|duimnael|''Ninety Mile Beach'']]
[[Lêer:Whanganui River.jpg|duimnael|Die Whanganui-rivier]]
[[Lêer:Tongariro Mahuia River n.jpg|duimnael|Die Mahuia-rivier in die Tongariro Nasionale Park]]
Die Noordeiland met 'n oppervlakte van 113 729 vierkante kilometer is die mees digbevolkte eiland van Nieu-Seeland met meer as 3,1 miljoen inwoners. Hier is sowat driekwart van die totale bevolking en sowet negentig persent van die
Auckland lê op 'n landengte wat die Stille Oseaan van die Tasmansee skei en op sy nouste punt minder as twee kilometer wyd is. Aangesien Auckland grotendeels deur water omring word, word na hierdie metropool dikwels ook as die "Stad van Seile" verwys. Die stadsgebied is tussen twee natuurlike seehawens geleë en behels sowat sestig onaktiewe vulkane. Noord van Auckland se landengte lê die Noord-Aucklandskiereiland wat self uit 'n groot aantal kleiner skiereilande bestaan. Die mees noordelike hiervan is Aupouri. Die skiereiland se weskus word deur lang sandstrande, waaronder die bekende ''Ninety Mile Beach'', en twee groot natuurlike hawens, ''Kaipara Harbour'' en ''Hokianga Harbour'', oorheers. Die Waipoua-woud met sy beduidende kauri-bome lê suid van Hokianga.
Line 142 ⟶ 145:
Die administratiewe gewes Waikato is suid van Auckland geleë. Die Hakarimata-bergreeks in die ooste van Waikato gaan naby die monding van die Waikatorivier in die Tasmansee in 'n golwende heuwellandskap oor. Die ''Waikato Plains'' oos van die Hakarimata-berge is 'n laagvlakte aan weerskante van die rivier met Hamilton, die vierde grootste agglomerasie in die land, as sy beduidendste nedersetting. Die grotendeels beboste Kaimai- en Mamaku-bergreekse in die ooste skei die gewes van die gebied rondom die Bay of Plenty. Die bekende Coromandel-skiereiland is in die noorde van die baai geleë. Dit word deur die Coromandel-bergreeks met 'n maksimale hoogte van 900 meter oorheers, waarvan die Great-Barrier-eiland 'n noordelike uitloper is.
Die Sentrale Plato met sy vulkane [[Ngauruhoe]], Tongariro en Ruapehu vorm die hartland van die Noordeiland. Die vulkane is deur
Die uitgestrekte bosgebiede Kaingaroa Forest en Nasionale Te-Urewera-park oos van die meer oorheers die gebied tot by die ooskus. Hierdie streek met sy ongerepte berglandskappe is yl bevolk. Die Hikurangi, 'n berg in die Ruakumara-reeks naby die East Cape, is die hoogste piek met 1 754 meter. Die weste van die Sentrale Hoogplato is 'n gebied van beboste heuwellandskappe waardeur die Whanganui-rivier en sy talryke takriviere vloei. Die Nasionale Whanganui-park lê in die sentrum van hierdie landskap.
Line 154 ⟶ 157:
==== Die Suideiland ====
: ''Hoofartikel: [[Suideiland]].''
[[Lêer:
Die Suideiland se oppervlakte is met 151 215 vierkante kilometer effens groter as dié van sy noordelike eweknie met 'n bevolking van sowat een miljoen. Die
Die West Coast-streek, 'n smal landstrook tussen die Suid-Alpe en die Tasmansee behoort tot die natstes op aarde, en sodoende loop sommige Suid-Alpegletsers, soos die Fox- en die Franz-Josef-gletser, deur alle klimaatsones tot by die reënwoudgebiede naby die kus. Die uiterste suidweste word deur indrukwekkende fjordlandskappe gekenmerk wat hier ''sounds'' genoem word. Groot dele van die suidweste word as nasionale parke beskerm en vorm gemeenskaplik die Te Wahipounamu-wêrelderfenisgebied. Die Canterbury Plains, 'n groot alluviale vlakte wat uiters geskik is vir landboudoeleindes soos veeteelt, is oos van die Suid-Alpe geleë.
=== Klimaat ===
[[Lêer:Morning view, Wanaka.jpg|duimnael|'n Uitsig vanaf Lakeside Road, Roys Bay, Wanaka in die oggend]]
[[Lêer:Satellite image of South Island New Zealand.jpg|duimnael|'n Satellietfoto, wat in Junie 2006 geneem is, toon [[sneeu]] op die Suideiland]]
Die 45ste suidelike breedtegraad loop deur die Suideiland sodat Nieu-Seeland halfpad tussen die ewenaar en die Suidpool geleë is. Nieu-Seeland het danksy sy ligging in die gematigde klimaatsone van die Suidelike Halfrond 'n relatief milde klimaat wat in baie opsigte as Mediterreens beskryf kan word. Daar is verskillende kleiner klimaatsones wat van subtropies in die noorde tot gematig in die suide strek, maar ook van 'n baie nat klimaat in die weste tot by die droë klimaatsone in die ooste wissel. Sentraal-Otago kan selfs as 'n woestynagtige ariede gebied beskryf word, terwyl in die gebied noord van Auckland vrugte soos lemoene en pomelos floreer. Lang, warm somers is kenmerkend vir albei hoofeilande sodat sitrusvrugte en palms ook op die Suideiland voorkom.
Line 234 ⟶ 238:
[[Lêer:Kauri trees in Trounson park.jpg|duimnael|Die boomkruine van twee kauribome]]
[[Lêer:PohutukawaCornwallis.jpg|duimnael|Pōhutukawa-bome]]
Sowat 85 persent van alle Nieu-Seelandse plantspesies is [[endemies]]. Voor die aankoms van die eerste
Belangrike inheemse woudsoorte sluit naaldbosse soos geelhoute (''Podocarpaceae'') of Nieu-Seelandse kauribome (''Agathis australis'') en loofbosse wat hoofsaaklik uit beukebome (''Nothofagus'') bestaan. Die meeste Nieu-Seelandse boomsoorte is immergroen. Veral die naaldbosse word gekenmerk deur epifiete soos Noordeiland-ysterhout (''Metrosideros robusta''), maar ook 'n klein aantal hemiparasiete wat op beukebome voorkom en verwant is met mistels in die Noordelike Halfrond.
Line 254 ⟶ 258:
Vanweë sy afgeleë ligging het Nieu-Seeland sy eie unieke ekostelsel ontwikkel. Kenmerkend vir die tydperk voor die Polinesiese kolonisasie was die gebrek aan landsoogdiere, met uitsondering van drie vlermuisspesies (twee spesies van Nieu-Seeland-vlermuise en ''Chalinolobus tuberculatus'').
Baie van die ekologiese nisse, waarin gewoonlik [[soogdiere]] sou leef, is in Nieu-Seeland deur [[voëls]] beset. Nie-vlieënde voëlspesies het 'n buitengewoon belangrike rol op die eilandgroep gespeel, waaronder die kakapo (''Strigops habroptilus''), die kiwi (''Apterygidae''), die takahe (''Porphyrio mantelli''), die weka (''Gallirallus australis'') en die uitgestorwe moa (''Dinornithiformes''). Die kakapo (sy
Moas het sowat vyftien miljoen jaar lank in Nieu-Seeland voorgekom, en daar was 25 verskillende soorte wat van kleiner voëls (wat omtrent so groot soos 'n kalkoen was) tot die ''Dinornis maximus'' met 'n grootte van drie meter gestrek het. Die moas se dieet het hoofsaaklik uit gras, blare en vrugte bestaan. Daar word aangeneem dat die Moriori, setlaars wat hulle gedurende een van die vroeë immigrasiegolwe in Nieu-Seeland gevestig het, die moas uitgeroei het – sowel hul vleis asook hul eiers was baie gewild. Toe die voëls reeds van uitsterwing bedreig was, is die laaste diere met vuur gejaag. 'n Groot aantal moa-geraamtes is in moerasgebiede ontdek.
Line 265 ⟶ 269:
Langs die kus word dolfyne en walvisse aangetref, waaronder die seldsame klein Hector-dolfyn (''Cephalorhynchus hectori''). Daar word gevrees dat hierdie spesies binne tien generasies moontlik sal uitsterf. Nieu-Seeland is ook die tuiste van tuataras (brugakkedisse, ''Sphenodon punctatus''), 'n ou reptielspesie, en die weta (''Anostostomatidae''), 'n insek wat 'n maksimale lengte van tien sentimeter kan bereik. Die eilandgroep is een van min gebiede op aarde waar geen slange voorkom nie.
Die aankoms van die eerste
Die uitbreiding van katte word byvoorbeeld deur middel van kastrasie beperk. Nieu-Seeland is 'n wêreldleier in die uitroeiing van ingevoerde dierspesies en het begin om kleiner eilande langs die kus weer in hul oorspronklike toestand voor die kolonisasie te bring en inheemse spesies te hervestig. Die projek sal in sy tweede fase ook na die twee hoofeilande uitgebrei word.
Line 271 ⟶ 275:
== Geskiedenis ==
=== Polinesiese ontdekkers ===
[[Lêer:Polynesian Migration.svg|duimnael|Die eerste
Nieu-Seeland was baie duisende jare lank 'n soort tuin van Eden sonder Adam en Eva – 'n ongerepte paradys waar diere en plante meestal vreedsaam naas mekaar bestaan het. Die meeste inheemse spesies was nooit genoodsaak om 'n oorlewingsstryd teen mededingers te voer nie, sodoende het hulle ook geen natuurlike afweermiddels soos dorings of gif ontwikkel nie. Die eilande se fauna en flora was dus al hoe kwesbaarder vir uitheemse indringerspesies.
Mense het hulle eers relatief laat hier gevestig – Nieu-Seeland het die mees suidelike eilandgroep in 'n uitgestrekte seegebied gevorm wat deur Polinesiërs oor die eeue heen gekoloniseer is. Hul lewensruimte was die grootste van alle volke en het oor sestig lengte- en breedtegrade in die wêreld se grootste waterliggaam, die Stille Oseaan, gestrek. Nogtans was die bewoonbare gebied beperk tot die talle groter en kleiner eilande – argipels wat dikwels ver van mekaar geleë en oor die hele suidelike Stille Oseaan versprei was. Elkeen van die eilande kon maar 'n beperkte bevolking onderhou, en so was groter groepe mense steeds weer genoodsaak om 'n nuwe heenkome op ander, verderaf geleë eilande te vind.
[[Lêer:OtagoMuseumWaka.jpg|duimnael|links|'n ''Waka'' (kanoe) in die Otago-museum, Dunedin]]
Met hul bote – groot uitlêerbote of katamarans waarvoor twee kanoes (''waka'') aanmekaargebind is en seile wat uit plantvesels gevleg is – het die Polinesiërs die wydtes van die Stille Oseaan bevaar lank voordat Europeërs dit ontdek het. Hulle het die sterre, seestromings, wind en wolke gebruik om te navigeer en hulle op eilandgroepe soos [[Samoa]], Tonga en [[Tahiti]] gevestig. Van hier het hulle op hul ontdekkingsvaarte verderaf geleë argipels soos die [[Hawaii]]-eilande in die noorde, die [[Paaseiland]] in die ooste en uiteindelik ook Aotearoa of Nieu-Seeland in die suidweste bereik.
Line 282 ⟶ 287:
Nege generasies later – die Polinesiese tydrekening het op die telling van generasies gebaseer, volgens Europese geskiedkundiges omstreeks 1150 – het 'n groot boot met mans en vroue onder die bevel van stamhoof Toi van Raiatea die lang en gevaarlike seereis na die eiland in die suide aangedurf. Die Polinesiërs het met hul groot uitlêerboot 'n suidwestelike koers ingeslaan, en hul reusagtige driehoekseil na die noordoostelike passaatwind gehang. Ná sowat tweeduisend kilometer se seiltog was hulle kosvoorrade van vrugte en kokosneute al byna uitgeput toe hulle 'n magtige kumuluswolk waargeneem het – die voorbode van land. Volgens meer onlangse navorsing het die eerste setlaars tussen 1250 en 1350 aangekom.
=== Die
Die
[[Lêer:Young Maori man dancing.jpg|duimnael|links|upright|'n Jong
Die
Gedurende die 12de en 13de eeu was daar nog nou betrekkinge tussen Aotearoa en die Tahiti-eilande, die laaste groot vloot van Polinesiese setlaars het omstreeks 1350 na die suidelike eilande geseil. Aotearoa was dan ook die laaste beduidende eiland wat deur Polinesiese seevaarders ontdek en bevolk is – om (naas Hawaii) die enigste Polinesiese argipel buite die trope te word. Sommige suidelike landskapsvorme soos vulkaniese bergreekse was vertroud aan die setlaars, maar die koel winters en snerpende koue van die Nieu-Seelandse winter, die "tyd van kort dae", was 'n ongekende ervaring, net soos die sneeu wat sommige vulkaniese bergpieke ook nog gedurende die somer bedek het, of die gletsertonge van die Suideiland.
Soms word die
[[Lêer:Kumara.jpg|duimnael|'n Kūmara of patat, 'n stapelvoedsel van die
Die
Die nuwe tuisland was baie groot in vergelyking met ander eilande in die Stille Oseaan, maar die koel klimaat en die gebrek aan die meeste bekende grondstowwe waarop die Polinesiese beskawing elders kon steun, het die
Klerasie is – net soos matte, seile, vakkels en lym – van vlasvesels vervaardig, terwyl vir kosbare mantels gewoonlik voëlvere gebruik is.
<center><gallery align="center" widths="200">▼
Lêer:TawhiaoNLA.jpg|Tāwhiao, die tweede koning van die Maori▼
Lêer:Flag of the United Tribes of New Zealand.svg|Die vlag van die ''United Tribes of New Zealand''▼
Lêer:Von Tempsky's death Kennett Watkins.jpg|Die dood van [[Gustav van Tempsky]] in die Nieu-Seeland-oorloë▼
</gallery></center>▼
=== Europese verkenning ===
Line 314 ⟶ 313:
[[Lêer:Poster australia NZ 1788 1911 shepherd 1923.png|duimnael|Historiese kaart van Australië en Nieu-Seeland, 1788–1911]]
Ná die stigting van [[Sydney]] as eerste Europese nedersetting in Australië in 1788 was Nieu-Seeland sowat vyf dekades lank 'n ekonomiese en kulturele buitepos van [[Nieu-Suid-Wallis]]. Ook die meeste setlaars het uit dié Britse kolonie gekom. In die laat 18de eeu was dit veral robbe- en walvisjagters wat gereeld besoeke aan die Nieu-Seelandse eilandgroep gebring het. Teen die begin van die 19de eeu het sommige van hulle Nieu-Seeland hul permanente tuiste gemaak en hier begin boer. Handelsbande, wat oor die hele Stille Oseaan gestrek het, het verseker dat ook eerste Nieu-Seelandse goedere so ver noord as Sjina uitgevoer is.
▲<center><gallery align="center" widths="200">
▲Lêer:Flag of the United Tribes of New Zealand.svg|Die vlag van die ''United Tribes of New Zealand''
▲Lêer:Von Tempsky's death Kennett Watkins.jpg|Die dood van [[Gustav van Tempsky]] in die Nieu-Seeland-oorloë
▲</gallery></center>
== Bevolking ==
=== Demografie ===
[[Lêer:New Zealand population over time - small.png|duimnael|Nieu-Seeland se historiese en verwagte bevolkingsgroei]]
Volgens die laaste sensus het Nieu-Seeland se bevolking op
Die groei van die bevolking berus sowel op 'n hoë geboorteoorskot (in 2014 is daar 57 242 geboortes en 31 063 sterfgevalle aangeteken) asook netto-migrasie. Die netto-migrasie het tussen Maart 2014 en Maart 2015 56 275 beloop.<ref>{{en}} [http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/snapshots-of-nz/top-statistics.aspx ''Statistics New Zealand: Top statistics. Besoek op 14 Mei 2015'']</ref>
23 persent van die huidige bevolking is in die buiteland gebore, en ook twee derdes van die bevolkingstoename tussen 2000 en 2005 word aan immigrasie toegeskryf. Met 'n bevolkingsdigtheid van slegs sowat 16 inwoners per vierkante kilometer is Nieu-Seeland een van die yl bevolkste lande op aarde, maar nogtans digter bevolk as sy buurland Australië (2,6 inwoners per vk km). Die Nieu-Seelandse bevolking is oneweredig oor die verskillende landsdele versprei. Terwyl slegs sowat een miljoen mense die groter Suideiland bewoon en groot dele van die eiland soos Fiordland feitlik onbewoon is, is driekwart van die totale bevolking of meer as drie miljoen op die kleiner Noordeiland gekonsentreer. Die grootste metropolitaanse gebied op Noordeiland, Auckland, het meer as 1,3 miljoen inwoners. Nieu-Seeland se verstedelikingsyfer is met 86 persent (in 2005) een van die hoogstes ter wêreld.
=== Etniese samestelling ===
[[Lêer:Tino Rangatiratanga Maori sovereignty movement flag.svg|duimnael|Die vlag van die
Nieu-Seelanders van Europese afkoms, wat plaaslik Pākehā genoem word, verteenwoordig 67,6 persent van die totale Nieu-Seelandse bevolking.<ref>{{en}} [http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/ethnic-groups-in-new-zealand.aspx ''Statistics New Zealand: QuickStats about Culture and Identity: Ethnic groups in New Zealand'']</ref> Hierdie etniese groep is grotendeels van
Die inheemse bevolking van Nieu-Seeland, Polinesiese
=== Godsdiens ===
Line 334 ⟶ 339:
Die persentasie ongebonde Nieu-Seelanders het tussen 2001 en 2006 van 29,6 tot 34,7 persent toegeneem; veral Nieu-Seelanders van Europese afkoms en jonger mense is vry van godsdiens (43 persent in die ouderdomsgroep tussen 0 en 14 jaar).
Aanhangers van Christelike kerke en sekte is die grootste religieuse groep in Nieu-Seeland, tog het hulle aandeel aan die totale bevolking tussen 2001 en 2006 van 60,6 tot 55,6 persent gedaal. Die grootste Christelike gemeenskappe was Anglikane (555 000), Rooms-Katolieke (508 000), Presbiterianers, Kongregasionaliste en Gereformeerdes (401 000), Metodiste (122 000) en ander Christelike groeperings (altesaam 186 000 aanhangers). Van die
Die belangrikste nie-Christelike godsdienste
=== Tale ===
[[Lêer:PboSchool2.jpg|duimnael|'n Tweetalige welkomsgroet]]
[[Lêer:TeReoMaori2013.png|duimnael|
{{columns
|col1 =
Line 351 ⟶ 356:
{{legend|#d33121|Meer as 40%}}
{{legend|#a50c0c|Meer as 50%}}}}]]
In Nieu-Seeland geniet drie tale ampstaalstatus: [[Engels]], [[Maori (taal)|Māori]] en die Nieu-Seelandse [[Gebaretaal]].
Terwyl net 'n minderheid van die bevolking
Die tweede Nieu-Seelandse ampstaal,
Die Nieu-Seelandse Gebaretaal het op 10 April 2006 as derde taal ampstaalstatus verkry en is sodoende die eerste taal vir dowe gemeenskappe wêreldwyd wat hierdie erkenning geniet. Alhoewel die taal reeds vanaf 1994 in spesiale skole onderrig is en in 1998 ook 'n eerste woordeboek vir hierdie taal verskyn het, het die aantal mense wat 'n kennis van Gebaretaal het, in
Benewens die drie amptelike tale word daar 'n groot verskeidenheid immigrantetale in die land gebesig, waaronder [[Samoaans]], [[Frans]], [[Hindi]], talle [[Sjinees|Sjinese tale]] (veral [[Kantonees]] en [[Mandaryns|Hoog-Sjinees]]), [[Duits]] en ander.<ref>{{en}} [http://www.stats.govt.nz/NR/rdonlyres/1C81F07B-28C6-4DDD-8EBA-80C592E8022A/0/20languagespokentotalresponse.xls ''Statistics New Zealand – Languages Spoken Total Response'']</ref>
Line 366 ⟶ 371:
[[Lêer:Elizabeth II greets NASA GSFC employees, May 8, 2007 edit.jpg|duimnael|links|upright|Koningin Elizabeth II is die koningin van Nieu-Seeland]]
[[Lêer:Bowen House Beehive Parliament.JPG|duimnael|Regeringsgeboue in Wellington: Die ''Bowen''-huis (links) huisves kantore van afgevaardigdes, die "Byekorf"-gebou (middel) is die setel van regeringsdepartemente. Die neo-klassieke parlementsgebou (regs) is in 1907 opgerig]]
[[Lêer:John Key by UNDP.jpg|duimnael|links|upright|John Key is die
[[Lêer:Realm of New Zealand-2.PNG|duimnael|Die eksterne gebiede van die [[Koninkryk van Nieu-Seeland]]]]
[[Lêer:Territorial waters - New Zealand.svg|duimnael|Die eksklusiewe ekonomiese sone van Nieu-Seeland]]
Nieu-Seeland is 'n parlementêre monargie met 'n eenkamerparlement – daar is tans 121 afgevaardigdes. Algemene verkiesings word elke drie jaar gehou. Die huidige staatshoof is koningin [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]], amptelik Koningin van Nieu-Seeland, wat in die land deur 'n goewerneur-generaal verteenwoordig word. Hierdie amp word sedert
▲Nieu-Seeland is 'n parlementêre monargie met 'n eenkamerparlement – daar is tans 121 afgevaardigdes. Algemene verkiesings word elke drie jaar gehou. Die huidige staatshoof is koningin [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]], amptelik Koningin van Nieu-Seeland, wat in die land deur 'n goewerneur-generaal verteenwoordig word. Hierdie amp word sedert 31 Augustus 2011 deur Sir Jerry Mateparae beklee. Die huidige eerste minister is John Key (Nasionale Party, sedert November 2008), Murray McCully beklee die amp van minister van buitelandse sake.
Die politieke mag is de facto in besit van die
In teenstelling met Australië is Nieu-Seeland 'n sentralistiese staat waarin die twaalf gewestelike rade, 76 stads- en distriksrade en vier streke slegs beperkte bevoegdhede het. Net soos die Verenigde Koninkryk beskik die land nie oor 'n geskrewe grondwet nie. Die grondwetlike reg berus op die Britse Habeas-Corpus-wet van 1679, die ''Bill of Rights'' van 1689 en 'n aantal Nieu-Seelandse wette, waaronder die Waitangi-ooreenkoms van 1840 wat betrekkinge tussen die Kroon en Māori-stamme reël.
Line 378 ⟶ 382:
Tot en met 1996 is afgevaardigdes in die nasionale parlement op die basis van relatiewe meerderheid of eerste-oor-die-wenstreep in elkeen van die kiesafdelings verkies. In 'n referendum, wat in November 1993 gehou is, het Nieu-Seelandse kiesers ten gunste van 'n nuwe kiesstelsel gestem. Die nuwe stelsel (Engels: ''Mixed Member Proportional System, MMP'') maak voorsiening vir 'n gepersonaliseerde proporsionele verteenwoordiging. Partye moet tenminste vyf persent van die uitgebragte stemme op hulself verenig om in die parlement verteenwoordig te word. Sewe setels is vir Māori-afgevaardigdes gereserveer wat in besondere kiesafdelings verkies word.
Die Nasionale Party onder leiding van John
== Ekonomie ==
Line 386 ⟶ 390:
Nieu-Seeland is 'n klein oop ekonomie wat op vryehandel steun. Die land is sedert die 1980's besig om sy buitelandse handel te diversifiseer en het sy ekonomie, insluitende die landbousektor, byna volledig gedereguleer om meer mededingend op wêreldmarkte te word. Die land beskik oor 'n moderne nywerheidsbasis, terwyl die landbousektor steeds 'n baie belangrike rol speel en tans sowat 70 persent van Nieu-Seelandse uitvoere oplewer. 95 persent van Nieu-Seeland se landbouproduksie word uitgevoer.
Landbouprodukte word oorwegend na Australië, die Verenigde State en die [[Europese Unie]], in toenemende mate ook na die [[Volksrepubliek van Sjina]] en lande in [[Suidoos-Asië]] uitgevoer. Die tweede belangrikste bron van buitelandse valuta is die [[
Net soos in ander nywerheidslande speel die dienstesektor 'n steeds belangriker rol. Dienste het in die finansiële jaar 2012 meer as twee derdes van die [[bruto binnelandse produk]] (BBP) verteenwoordig, terwyl nywerhede 12 en die primêre sektor meer as 7 persent bygedra het.
Vanweë sy geografiese ligging naby Nieu-Seeland is Australië tradisioneel die belangrikste mark (21,4 persent van alle Nieu-Seelandse uitvoere in 2012) en verskaffer (15,3 persent van alle Nieu-Seelandse invoere). Naas sy buurland is Sjina (14,9 persent van uit- en 16,3 persent van invoere), die Verenigde State (9,2 persent van invoere), Duitsland, die Verenigde Koninkryk en [[Suid-Korea]] die vernaamste handelsvennote van Nieu-Seeland. Groeiende invoere (47,21 miljard NZ-$ in 2012) en dalende uitvoere (46,06 miljard NZ-$) het tot 'n tekort in die lopende handelsrekening gelei wat in 2012 1,155 miljard NZ-$ beloop het. In 2013 was daar weer 'n oorskot van 533 miljoen NZ-$ op die handelsrekening – danksy 'n handelsoorskot van 1,5 miljard NZ-$ en 'n tekort in die dienstebalans van 1 miljard NZ-$.<ref>{{de}} [http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/Neuseeland/Wirtschaft_node.html#doc391546bodyText3 ''Duitse Departement van Buiitelandse Sake: Nieu-Seeland – Ekonomie. Besoek op 5 Maart 2015'']</ref>
Die belangrikste uitvoergoedere is landbou- en bosbouprodukte (meer as vyftig persent van die totale uitvoerwaarde, waaronder [[Suiwelproduk|suiwelprodukte]], vleis, hout, appels en kiwivrugte), nywerheidsminerale en chemikalieë, meganiese en elektriese masjiene asook voertuie, vliegtuie en skepe.
Line 401 ⟶ 405:
== Mediabedryf ==
[[Lêer:TV New Zealand Building.jpg|duimnael|links|''TV New Zealand'' se hoofkwartier in Auckland]]
[[Lêer:Radio New Zealand House.JPG|duimnael|upright|Die ''Radio New Zealand House'' in [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]]]]
Ondanks sy relatief klein bevolking het Nieu-Seeland 'n dinamiese medialandskap. Naas 24 streeks- en drie nasionale [[koerant]]e word 'n groot aantal weeklikse en meer as sestig plaaslike dagblaaie uitgegee. Die belangrikste dagblaaie is die ''New Zealand Herald'' met 'n daaglikse oplaag van sowat 169 000, ''The Dominion Post'' (sowat 98 000) en ''The Press'' (sowat 80 500).<ref>{{de}} [http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Neuseeland/Kultur-UndBildungspolitik.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Media'']</ref>
Die nasionale uitsaaikorporasie ''TV New Zealand (TVNZ)'' beeldsaai op twee televisiekanale, ''TV One'' en ''Channel 2''. Ook die kanaal ''Maori Television'', wat in 2004 in die lewe geroep en op die
Radiodienste, wat landwyd uitgesaai word, sluit die staatsbeheerde ''Radio New Zealand Ltd.'' en die privaatuitsaaier ''The Radio Network'' in. Daar is sowat 150 kommersiële streekradiodienste.
Line 428 ⟶ 433:
{{Geografiese ligging
| Senter = {{vlagland|Nieu-Seeland}}
| Noord = {{vlagland|Nieu-Kaledonië}} • {{vlagland|Fidji}} • {{vlagland|Tonga}}
| Noordoos = {{vlagland|
| Oos = [[Stille Oseaan]] • {{vlagland|Paaseiland}}
| Suidoos = [[Stille Oseaan]]
| Suid = [[Stille Oseaan]]
| Suidwes = [[Stille Oseaan]]
| Wes = {{vlagland|Australië}} ([[Tasmanië]])
| Noordwes = {{vlagland|Australië}} ({{vlagland|Norfolk-eiland}})
}}
| |||