Geskiedenis van die Boererepublieke: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Besig om skoon te maak |
Stoor wysigings aan Presidente (1845-192) |
||
Lyn 817:
Dit is opvallend dat daar in hierdie vroeë kerkies geen torings aangetref word nie. Dit moet deels aan die gebrek van geld en opgeleide bouers toegeskryf word, maar ook aan die afkeer van alle uiterlike vertoon en pronksug wat veral kenmerkend vir die Gereformeerde Kerk was. Weens die sobere eenvoud, is daar in hierdie kerkies ’n egtheid en waardigheid wat dikwels by latere kerkgeboue ontbreek. Totius noem hulle “monumente van eenvoud en deeglikheid en sedelike moed”.
==
[[Lêer:HPN-Pretorius-klein.jpg|duimnael|150x150px|Voor die hoofkwartier van die SA Weermag, Potgieterstraat, Pretoria]]
Henning Petrus Nicolaas Pretorius, die oudste seun van Marthinus Wessel (Swart Martiens) Pretorius en Debora Jacoba Retief, is op 9 Februarie 1844 in Pietermaritzburg gebore.
Pretorius het sy militêre loopbaan in 1876 begin. In die Eerste Vryheidsoorlog was hy in bevel van die Boere by Elandsfontein, wes van Pretoria. In 1882 is Pretorius aangestel as kommandant van die “Transvaalsche Rijdende Artillerie” en in die volgende jaar neem hy in hierdie hoedanigheid aan die Nyabêla-veldtog deel. Tydens generaal PJ Joubert se reis na Europa in 1890 het Pretorius as waarnemende kommandant-generaal opgetree. In 1894 het hy ook ’n leidende rol in die Mmalobôhô (Malebosch)-oorlog gespeel.
In die militêre reorganisasie na die Jameson-inval (1896) word die “Staatsartillerie van de Zuid-Afrikaansche Republiek”, soos die voltydse artilleriekorps van die ZAR voortaan bekend sou staan, drasties uitgebrei. Die korps se geboukompleks in Potgieterstraat is vergroot en ’n begin is gemaak met die oprigting van ’n reeks vestingwerke om Pretoria. Pretorius, wat ’n leeue-aandeel in hierdie ontwikkelinge gehad het, is in 1896 tot luitenant-kolonel bevorder.
Op ’n besoek aan die Kaapkolonie, vroeg in die volgende jaar, het Pretorius egter skielik siek geword, en hy is op 25 Januarie 1897 te Abrahamschoot, Bedford, oorlede. Hy is begrawe in die Ou Begraafplaas, Pretoria-Wes (Heldeakker).
De Volkstem van 26 Januarie 1897 het aangaande luitenant-kolonel Pretorius geskryf: “Als hoofd der Staatsartillerie genoot Pretorius niet alleen de achting doch ook de oprechte vriendschap van al zijn ondergeschikten.”
Op 4 Februarie 1897 het ’n komitee bestaande uit amptenare van die ZAR en offisiere van die Staatsartillerie onder voorsitterskap van die Spoorwegkommissaris, meneer JS Smit, vergader om die oprigting van ’n gedenkteken vir luitenant-kolonel Pretorius te bespreek. Daar is besluit dat die voorplein voor die hoofingang van die destydse Staatsartilleriekaserne, wat toe in aanbou was (die oudste deel van die huidige Verdedigingskwartier), die aangewese plek vir so ’n gedenkteken was. Nadat die nodige magtiging vir die projek op 10 Februarie 1897 van die Uitvoerende Raad verkry is, het die komitee met die insameling van die fondse begin. Bydraes is veral uit Pretoria ontvang, en inwoners van die plattelandse distrikte het ook heelwat bygedra. President SJP Kruger self het £3 (R6) tot die fonds bygedra, terwyl generaal PJ Joubert £15 (R30) geskenk het. In totaal is sowat £738 (R1476) ingesamel.
Die komitee het op 30 September 1897 ’n ooreenkoms met die firma JN Hekhuizen aangegaan waarvolgens laasgenoemde onderneem het om teen £650 (R1300) ’n monument van Belgiese graniet in Europa te laat vervaardig en op die aangewese plek op te rig met “… in het voetstuk te leveren de beeltenis van wijlen Kommandant H.P.N. Pretorius, in brons (rood koper) en op die beide sijvlakken, de noodige letters in te hakken in te vergulden”.
Hekhuizen het die monument ingevoer soos ooreengekom, dog kan nie sy verpligtinge ten volle nakom nie, en op 28 Julie 1898 het hy die boukontrakteurs Daanen en Dorlas versoek om die werk teen ’n bedrag van £250 (R500) af te handel. Die reliëfborsbeeld is deur J Fallochini vir £20 (R40) vervaardig.
Die werk aan die monument is op 5 Desember 1898 tot bevrediging van die stadsingenieur, E Lutz, voltooi, dog die afwerking van die materiaal wat van Europa afkomstig was, het, volgens ’n argitek van die Departement van Openbare Werke, K van Rijsse, veel te wense oorgelaat.
Die voetstuk van die 7 m hoë gedenkteken staan op ’n trapvormige basis van gekapte sandsteen. Op die vier hoeke van die soliede granietvoetstuk is pilare uitgebeitel waarop ’n versierde kapiteel rus. Tussen die pilare is bronsplate ingelaat, waarvan die westelike en suidelike onderskeidelik die name van die komiteelede en Pretorius se volle name en geboorte- en sterfdatums bevat. Die oostelike plaat toon die kop en skouers van luitenant-kolonel Pretorius met ’n volbaard en geklee in die seremoniële uniform van die Staatsartillerie. Op die noordelike bronsplaat verskyn die woorde:
Hij was een held. Geweld noch overmacht kon hem ooit doen versagen. Vertrouwend hield hij steeds het oog op God geslagen en elke daad door hem verricht was plicht.
Die boonste gedeelte van die monument is ’n skuinslopende gedenknaald, waarvan die vier sye ryklik versier is met uitgebeitelde krans- en blommotiewe.
Uit ou foto’s kan afgelei word dat die gedenkteken in ’n stadium na sy huidige ligging voor die Verdedigingshoofkwartier verskuif is. Wanneer dit egter plaasgevind het, kan nie met sekerheid vasgestel word nie, dog daar word vermoed dat dit in die jare 1924 tot 1927 was toe aanbouings op die terrein gedoen is.
Op 9 Februarie 1968 is ’n militêre parade en ’n kranslegging by die monument gehou. By die geleentheid was vier van luitenant-kolonel Pretorius se kinders en ook talle klein- en agterkleinkinders teenwoordig. Tans word daar jaarliks op die tweede Sondag in Februarie ’n Henning Pieterse-Gedenkdiens deur die Suid-Afrikaanse Weermag by die monument aangebied ter ere van diegene wat hul lewe in diens van die land geoffer het.
== Ierse Monument, Johannesburg ==
In die Anglo-Boereoorlog van 1899-1902 het tussen 400 en 500 Iere hulle met die Boere se stryd om vryheid vereenselwig.
[[Lêer:Ierse-monument klein-221x300.jpg|duimnael|204x204px|Ierse-monument]]
’n Komitee van Randse Iere, onder leiding van John McBride, is op die been gebring met die doel om ’n Ierse Brigade of -Kommando te vorm om die Boere by te staan.
Aangesien die Iere indertyd as onderdane van Engeland deur die Engelse as rebelle geskiet sou word, het president Kruger twee versoeke van hulle om ’n kommando te vorm, van die hand gewys. Dit was ’n te hoë offer van die Iere. Met die komitee se derde versoek het president Kruger toegegee en ’n spesiale wet deur die Volksraad geloods wat Burgerregte aan die Iere toegeken het.
Een kommando met sowat 300 man, het onder leiding gestaan van ’n Amerikaanse Ier van Pretoria, kolonel John Blake. Hulle het aan die Natalse front diens gedoen en hulle onderskei met die Slag by Nicholsonsnek asook by Colenso.
’n Tweede kommando, onder die Australiese Ier Arthur Lynch, met sowat twintig Iere in hulle geledere, het diens gedoen in gevegte teen die Engelse by Ladysmith en Glencoe. ’n Groep van omtrent vyftig Amerikaanse Iere onder kaptein O’Conner is as ’n ambulanseenheid deur die Clan-na-Gael van die Verenigde State van Amerika na Transvaal gestuur. Slegs tien was werklike ambulansmanne.
Na afloop van die groot veldslae is die Iere onder verskeie Boerekommando’s versprei en het hul enduit aan die moedige stryd deelgeneem.
Ten einde hulde te bring aan hierdie moedige manne, is ’n Ierse Kommando-Gedenkfonds (Ciste ar son Briogaid na nGael) in 1952 gestig. Verskeie vooraanstaande Iere en Afrikaners het in die komitee gedien.
Fondsinsameling het gestrek oor ’n periode van 25 jaar en in 1973 is opdrag aan Jan van Wijk en Vennote, argitekte, gegee om ’n gedenkteken te ontwerp.
Die terrein is aan die noord-oostekant van die Brixtontoring in Johannesburg, en is van die SAUK in ruil vir ’n perseel in Cottesloe verkry.
Die sleutelwoorde wat die argitek gebruik het by die beplanning van die monument was: “Die Iere het saam met die Boere geveg vir vryheid.” Verder is twee elemente wat prominent in die Ierse vroeë monumentbou gebruik is in ag geneem: Die grondwal (of berm), wat sirkelvormig ’n laer of bastion gevorm en beskerming gebied het, en staanstene wat geskiedkundige gebeurtenisse aangedui of herdenk het.
Dié twee elemente is soos volg in die ontwerp toegepas:
Soos met ons eie Voortrekkerlaer en volgens die Ierse gebruik, is ’n sirkelvormige grondwal van 22 m in deursnee aangelê om die monument te omsoom.
Die wal, as deel van die tuinlandskap, is grasbedek, en het aan die westekant ’n opening as ingang na die binneruim.
Op ’n ronde podium in die middel van die binneruim is vier gehamerde beton-“staanstene” in ’n sirkel gerangskik. Hulle is antikloksgewys van klein tot groot só geplaas dat die eerste drie mekaar ondersteun in ’n opwaartse strewende beweging, van klein en skuins tot groot en meer regop – die Ierse Brigade of Kommando’s. Aan die einde van hierdie “strewe” en in dieselfde vloeiende sirkellyn staan die 4e steen fier en regop – Vryheid.
Die besoeker se oog volg hierdie opwaartse lyn en rus finaal op die hoofelement. Die staanstene is 900 mm in deursnee en die hoogste is 3,5 m. Die boukoste was R25 000 en die bou-aannemer was Stocks Construction (Rand).
Die onthulling is op 1 November 1975 waargeneem deur mevrou Betsie Verwoerd, met onder meer die volgende woorde: “Met die oprigting van hierdie monument is ’n lang-uitstaande ereskuld teenoor die Iere deur die Afrikaners en hul vriende van Ierse afkoms, vereffen …”
By die ingang na die binneruim is die volgende inskripsie aangebring, in Iers en Afrikaans; dié plaat is teenoor ’n afbeelding van die Ierse harp geplaas:
Opgerig ter nagedagtenis van die Iere wat vir die Boerenasie geveg het in sy stryd van nood 1899–1902. Mag hulle offers vir vryheid en reg ’n ewige band smee tussen die Ierse volk en die Boerenasie, en mag hierdie monument ’n simbool daarvan wees
== Japie Greyling-monument, Daleside ==
[[Lêer:Japie-Greyling klein (1).jpg|duimnael|151x151px|Japie Greylingmonument]]
Langs die Sybrand van Niekerk-hoofweg, ongeveer halfpad tussen Alberton en Vereeniging by Daleside, lê die Laerskool Japie Greyling met ’n eie heldeakker.
Op die skoolterrein is daar ’n monumentkompleks wat kinderhelde in Suid-Afrika gedenk. Veral drie gebeurtenisse in die Afrikanergeskiedenis word uitgebeeld: kinderhelde van die Groot Trek: Japie Greyling; Japie Greyling en onbekende kinderhelde van die Anglo-Boereoorlog en die busramp by Daleside, wat deur die onvergeetlike heldedade van wyle Johan le Roux gekenmerk is.
Die toenmalige direkteur van Onderwys in Transvaal, meneer AJ Koen, het die Japie Greyling-monumentkompleks op 23 November 1966 onthul. Dit beeld verskillende fasette uit die lewe van hierdie kinderhelde uit. Meneer Willie Kamffer, ’n konsentrasiekampkind, het die kindergedenkplaat onthul wat die kinders herdenk wat gedurende die Groot Trek en in die konsentrasiekampe die lewe gelaat het. Op hierdie gedenkplaat is die volgende woorde aangebring: ''Gedenk die Kinderoffers op die Trekpad in die Worstelstryd om Vryheid 1838, 1899–1902.''
Die groot gravure beeld die klein en onverskrokke Japie Greyling voor die Britse vuurpeloton uit. Die aanvoerder, kaptein Seeley, probeer Japie dwing om te sê waar sy vader en die Boeremagte is. Fier, regop weier die jong seun om verraad te pleeg. Die gravure is deur ’n seun van wyle Japie Greyling – ook Japie Greyling – onthul. Die hoofdogter van die skool, Petronella Lottering, het die tablet onthul waarop die refreingedeelte van die skoollied voorkom, naamlik ''In Woord en daad getrou sal ons offer, sal ons bou''.
Vier tablette is op ’n granietkubus aangebring. Die vier tablette sluit in: die tablet wat die geboorte van ons taal weergee – ''Ons Moedertaal, 14 Augustus 1875''; die Bybeltablet verteenwoordig die aankoms van die eerste Afrikaanse Bybel in 1933; die tablet oor Republiekwording op 31 Mei 1961; die gedenktablet wat bokant die Ons Republiek aangebring is, wat die heengaan van doktor HF Verwoerd gedenk. Op laasgenoemde tablet staan die volgende: ''Uit sy hande het ons die gawe ontvang. Dr. H.F. Verwoerd, 31.5.1966.''
Twee leerlinge het die pilare met elk ’n tablet daarop onthul. Op hierdie twee tablette staan die woorde: ''Ons sal antwoord op jou roepstem, ons sal offer wat jy vra''.
In sy toespraak het meneer Koen daarna verwys dat in die wordingsgeskiedenis van ons volk die Afrikanerseun- en dogter ’n belangrike rol gespeel het, en dat hulle heldedade ’n deel van ons geskiedenis vorm waarop ons met reg trots kan wees. Hy het die leerlinge en ouers teenwoordig geboei met beskrywings van ontberings van kinders van daardie tye.
Die simboliek van die monumentkompleks verteenwoordig:
• Die beklemtoning van die belangrikheid van die kind in ons volkslewe as volksbate.
• Die beklemtoning van die behoudende elemente in ons volksfeeste, te wete vryheid, taal en godsdiens.
• Die bewaring en vertroeteling van die volkseie.
Die materiaal vir die monument bestaan uit boustene, graniet en leisteen vir die tablette. Verder is daar graniet gebruik vir die suil bo die kubus wat van kalksteen gebou is. Daar is lang leisteenvlakke vir afronding van die monumentmure. Die mure is in die vorm van ’n trapesium gebou met ’n besondere traliewerk aan die voorkant. Die grafsteenmaker op Vereeniging het die granietstene geskenk en die gravering op al die stene gratis gedoen en ook die gravure van Japie Greyling. Die traliewerk is deur ’n ouer gemaak en geskenk. Die monument is deur meneer P van Zijl, toentertyd hoof van die Laerskool Japie Greyling, ontwerp. Meneer Van Zijl was die krag agter hierdie projek wat deur sy toewyding en geesdrif sonder enige skuld opgerig kon word.
Die besielende geesdrif van die skoolhoof het deurgewerk na die ouers wat die meeste werk self gedoen het. Daar moes slegs geld vir die suil en die kubus ingesamel word, maar toe skenk ene meneer Van Staden, van Mazista, nie alleen die granietsteen nie, maar ook die tablet vir die Volkslied. Toe die Verwoerd-tablet aangebring moes word, is geld tydens ’n fees by die monument ingevorder (’n hoed is rondgestuur). Die bedrag wat ingevorder is, was R37,75 en toe die rekening vir die tablet ontvang is, was die bedrag R37,75!
Na die busramp (botsing tussen trein en skoolbus) by Daleside is daar besluit om langs die Japie Greyling-monument ’n gedenkteken ter ere aan die kinders wat in die ongeluk by die spoorwegoorgang gesterf het, op te rig. Die held by die ongelukkige gebeurtenis was ’n matriekseun, Johan le Roux, wat verskeie jong kinders gered het en self die hoogste offer betaal het. Nadoods is twee toekennings vir dapperheid aan hom gedoen. Die Staat se Wolraad Woltemade-toekenning vir dapperheid sowel as die Woltemade-toekenning van die SANL is postuum aan Johan gedoen. Afbeeldings – aansienlik vergroot – is in tabletvorm op die monument aangebring. Hierdie monumentkompleks is op 10 Oktober 1970 deur twee Voortrekkers van die Hoërskool dr. Malan, Josef van Dyk en Margaretha Human, onthul.
== JD Kestell (Vader Kestell) ==
[[Lêer:Vader Kestell.jpg|duimnael|206x206px]]
Aan JD Kestell het die Afrikanervolk die eretitel van ''Vader Kestell'' toegeken, nie vanweë sy hoë ouderdom nie, maar omdat hy ’n ware vader van sy volk was.
John Daniel Kestell is op 15 Desember 1854 in Pietermaritzburg gebore – die vyfde kind uit die huwelik van Charles Kestell, seun van ’n Britse setlaar, en Dorothea Louisa Meyer, Afrikanerdogter van Pietermaritzburg. Na voltooiing van sy teologiese opleiding aan die Universiteite van Stellenbosch en Utrecht, Nederland, word hy in Oktober 1881 tot die bediening toegelaat, waarna hy agtereenvolgens die Nederduitse Gereformeerde gemeentes Kimberley, Harrismith, Ficksburg en Bloemfontein bedien.
As predikant, Bybelvertaler, skrywer en kultuurleier het Vader Kestell talle bakens nagelaat op die ontwikkelingspad van die volk wat hy gedien en liefgehad het.
Gedurende die Tweede Vryheidsoorlog vorm hy saam met president MT Steyn en generaal CR de Wet die vermaarde driemanskap – Kerkman, Staatsman en Krygsman. As veldprediker het hy die Boerevolk se sware laste saam met hulle gedra. Hy het die vernedering van sy volk by Vereeniging aanskou, maar tog sterk en vol vertroue die boodskap gebring: Hou moed, God regeer!
As leier by uitnemendheid, het doktor Kestell ook op die kerklike terrein diep spore getrap. Drie agtereenvolgende termyne was hy Moderator van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Vir die Afrikanervolk het hy ’n blywende erfenis nagelaat met sy vertaling van die Nuwe Testament in Afrikaans.
In 1920 het hy Rektor van die GUK (vandag UOVS) geword en hom dit ten doel gestel om dit tot ’n volwaardige universiteit te ontwikkel en om aan die Universiteit ’n eie karakter te gee. Pas nadat hy Rektor geword het, het hy die studente in ’n lesing oor Afrikaans as medium op Universiteitskollege aangemoedig om die amptelike erkenning van Afrikaans aan universiteite prakties toe te pas.
Hy het die Afrikanervolk gehelp om uit eie werkkrag en met eie hulpmiddele homself te red. Die bekende leuse – ’n Volk red homself – het die ekonomiese opheffing en vestiging van die Afrikanervolk ten grondslag gelê. Van al die uitnemende erfenisse wat Vader Kestell vir sy volk nagelaat het, was die Reddingsdaadaksie die grootste.
Laurika Postma het op versoek van die Nederduitse Gereformeerde Kerk die JD Kestell-borsbeeld geskep. Dit staan tans in die Oorlogsmuseum digby die Vrouemonument in Bloemfontein, waar hy na sy dood op 9 Februarie 1941 ter ruste gelê is, langs die ander twee lede van die reeds vermelde Driemanskap. Laurika Postma het hierdie opdrag ontvang pas nadat sy in 1930 uit Europa teruggekeer het. Na voltooiing is die borsbeeld in die ou Sinodesaal in Bloemfontein geplaas. In 1986 is dit op voorstel van doktor SJ Naudé, saakgelastigde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die OVS, na die Oorlogsmuseum oorgeplaas. Daar is geoordeel dat die borsbeeld meer tot sy reg in die Oorlogsmuseum sou kom, waar dit saam met die borsbeelde van president Steyn en generaal De Wet die Driemanskap sou voltooi.
Die beeld is in brons gegiet en is 490 mm hoog. Dit is interessant om daarop te let dat die kunstenares nêrens op die beeld haar naam of datum van voltooiing aangebring het nie.
Daar is op wye vlak erkenning verleen aan Kestell se groot bydraes tot die uitbou en erkenning van die Afrikaanse taal, kultuur en sakelewe. So het drie universiteite eredoktorsgrade aan hom toegeken. Die Universiteit van Suid-Afrika (DD), die Universiteit van Pretoria (DLitt) en graad LLD deur die Universiteit van Kaapstad. Waarskynlik die huldiging wat die kroon gespan het op al die erkennings wat hy ontvang het, het van die FAK gekom toe daar, op versoek van die volk, op 4 Oktober 1938 ’n huldigingsfees in die Bloemfonteinse stadsaal vir hom gehou is, in dankbare erkenning aan sy onbaatsugtige dienslewering.
== JH Brand, Bloemfontein ==
[[Lêer:JH-Brand klein.jpg|duimnael|165x165px|JH-Brand ]]
Die burgers van die Oranje-Vrystaat het in 1864, die knap jong Kaapse advokaat, Johannes Henricus Brand, wat op 6 Desember 1823 in Kaapstad gebore is, tot hul staatshoof gekies. Hy was die enigste seun van die bekende Kaapse staatsman en vriend van die Voortrekkers, sir Christoffel Brand. President Brand sou hom oor ’n tydperk van bykans ’n kwarteeu as een van Suid-Afrika se grootste staatsmanne van die negentiende eeu onderskei. Onder die Vrystaters sou hy met reg die erebenaming “Vader des Volks” verwerf.
Die bestuursdade en -optrede van president Brand hoort tot die mooiste jare van hierdie staat se geskiedenis. Hy was die man wat met ferme beslistheid en besielde leiding die Basoeto-vraagstuk vir die Vrystaat opgelos het. Dit is hy wat Vrystaat uit sy ekonomiese wurggreep bevry en met foutlose diplomasie teenoor Brittanje, die Vrystaat se goeie reg op die diamantvelde met eer en erkenning afgedwing het. Dit is ook hy wat met geesdrif en nougesette ywer die lewensbelangrikheid van die bevordering van die onderwys, regswese, staatsdiens, verdediging, vervoerwese en kommunikasie besef en by die Vrystaatse Volksraad ingeskerp en deurgevoer het.
Sy liberale Kaapse opvoeding het wel aan sy persoonlikheid ’n soort “Engelse” oriëntasie gegee waarvan hy selfs as Vrystater nooit heeltemal ontslae kon raak nie. Sy sentiment was altyd “Kaaps” en hy het hom selfs ’n Britse sirskap laat welgeval. Die samesnoering van Afrikanerkragte in die twee Boererepublieke was nooit deel van sy program nie en hy was altyd wantrouig om die Vrystaat aan die “onrustige” Transvaal te verbind.
Dit was president Brand se besondere verdienste – hoewel hy nie bewus tot die Afrikaner se staatkundige beskouinge meegewerk het nie – dat hy die republikeinse tradisie op ’n besondere wyse verstewig het. Dit het by die Afrikaner die onwrikbare geloof laat posvat dat hy homself slegs in so ’n staatsbestel die beste en volkome kan uitlewe.
Die liefde en agting wat die Vrystaters vir hul president gehad het, het by die feit dat hy maklik en selfs onnodig in sy eer gekrenk was, verbygekyk en hy is nie minder as vier keer in die amp herkies nie. Slegs sy ietwat onverwagse dood op 14 Julie 1888 het verhinder dat hy vir ’n vyfde keer herkies sou word.
Reeds met die buitengewone Volksraadsitting van 10 Augustus 1888, wat ingevolge die oorlye van president Brand gehou is, word besluit om, naas die bou van ’n paslike grafkelder, dit aan ’n kommissie op te dra om ’n standbeeld ter nagedagtenis van die President op te rig. Die kommissie het bestaan uit JG Fraser (die latere sir), Abraham Fischer, die latere premier van die DRK en doktor BO Kellner.
Met advokaat HAL Hamelberg, Vrystaatse gesant in die Nederlande as bemiddelaar, is advertensies in oorsese lande geplaas om makette vir goedkeuring voor te lê. Die beeld van die beeldhouer Best van Amsterdam, wat van foto’s en tekeninge gewerk het, is uiteindelik aanvaar en onder sy toesig in Italië gegiet. Die standbeeld van gegote brons, effens groter as lewensgrootte, toon president Brand met sy ampserp terwyl hy ’n toespraak in die Volksraad lewer en ’n manuskrip in sy regterhand vashou. Die voetstuk is van gepoleerde Aberdeense graniet.
Op die voorkant van die voetstuk is die woorde ''J.H. Brand Staatspresident 1864–1888'' met ’n koper lourierkrans aangebring. Aan die suidekant is die woorde ''Van de dankbare natie'' en aan die noordekant ''Hy was de vader des'' ''lands'' ingegraveer en die Vrystaatse wapen is in brons aan die agterkant aangebring. Met die onthulling van die standbeeld het president FW Reitz daarop gewys dat juis op die noordekant geen inskripsie is nie en dat dit hom sou verbly indien president Brand se gewilde en beroemde leuse daarop aangebring sal word, naamlik, ''Alles sal recht komen''. Aan sy wens is toe deur argitek, Stucki, voldoen.
Die publiek het £1100 (R2200) en die Volksraad £2000 (R4000) tot die oprigting van die beeld bygedra wat op 5 Julie 1893 op ’n luisterryke wyse deur president Brand se opvolger, FW Reitz, om halfdrie die middag aan die bopunt van Maitlandstraat voor die Goewermentsgebou onthul is.
By ander huldeblyke het president Reitz die hoofrede gevoer. Verwysende na president Brand se spreuk, sluit hy af met: “Alhoewel alles nog niet recht is, zal ongetwyfeld het met vertrouwen op God en in navolging van Johannes Henricus Brand, zulks gebeuren.”
Onder die speel van die Vrystaatse Volkslied is die doek oor die beeld verwyder en die plegtigheid afgesluit met die lê van ’n krans van palmtakke en lourierblare deur hoofregter Melius de Villiers.
Meer as negentig winters en somers pryk hierdie beeld al op dieselfde plek in die Vrystaatse hoofstad om die Vrystaters dankbaar te herinner aan een van sy grootste seuns en te leef volgens sy leuse: “Alles sal reg kom mits elkeen sy plig doen!”
== JH Hofmeyr-standbeeld, Kaapstad ==
[[Lêer:Ons-Jan-Hofmeyr.jpg|duimnael|Ons-Jan-Hofmeyr]]
Jan Hendrik (Onze Jan) Hofmeyr is op 4 Julie 1845 in Kaapstad gebore. Hy werk ’n ruk lank as joernalis by ''De'' ''Volksvriend'' en in 1861 word hy aangestel as redakteur van die koerant. In 1870 koop hy die koerant en ’n jaar later word dit met ''De Zuid-Afrikaan''verenig.
In 1879 word hy verkies tot lid van die Kaapse Parlement en in 1881 verkoop hy die koerant. Hofmeyr het Stellenbosch tot in 1893 in die Parlement verteenwoordig, toe hy om gesondheidsredes uit die politiek getree het. Na sy toetrede tot die Parlement beywer hy hom vir die gelyke regte van Nederlands en Engels in die Kaapkolonie, en vanaf 1 Mei 1882 word die gebruik van Nederlands in die Kaapse Parlement dan ook toegelaat.
Die liefde en respek wat Hofmeyr by sy tydgenote afgedwing het, blyk duidelik uit die naam “Onze Jan”, wat spontaan in die volksmond ontstaan en gevestig geraak het.
Hoewel hy verkies het om sy invloed onregstreeks in die Parlement te laat geld, was Hofmeyr in 1881 ’n paar maande lank minister van die kabinet van TC Scanlen. Hy het hom daarvoor beywer om ’n hegter ekonomiese eenheid in Suid-Afrika te bewerkstellig. In 1899, kort voor die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog, het hy hard gewerk om die Britse regering en die Boererepublieke te probeer versoen en ’n vreedsame oplossing te vind. Dit was egter ’n vergeefse poging.
Op 16 Oktober 1909 is JH Hofmeyr in Londen oorlede as lid van die afvaardiging wat die voorgestelde Suid-Afrika-wetsontwerp aan die Britse parlement voorgelê het.
Hoewel hy ook op politieke gebied ’n belangrike rol gespeel het, was Onze Jan Hofmeyr allereers taalstryder. Dwarsdeur sy hele politieke loopbaan pleit hy daarvoor dat Engels en Nederlands op gelyke voet geplaas moet word. In 1890 help hy met die stigting van die Taalbond, en in 1904 beywer hy hom vir die erkenning van die Vereenvoudigde Nederlandse Spelling deur die onderwysdepartemente en die Raad van die Kaapse Universiteit.
Hofmeyr het gehelp met die totstandkoming van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Taal, Lettere en Kuns in 1909, en was lid van die eerste Akademie. Sy lesing oor die Nederlandse taal onder die opskrif “Is’t ons Ernst?”, wat hy op 6 Maart 1905 op Stellenbosch gelewer het, het ontsterflik geword. In sy lesing bepleit hy die handhawing van Nederlands as skryf- en moedertaal van die volk, al is dit in ’n vereenvoudigde vorm.
Na sy dood het daar ’n begeerte by die volk ontstaan om vir “Onze Jan” ’n monument op te rig. In 1915 is aan die bekende beeldhouer Anton van Wouw opdrag gegee om ’n standbeeld van Hofmeyr vir Kaapstad te maak. Hy het twee sketsmodelle voorgelê vir hierdie monument. Die een wat afgekeur is, toon “Onze Jan” met ’n sambreel in sy hand, en dit kan vandag in die Anton van Wouw-huis in Pretoria besigtig word.
As gevolg van die Eerste Wêreldoorlog kon Van Wouw nie na Europa gaan om die beeld daar te maak nie. Hy moes dus sy ateljee in Johannesburg vergroot vir die maak van dié yslike beeld. In Augustus 1916 was die groot gipsbeeld voltooi en kon Van Wouw dit na Nederland verskeep om dit in brons te laat giet.
Die standbeeld van JH Hofmeyr is op 5 Julie 1920 op Kerkplein in Kaapstad deur die Minister van Mynwese en Nywerhede, mnr FS Malan, onthul.
Die beeld, met sy voetstuk van klip, is ongeveer 4 m hoog. Die beeld is ’n baie goeie beeltenis van JH Hofmeyr. Hy staan fier en regop, met sy voete wyd uitmekaar en sy hande agter sy rug. In sy hand hou hy ’n hoed vas. Die beeld wek ’n indruk van forsheid en standvastigheid. Die bewoording op die voetstuk lui:
''Jan Hendrik''
''Hofmeyr''
''“Onze Jan”''
''4 Julie 184–16 Oktober 1909''
''Is het ons Ernst''
Die standbeeld is simbolies van wat “Onze Jan” vir die Afrikaner beteken het. Hoewel Hofmeyr in sy bekende toespraak van 1905 vir die behoud van Nederlands gepleit het, het sy toespraak gelei tot ’n belangrike debat tussen Afrikaanse geleerdes, predikante en joernaliste, oor die meriete van Nederlands en Afrikaans.
In antwoord op Hofmeyr se vraag: “Is’t ons Ernst?”, antwoord Gustav Preller met ’n reeks artikels onder die opskrif: “Laat’t ons toch ernst wezen!” In hierdie artikels pleit Preller om die voortbestaan van Afrikaans in plaas van Nederlands. Ná hom volg doktor DF Malan met “Het is ons Ernst”, waarin hy ook Afrikaans bo Nederlands stel as die taal van die volk. Hofmeyr se toespraak ten gunste van Nederlands het dus regstreeks aanleiding gegee tot die besef dat die stryd om die erkenning van Afrikaans as volkstaal voortgesit moet word.
Die betekenis van hierdie baken blyk ook duidelik uit die woorde van minister FS Malan by die onthullingsplegtigheid op 5 Julie 1920. Hy het toe gesê: “Jan Hendrik Hofmeyr … bekleedt een enige plaats in de geschiedenis van Zuid-Afrika door geen ander te worden ingenomen”.
== Long Tom-gedenkteken, Sabie ==
Toe doktor LS Jameson die ZAR in 1895 onsuksesvol binnegeval het, het die Zuid-Afrikaansche Republiek maar oor ongeveer 20 stuks grofgeskut van uiteenlopende aard en kaliber beskik. Die inval en die toenemende moontlikheid van oorlog teen Groot-Brittanje het die regering laat besef dat sy wapentuig aanmerklik aangevul moet word, en altesaam 59 kanonne is bestel.
Deel van dié bestelling was tien 155-mm Creusot-vestigingskanonne uit Frankryk. Slegs vier is verskaf, en is in April 1897 afgelewer.
Hierdie langloop-kanonne, wat vanweë hul lang trefafstand en dodelike akkuraatheid weldra ’n verskrikking vir die Britse magte sou word, is deur Schneider en Cie, Le Creusot, Frankryk, teen ’n koste van £62 850 (R125 700) vervaardig. Die koste sluit 8899 bomme in. Dié fabriek is in die Tweede Wêreldoorlog totaal vernietig.
Die aanvanklike beplanning was dat die vier kanonne gebruik moet word om Pretoria te verdedig en dit is gevolglik ook by die vier Pretoriase forte, Klapperkop, Schanskop, Daspoortrand en Wonderboompoort opgerig. Met die uitbreek van die oorlog in 1899 is hulle egter as veldkanonne gebruik, en hoewel hulle swaar en moeilik hanteerbaar was, is hulle so doeltreffend benut dat die Britse magte dit beskou het as ’n “major military aim to destroy these guns at the very first opportunity”. Vandaar generaal Louis Botha se opdrag dat dié wapens eerder vernietig moet word as om in Britse hande te val.
[[Lêer:Long-Tom-klein.jpg|duimnael|150x150px|In die Long Tom-pas, tussen Lydenburg en Sabie]]
President Paul Kruger het nie van die naam Long Tom gehou nie. Hy het dit ’n “hekse-naam uit Londen” genoem en verkies om daarvan te praat as “Raakskuts” of “Fransmanne”. Vermoedelik is die naam Long Tom daaraan gegee vanweë die besondere lang loop van die kanon, maar dit is ook moontlik dat die lang trefafstand tot dié benoeming van die kanon bygedra het.
Die loop van die kanon was 4,2 m lank en het 2500 kg geweeg. Die massa van die affuit was 3200 kg. Twee staalwiele van 1,55 m hoog is aangebring en die totale massa van die kanon was 6250 kg.
Uit hoofde van die gewig en lengte (7,5 m), het die kanon moeilik as veldkanon aangepas. Enersyds was dit moeilik om op te rig, omdat die loop nie aan die kanon vas was nie en met behulp van ’n katrol uit sy rustende posisie gelig en in ’n skietposisie geplaas moes word. Andersyds het die onbegaanbare veld en die steil Transvaalse bergpaaie dit moeilik gemaak om die kanon rond te beweeg. Aanvanklik is 12 Amerikaanse muile gebruik, maar later is osse ingespan om die kanon te trek.
Kort na die uitbreek van die oorlog is twee van die kanonne na Kimberley en Mafeking gestuur, terwyl die ander twee van die Natalse oorlogsfront geneem is; na veel omswerwinge was die vier kanonne weer op 27 Augustus 1900 saam by die Slag by Dalmanutha, tussen Belfast en Machadodorp. Omdat die oorlogspatroon hierna volledig verander het, het die kanonne feitlik onbruikbaar geword. Vandaar die amptelike besluit om hulle te vernietig.
Die vernietiging het op die volgende plekke en datums geskied:
{| class="wikitable"
|''Vernietigingsplek''
|''Skutkommandant''
|''Datum''
|-
|Hectorspruit, Komatipoort-omgewing
|Adj Karel Roos
|20-22 September 1900
|-
|Letabadrif, oos van Haenertsburg
|Sers-maj Dawid Cox
|18 Oktober 1900
|-
|Rietfontein, 30 km noordwes van Lydenburg (Die “Jood”)
|Lt Danie Erasmus
|16 April 1901
|-
|Feeskop, 8 km noord van Haenertsburg
|Kapt HS du Toit
|30 April 1901
|}
Jare na die Anglo-Boereoorlog het die vraag ontstaan wat van die Long Toms geword het. Navorsing oor die vier kanonne is deur meneer DC Grobler, ’n vroeëre bosbouer in die gebied tussen 1943 en 1968, met pynlike noukeurigheid gedoen. Hy het bo alle twyfel vasgestel dat die Britse magte nie een van die kanonne kon verower nie, en dat hulle alleen die wrakstukke van sover bekend drie Long Toms kon wegneem. Die Landsraad van die Federasie van Rapportryerskorpse het op versoek van die Lydenburgse Rapportryerskorps die inisiatief geneem om die belangrike rol wat hierdie kanonne in die Anglo-Boereoorlog gespeel het, te verewig. Met die samewerking van die Administrateur van Transvaal, meneer WA Cruywagen, die FAK, die Landsraad en ander Rapportryerskorpse, het die Sabiekorps die oprigting van die gedenkteken onderneem. Op 10 Oktober 1984 is dit deur meneer Cruywagen onthul toe hy onder meer gesê het dat veral die Boerebewakers en -bedieners van die kanonne ’n voorbeeld van durf en daad gestel het, en dat ons Afrikaner-verlede verdien om bewaar, geken en voortgedra te word.
’n Presiese replika van die Long Tom-kanon is op ’n sentrale toeganklike punt opgerig, naby die plek waar twee van die kanonne die laaste keer in aksie was. Dit staan 50 m van die pad deur die Long Tom-pas. Dit is uit staal vervaardig, en die argitekte was Maree, Els en vennote.
In die Long Tom-pas, tussen Lydenburg en Sabie
Van die Long Toms het name gekry. Een is Stemrecht gedoop. ’n Ander een is die Jood genoem. Op 8 Desember is dié kanon by Lombardskop beskadig. Franse tegnici het die herstelwerk in Pretoria gedoen en onder meer die loop verkort. Die derde Long Tom is die Lady Roberts gedoop en sy reste is by die Boomstraatse Museum in Pretoria te vinde.
== Konsentrasiekampe ==
Op verskeie plekke in Suid-Afrika is konsentrasiekampe in die Anglo-Boereoorlog opgerig. Die Raad vir Oorlogsgrafte het talle Konsentrasiekampkerkhowe gerestoureer en oral is dit plekke van byeenkomste vir Afrikaners. Omdat dit nie moontlik is om al die kampkerkhowe hier te vermeld nie, word slegs een beskryf, te wete die kampkerkhowe by Irene. In Port Elizabeth word slegs na ’n gedenkteken op die konsentrasiekamp-terrein verwys.
In die tweede helfte van die jaar 1900 het die Britse leërowerheid besluit om die voedselvoorraad van die Boerekrygers af te sny deur hul berugte “verskroeide aarde”-beleid. Oor uitgestrekte gebiede is met aaneengeskakelde kolonnes (die sogenaamde dryfjagte) van plaas tot plaas beweeg, huise afgebrand, oeste verniel, vee is gebuit of doodgemaak en die bewoners onverwyld en met groot ontwrigting na ’n Konsentrasiekamp vervoer.
Die toestande in die kampe was haglik. Die huisvesting was ontoereikend, sanitasie was gebrekkig en mediese geriewe gering. Teen die winter van 1901 was die kamptoestande só swak dat ’n verskeidenheid aansteeklike siektes uitgebreek het. Die sterftesyfer in die kampe het sorgwekkend gestyg.
Agitasies deur onder andere Emily Hobhouse en ’n ondersoek ter plaatse deur ’n Britse Dameskomitee het daartoe bygedra dat die Britse leërowerheid die toestande oor die algemeen verbeter het. Nuwe kampe is langs die ooskus opgerig en die sanitasie en hospitalisasie is verbeter, sodat daar teen 1902 ’n aanmerklike afname in die sterftesyfer was.
Tog het daar in slegs 20 maande 26 260 vroue, en kinders onder sestien jaar, en 1676 mans in die kampe gesterf … teenoor 3990 gesneuwelde burgers in aktiewe oorlogvoering van 32 maande.
Na die oorlog was die konsentrasiekampkerkhowe plekke van byeenkomste en ’n bron van Afrikaner-inspirasie. Plaaslike organisasies het oral geprobeer om die begraafplase as blywende gedenktekens te bewaar. In die sestigerjare het die Raad vir Oorlogsgrafte met ’n projek begin om al die kampkerkhowe in die land te restoureer.
Die Irene-kampkerkhof, digby Pretoria, was die eerste een aan die beurt. Dié konsentrasiekamp was een van die eerstes wat opgerig is en ook een van die laastes wat gesluit het (op 7 Februarie 1903). Die kamp, wat later aansienlik vergroot is, was geleë waar die Irene-golfbaan vandag is. Vir ’n tydperk van 14 maande, van 1 Mei 1901 tot 30 Junie 1902, was daar gemiddeld sowat 4505 kampinwoners, van wie 1737 (38,6%) kinders sowat 12 jaar oud, 1707 (37,8%) vroue en 1065 (23,6%) mans was.
Die Irene-kampkerkhof is geleë in Bruceweg, Irene
Gedurende die aanvangsmaande van die kamp het dames uit Pretoria, onder aanvoering van mevrou H Armstrong, in oorleg met mevrou (dominee) HS Bosman, die “Irene Vrijwilliger Verpleegsterskorps” georganiseer om hulp aan die siekes en noodlydendes te verskaf. Onder hierdie handvol jong dames was Johanna van Warmelo, later bekend as Johanna Brandt, skryfster van ''Die Kappie-kommando'' en ''Het Concentratiekamp van Irene'', waarin sy van haar kampervaringe vertel.
Na die oorlog het van die groepie dames die Suid-Afrikaanse Vrouefederasie gestig. Sedert 1906 het hulle gereeld op 31 Mei kransleggings by die kerkhof gehou; en vanaf 1911 het die SAVF gereeld die Kampkerkhof versorg. Dit was egter op private grond geleë, wat sake bemoeilik het. Deur die SAVF se bemoeienis het die Transvaalse Provinsiale Administrasie die kerkhof in 1957 aangekoop en in samewerking met die destydse Sentrale Burgergraftekomitee die eerste restourasieprojek aangepak. Op 31 Mei 1958 is ’n gedenkteken deur senator J de Klerk, minister van Binnelandse Sake, onthul.
Hoewel daar altesaam 1149 sterfgevalle in die kamp was, is met die restourasie slegs 808 leiklipgrafsteentjies opgetel. Hierdie steentjies is toe in vier U-vormige ringmuurtjies aan die vier sykante van die kerkhof ingemessel. Die woorde op die gedenksteen lui:
''Ter nagedagtenis van die vroue en kinders''
[[Lêer:Irene-konsentrasiekamp-klein.jpg|duimnael|''Irene-konsentrasiekamp-klein'']]
''wat gesterf het te Irene gedurende die''
''Tweede Vryheidsoorlog 1899-1902,''
''opgerig deur die Suid-Afrikaanse Vrouefederasie''
''in oorleg met die Sentrale Burgergrafte-komitee.''
Van toe af kon gereeld elke jaar op 31 Mei kransleggingsplegtighede gehou word.
Met die restourasie van die Konsentrasiekampkerkhowe deur die Raad vir Oorlogsgrafte het daar in die pers stemme opgegaan omdat sekere “rare botaniese spesies” in die slag gebly het. Die kerkhof is egter omgeskep in ’n gedenktuin met geplaveide wandelpaadjies, blombeddings en bome. Op 13 September 1969 het die eggenote van die toenmalige staatspresident, mevrou Lettie Fouché, en die premiersvrou, mevrou Tini Vorster, elkeen meegedoen aan ’n boomplantdag toe sewentig inheemse bome in die kerkhof geplant is. Vandag staan daar onder meer wag-‘n-bietjie, witstinkhout, olienhout, karee en soetdoring.
Teen ’n koste van R13 000 is die kerkhof heruitgelê. Om steeds die voorkoms van ’n kerkhof te behou, is ’n tagtigtal nuwe granietgrafstene in pare opgerig. Aan weerskante van elke steen is ’n drietal name van dié volwassenes wat in die kamp gesterf het, uitgegraveer. Die argitek was meneer Anton du Toit van die firma Bosman en Smal te Pretoria, en die kontrakteur menere A en J van Tonder.
Sedert 1969 is die eiendomsreg en versorging van die kerkhof aan die Verwoerdburgse stadsraad oorgedra. Tien jaar later het die stadsraad en die Raad vir Oorlogsgrafte ’n verdere bedrag van R10 000 aan herstelwerk bestee. Die derde projek is in 1981 voltooi. Die werk is deur menere Bolstone Transvaal (Edms) Bpk in samewerking met die Raad se argitekte en ingenieurs onderneem.
As gevolg van hierdie projekte maak die Irene-kampkerkhof vandag die indruk van ’n ware gedenktuin. By die suidelike hoofingang, soos aan die noordelike kant, staan vier suile van bruin klipbeslag, elk 4 m hoog. Op een is ’n koperplaat aangebring wat die verhaal van die kerkhof in ’n oogopslag vertel. Aan die noordekant, op ’n bedding van melkkwartsgruis, is twee granietsarkofae. Die grootste, in ’n noord-suid-lyn en van grys graniet, simboliseer die dood van die talle kinders wat in die kamp omgekom het. ’n Kleiner, maar hoër sarkofaag van wit graniet en in ’n oos-wes-lyn, beeld die dood van die volwassenes uit.
Suid van die twee sarkofae, in ’n donkergraniet, staan ’n gedenkmuur. Daarop is die name gegraveer van al die kinders van 15 jaar en jonger wat in die gedenktuin begrawe lê. Die bewoording op die gedenkmuur lui:
''Hulde aan hulle wat in die Konsentrasiekamp''
''van Irene (1899–1902) die hoogste offer''
''gebring het vir volk en vaderland.''
In die kerkhof, maar eenkant, is daar die grafte van ses Engelse soldate.
Buite die omheining, langs die hoofingang, met weerskante die spore van die 1938-ossewa wat daar verby is, lê ’n blou granietsteen waarop die volgend woorde verskyn:
''Hierdie gedenksteen is tydens die eeufees''
''opgerig om hulde te bring aan die wat gesterf''
''het in die Konsentrasiekamp en vir die opofferende''
''liefdesdienste van mev. H.E.C. Armstrong.''
''Opgerig deur die SAVF.''
Die Konsentrasiekamp in Port Elizabeth het van Desember 1900 tot November 1902 bestaan. Vir die eerste 6 tot 7 weke was die kampbewoners van einde Oktober tot middel Desember 1900 tydelik in die sogenaamde resiesbaankamp (die ou Fairview) gehuisves. Daarna is hulle na die terrein waar vandag Kemsleypark, Polisie se rugbyveld aan Lennoxweg geleë is, oorgeplaas.
Die Konsentrasiekamp-gedenkteken is opgerig in die SAP-sportterrein Kemsleypark, Lennoxstraat
[[Lêer:Port-Elizabeth-konsentrasiekamp-klein-300x172.jpg|duimnael|Die Konsentrasiekamp-gedenkteken is opgerig in die SAP-sportterrein Kemsleypark, Lennoxstraat]]
Ongeveer vyftig hutte van 3,6 m x 3 m x 3 m hoog van sink en yster is hier opgerig ten einde gemiddeld ses mense te huisves. Die gemiddelde kindertal vir die totale eenheid was 230, vrouens 85 en mans 32. Vanweë die weerkaatsing van die son op die blink dakke is die kamp spottenderwys Crystal Palace genoem. Die inwoners was hoofsaaklik van Jagersfontein en Fauresmith afkomstig.
In 1946 het dominees Steijl en Gideon Boshoff, doktor Andrew Rabie en die Nederduitse Gereformeerde Kerk se Ring probeer om ’n gedenkteken op te rig, maar die stadsvaders se negatiewe houding het dit verhinder. In Oktober 1959 is wel in die Noordeinde-begraafplaas ’n gedenksuil vir die dertien oorledenes opgerig wat aldaar op die terrein vir armlastiges bymekaar begrawe is. Klein Charles Hertzog (7) en Francina van der Poel (byna 3) is destyds in eie, betaalde graffies begrawe – ’n totaal van 15 oorledenes. Generaal JBM Hertzog se moeder, sy vrou Mynie en hul seuntjie, Albert van 17 maande oud, en ook drie van generaal Hertzog se skoonsusters met hul gesinne, is in hierdie kamp aangehou.
Die Somerstrandse tak van Dames Aktueel en die Rapportryerskorps van Port Elizabeth het leiding geneem om die kampterrein as Afrikanerbaken in dié stad erken te kry. Op 29 Oktober 1983, is die gedenkteken onthul. Die uitgawe het R5000 beloop en die argitek was meneer Nic Maritz. Reg rondom die baken is ’n reling van 3 mm dik, 100 mm breed en 900 mm hoog, van swaar gegalvaniseerde yster wat soos doringdraad gevorm is en die ingeperkte omstandighede van die inwoners vertolk. Dit bestaan verder uit ’n plaveisel met ’n straal van 9 m van donker bakstene radiaal gepak, wat die smart en onheil simboliseer. Daarbinne is ’n plaveisel van ligkleurige baksteen volgens vierkant-patroon wat vertroue en volharding weergee. Heel sentraal is die gedenkplaat in brons van 1,5 m wat die inwoners, die geharde en blywende kern, uitbeeld. Die woorde lui:
''Konsentrasiekampterrein''
''Tydens die Anglo-Boereoorlog was op hierdie terrein ’n Konsentrasiekamp vir Afrikaners van Desember 1900 tot November 1902 geleë. Ons eer hul nagedagtenis. Opgerig deur Dames Aktueel en die Rapportryers van Port Elizabeth en op 29 Oktober 1983 deur prof. Marius Swart onthul. Argitekte: Maritz en Maritz. Bou-aannemers: Strydom, Basson en Tait.''
Professor Marius Swart het na die betekenis van die konsentrasiekampe tydens die Anglo-Boereoorlog verwys, die rol van die Afrikanervrou in ons volksgeskiedenis beklemtoon, die noodsaaklike band tussen kerk en volk tot heil van albei onderstreep en op die krag van gesonde kultuurlewe in ’n samelewing gewys deur onder meer te sê: “Toekoms en verlede omhels mekaar wanneer ’n volk sinvol en kultureel wil voortbestaan. Betekenisvolle toekomsgerigtheid, gevoed uit ’n eie kultuurverlede en oortuiging, dáárin lê die behoudende mens se bydrae tot betekenisvolle hoop vir almal”.
== Koopmans-De Wet Huis, Kaapstad ==
Wanneer ’n mens in Strandstraat, Kaapstad, af beweeg en jy kom by die wit dubbelverdiepinghuis met sy indrukwekkende neo-klassistiese styl, kan jy nie anders as om vir ’n paar oomblikke na die geskiedenis teruggevoer te word nie. Die Koopmans-De Wet-huis staan hier rustig en statig, selfs uitdagend, teenoor die toringblokke wat hom aan alle kante omring – ’n kultuurerfenis, ’n Afrikanerbaken wat sy plek aan niks en niemand afstaan nie. Vandag herinner hierdie praggebou ons nie alleen aan vervloë dae in Kaapstad nie, maar ook aan ’n Afrikanervrou wat onuitwisbare spore in die Afrikanergeskiedenis nagelaat het.
Maria Margaretha de Wet is op 18 Maart 1834 in Kaapstad gebore in die huis wat vannag as die Koopmans-De Wet-museum bekend staan. Op dertigjarige leeftyd het Marie de Wet met Johan Christoffel Koopmans in die huwelik getree. Hy was ’n Hollander wat in 1857 na die Kaap gekom het. Ongelukkig is ’n baie gelukkige huwelik na 15 jaar beëindig toe Johan Koopmans oorlede is. Marie Koopmans-De Wet het kinderloos agtergebly. Na haar man se oorlye het sy en haar jonger suster, Margaretha, tot hul afsterwe in hul ouerhuis bly woon.
In haar lewe het Marie Koopmans-De Wet seker die bekendste vrou in Kaapstad geword. Sy het ’n baie goeie opvoeding ontvang en het ’n besondere talent vir die aanleer van tale gehad, sodat sy Frans en Duits goed kon bemeester en later selfs ook Italiaans aangeleer het. As intelligente en talentvolle mens, het sy ’n leidende rol in die sosiale lewe in die vroeë jare van die Kaap gespeel. Die salon van mevrou Koopmans-De Wet, geskoei op die beste voorbeeld van Europa, was mettertyd tot ver buite die grense van haar vaderland bekend. Reisigers na die Kaap het hulle gelukkig geag as hulle ’n besoek aan mevrou Koopmans kon bring. So het sy persone uit die hoogste sosiale lae ontvang en was daar gereeld buitelandse konsuls, regters, ministers, parlementslede, predikante en professore wat besoek by die bekende huis afgelê het. Die presidente van die Boererepublieke, soos Brand, Reitz, Kruger en Steyn was haar persoonlike vriende.
Vir die Afrikaner is dit egter die besondere Afrikanerskap van hierdie merkwaardige vrou wat die meeste beïndruk. Selde het ’n vrou in die openbare lewe die saak van die Afrikaner met soveel oorgawe en toewyding gedien.
Dit was veral in verband met haar ondersteuning van die Boere in die Tweede Vryheidsoorlog dat Marie Koopmans-De Wet haar plek in die Afrikanergeskiedenis verewig het. Aanvanklik het sy haar beywer om die oorlog te verhoed en later om vrede gesluit te kry. Met die oorlog ’n voldonge feit, het sy egter geen steen onaangeroer gelaat om hulp te verleen veral aan vroue en kinders in die konsentrasiekampe en die krysgevangenes in die gevangenekampe nie.
Haar huis het ’n depot van allerlei middele geword wat van vredeskomitees en belangstellendes na haar gekanaliseer is om dit by die lydende Boere te kry. So het sy honderde kratte voedsel, medisyne, klerasie en nog wat uit haar huis na die oorlogsfront versend. Deur haar onverbloemde ondersteuning van die Boeremagte, het sy haar die gramskap van die Britse regering in die Kaap op die hals gehaal. Dit het haar egter in geen stadium afgeskrik om te doen wat sy as haar plig beskou het nie. Die aktiewe en kragdadige ondersteuning van die Republikeinse magte uit die hartjie van die Britse domein in Suid-Afrika, Kaapstad, is inderdaad ’n merkwaardige stukkie geskiedenis.
Marie Koopmans-De Wet is op 2 Augustus 1906 in Kaapstad oorlede. Sy en haar suster het die huis en al hulle besittings aan die volk van Suid-Afrika bemaak, en danksy hierdie gulle gebaar, is die Koopmans-De Wet-huis in 1913 gerestoureer en tot museum verklaar.
Die oorspronklike huis was vermoedelik die gewone Kaapstadse woning uit die agtiende eeu – ’n enkelverdiepinggebou met ’n rietdak. Sedertdien is heelwat veranderinge egter aan die huis aangebring. Die vernaamste verfraaiing van die huis is waarskynlik tussen 1783 en 1789 deur die bekende argitek LM Thibault aangebring. Hy het die huidige front ontwerp en het waarskynlik ook die heel voorstuk van die huis aangebou, naamlik die sit- en eetkamer en die portaal op die onderste verdieping, en die twee slaapkamers en kleedkamertjie daarbo. Die treffende eienskap van die vooraansig is die vier gegroefde muurpilasters, die panele tussen die boonste en onderste vensters en die geweldriehoek van drie vensters in plaas van een oordek. Die meeste van die binnehoutwerk is van greinhout. Die kosyne en style van die deure sowel as die vloere en balke is van kiaat. Die binneste muurskilderye dateer waarskynlik uit ongeveer 1780, vermoedelik deur die Duitse kunstenaar Hartmann.
Vandag kan van die mooiste Kaapse meubels in die Koopmans-De Wet-museum gesien word. Die kosbare en smaakvolle meubels in die huis bekoor nie alleen die besoeker nie, maar dwing ook by hom bewondering af vir die besondere vrou wat toegesien het dat dit vir die nageslag bewaar sal bly.
Die Koopmans-De Wet-huis is een van die mooiste museums in Suid-Afrika, maar is ook ’n stukkie Afrikaner-heiligdom wat die Afrikaner tot die beste inspireer.
== Magersfontein, naby Kimberley ==
Wanneer ’n mens met die nasionale pad van Kimberley af suidwaarts ry, kry jy na ongeveer 34 m die afdraaipad na die Magersfontein-slagveld. Nog sowat 6 km verder bring jou by die plek waar die Slag van Magersfontein op 11 Desember 1899 plaasgevind het.
[[Lêer:Magersfontein.jpg|duimnael|207x207px|Magersfontein]]
Dié veldslag is een van die bekendste en mees besproke veldslae van die Tweede Vryheidsoorlog. Dit is ’n slag wat op oortuigende wyse deur die Boeremagte gewen is en in ’n baie vroeë stadium van die oorlog. Die week waarin die slag plaasgevind het, het vir die Britte bekend gestaan as die “Black Week”. In hierdie selfde week het Brittanje ook twee ander veldslae verloor, te wete die een by Colenso op 15 Desember en die ander een by Stormberg op 10 Desember.
Die veldslag by Magersfontein was die direkte gevolg van die beleg van Kimberley. Teen ongeveer die middel van Oktober 1899 het die Boeremagte begin om Kimberley te omsingel. Enkele botsings het plaasgevind in die Britse magte se pogings om na Kimberley deur te breek.
Uiteindelik het die Britte onder aanvoering van luitenant-generaal lord Methuen ’n kragdadige poging in die omgewing by Magersfontein van stapel laat loop. Dit het gelei tot die beroemde slag by Magersfontein. Die mikpunt van die Britse bevelvoerders was die herstel van die spoorverbinding met Kimberley.
Die botsing tussen die Boere en die Britte het aan die voet van Magersfonteinkoppie plaasgevind. Die Britte het geglo dat die Boere die kop beset, terwyl die Boere in loopgrawe aan die voet van die koppie ingegrawe was. Die plasing van die loopgrawe, wat snags gegrawe en knap gekamoefleer is, het die vyand geheel en al verras en sodoende het die Boere ’n verrassende oorwinning oor die vyand behaal in die nag van 11 Desember 1899.
Die Slagveld by Magersfontein is deur die McGregor Museum in Kimberley gerestoureer en in 1971 is daar ’n museum en inligtingsentrum tot stand gebring. Besoekers kan vanaf ’n uitkykpunt op die koppie ’n pragtige uitsig oor die slagveldterrein kry. Volledige inligting oor wat daar gebeur het, word verkry van gidse wat die nodige rondleidings onderneem en ook inligtingsbrosjures wat beskikbaar gestel word.
Behalwe die terrein self, is daar ’n hele aantal monumente wat ’n mens herinner aan die veldslag wat byna ’n eeu gelede hier plaasgevind het. Onder andere is daar die hoof-Boeregedenkteken wat op 6 April 1931 deur NC Havenga, Minister van Finansies, onthul is. Dit is ’n pragtige, treffende, piramidale bouwerk van ligte kleur. Gedurende die laat twintigerjare is die stoflike oorskot in die verspreide grafte van burgers wat in die veldslae by Magersfontein en Modderrivier en in gevegte om Kimberley gesneuwel het, opgegrawe en hier herbegrawe. Die name is vasgelê op die oorspronklike donker granietgedenksteen wat onder die spits van die piramide staan. Die opskrif van hierdie monument lui:
''Vir Vryheid en vir Reg, 1899-1902.''
''Ter nagedagtenis aan ons helde wat hul lewens te Magersfon-''
''tein, Modderrivier en om Kimberley gedurende die 2de Vry-''
''heidsoorlog opgeoffer het. Wees getrou.''
Laat in die sestigerjare het die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte die meeste van die stoflike oorskotte van die Boere-ongevalle uit die omringende gebiede opgegrawe en hier by Magersfontein laat herbegrawe. ’n Nuwe gedenkteken is opgerig, ontwerp deur ’n Pretoriase argitek, meneer JI Bosman. Dit is op 10 Oktober 1969 deur meneer PW Botha, toe Minister van Verdediging, onthul. Die struktuur is van gewapende beton en staal, graniet en terrazzo en is 21,3 m hoog. Die vier kante van die piramide verteenwoordig die vier provinsies wat in krag en eenheid saamgesnoer is, terwyl die drie openinge tussen die oostelike suile die drie jare van die oorlog versinnebeeld.
Die opskrif aan die hek lui:
''Hulde aan Burgers wat die hoogste offers gebring het vir Volk''
''en Vaderland gedurende die Tweede Vryheidsoorlog 1899-''
''1902 en alhier herbegrawe is Oktober 1969.''
''Opgerig deur die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte.''
Die Slagveld by Magersfontein is vandag ’n baken op die pad van die Afrikaner in sy stryd om sy onafhanklikheid hier aan die suidpunt van Afrika te handhaaf.
== Majuba, Volksrust ==
[[Lêer:Majuba-klein.jpg|duimnael|150x150px]]
Regs van die pad van Volksrust na Newcastle, feitlik op die Transvaal-Natal-grens, staan daar ’n opvallende natuurbaken, die imposante berg Majuba, waar op 27 Februarie 1881 die laaste slag van die Transvaalse (Eerste) Vryheidsoorlog plaasgevind het.
Die geveg tussen Boer en Brit op die plat kruin van die berg is ’n besondere hoogtepunt in die geskiedenis van die Afrikaner.
Majuba, wat afgelei is van die Zoeloe-woord Amajuba (dit beteken baie duiwe), is in 1941 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Op die kruin van die berg staan enkele gedenktekens, naamlik op McDonald-koppie, ’n Boeremonument wat die gesneuweldes van Boerekant (drie) herdenk, ’n gerestoureerde Britse begraafplaas (92 het gesneuwel) en ’n gedenkplaat op die plek waar die Gordon Highlanders (Bergskotte) weerstand gebied het.
Na die Britse anneksasie van die Zuid-Afrikaansche Republiek op 12 April 1877 het die Transvaalse Afrikaners onder leiding van ’n Volkskomitee onverpoos maar onsuksesvol met die Britse regering en gesagvoerders onderhandel om die anneksasie te herroep. Gevolglik het die burgers, vasbeslote om hulle vryheid te herwin, op 13 Desember 1880 by ’n volksvergadering op Paardekraal besluit om die Britse gesag te verwerp en die republiek in ere te herstel. Dit het oorlog beteken. Drie dae later het die eerste skote op Potchefstroom geklap.
Nadat vyandelikhede uitgebreek het, het die Transvaalse burgers die Britse garnisoene in Pretoria, Potchefstroom, Standerton, Lydenburg, Wakkerstroom, Rustenburg en Marabastad beleër. ’n Leërafdeling onder kolonel PR Anstruther het hom by Bronkhorstspruit teen generaal Frans Joubert se kommando vasgeloop en moes na ’n kort maar bloedige skermutseling die wit vlag hys.
Hierna kon die beleërde garnisoene slegs hulle hoop vestig op ’n ontsettingsmag, wat onder generaal-majoor sir George Pomeroy Colley uit Natal opgeruk het. Op hulle beurt was die Boere vasbeslote om Colley te stuit. Met hierdie doel het kommandant-generaal Piet Joubert met ’n stuk of 1200 burgers die deurgang by Laingsnek, naby Charlestown, versper. Op 28 Januarie 1881 het Colley met ’n skerp aanval beheer oor die tafelkop oos van die nek probeer verkry, maar hy moes met groot verlies die aftog blaas.
Ten einde Colley se verbindingslinie met Newcastle te probeer afsny, het Joubert vir veggeneraal Nicolaas Smit met 200 uitgesoekte burgers daarheen gestuur. Hierdie beweging het gelei tot ’n geveg by Skuinshoogte, naby die twee driwwe in die Ingogorivier, op 8 Februarie 1881. Dit was ’n harde geveg en in die donker het Colley en sy troepemag die slagveld verlaat om na sy kamp by Mount Prospect, naby Laingsnek, terug te keer. Maar ook generaal Smit was nie by magte om sy gunstige posisie te behou nie en het na Laingsnek teruggekeer.
Colley was vasbeslote om sy nederlae met ’n goeie oorwinning uit te wis. Derhalwe het hy die nag van 26 Februarie met ’n mag van 759 man aangetree vir ’n nagmars na die kruin van Majuba. ’n Aantal troepe is by twee buiteposte gelaat, sodat ongeveer 360man na vele ontberings die kruin bereik het.
Generaal Joubert was verslae toe hy met dagbreek op Sondag 27 Februarie die Britse troepe op Majuba gewaar. Joubert het hom egter spoedig reggeruk en Nicolaas Smit beveel om die Britte van Majuba af te dryf. Nagenoeg 150 vrywilligers is in drie groepe onder kommandant Joachim Ferreira en assistent-veldkornette Stephanus Roos en Dawid Malan georganiseer om die berg te bestyg. Een van die vrywilligers was die later beroemde generaal Christiaan de Wet, toe nog ’n assistent-veldkornet.
Dit was geen geringe taak om die berg van die noordelike kant af te bestyg nie, wat waarskynlik verklaar waarom Colley houtgerus was en geen verdedigingstellings ingerig het nie. Colley self het gaan slaap en is eers teen 12:30 gewek toe die burgers se aanslag op die kruin van die berg losgebars het. Vanuit die noorde, ooste en weste het hulle aangeval. Colley het sy troepe tot hardnekkige weerstand aangevuur, maar die Boere se taktiese flankbewegings en dekkingsvuur was naderhand te veel vir hulle om te verduur.
Colley het gesneuwel toe die geveg op sy hewigste was. Toe die weerstand meegee, het sommige troepe in aller yl die hasepad gekies en selfs oor die afgronde aan die suidekant gespring. Die Boere het die Britte ’n verpletterende nederlaag toegedien, 92 Britte het gesneuwel. Aan Boerekant het slegs Johannes Bekker gesneuwel. Jan Groenewald en ’n ander burger het later aan hul wonde beswyk.
Hoewel dit nog ’n tyd lank geduur het voordat vrede gesluit is, is die finale en beslissende slag van die oorlog op Majuba gelewer. Die Transvaalse burgers, klein in getal, maar volhardend en dapper van gees, het hulle onafhanklikheid herwin, al was dit onder beperkende voorwaardes. Die eer daarvoor het hulle aan God gegee. Majuba was vir hulle die ewige gedenkteken van die wonderwerke wat God vir hulle verrig het.
Die stryd van die klein Boerevolkie teen die magtige Groot-Brittanje het dwarsdeur Suid-Afrika, maar ook in Europa en in Amerika, weerklank gevind. In Suid-Afrika was daar onder al die Afrikaners ’n sterk opwelling van ’n nasionale gevoel. In werklikheid was dit die geboorte van moderne Afrikanernasionalisme, waarvan die wortels stewig geanker is in die hoë spitsberg, Majuba.
Die Ossewa-Brandwag het in April 1940 ’n opsie op die plaas Majuba North verkry en die gedeelte van die plaas waarop die berg staan, gekoop. Die kaart en transport is amptelik op 1 Januarie 1941 op die kruin van die berg deur professor J van Rooy aan advokaat JD Jerling oorhandig. Vanaf 27 Februarie 1942 het lede van die Ossewa-Brandwag jaarliks by die berg die Slag by Majuba herdenk.
Op 27 Februarie 1981 is die honderdjarige herdenking van die geveg by Majuba met ’n luisterryke fees op die terrein gevier. By dié geleentheid is die plaas deur die Ossewa-Brandwag aan die Potchefstroomse Universiteit vir CHO geskenk. Professor T van der Walt, rektor van dié universiteit, het die kaart en transport in ontvangs geneem.
Aan die voet van die berg het die PU vir CHO ’n baie funksionele kampterrein vir jeuggroepe ingerig.
== Marthinus Theunis Steyn-standbeeld, Bloemfontein ==
Wie sou die teenspraak waag dat Marthinus Theunis Steyn nie onder die grootste van alle Afrikaner gereken moet word nie? In sy eie tyd maar ook vandag nog gryp hy die verbeelding en bewondering aan van diegene wat hom ken en wil ken. Sy krag en veral betekenis het daarin gelê dat hy van alle Afrikaner-staatsmanne voor hom, van sy eie tyd en selfs hulle wat hom opgevolg het, ’n siening van en visie op die Afrikaner gehad het wat nie tydsgebonde was nie. Sy omlyning van wat die Afrikaner op alle lewensterreine is en moet wees, is vir ons vandag net so geldend as toe hy dit dekades gelede in tydlose woorde gegiet het.
As president Steyn se grootheid reeds vervat is in sy visie om eenmaal die Afrikaner te verenig rondom republikeinse beginsels en as ’n gelyke vennoot in ’n groter verenigde Suid-Afrika te laat toetree, soveel groter sou hy wees vanweë die wyse waarop hy hom selfloos in die stryd om die selfbehoud van sy volk opgeoffer het.
Ná die oorlog, reeds deur siekte “verwond maar niet verwonnen”, sou sy sienersblik en insig nie verswak nie. Na hom is steeds as rigter opgesien om die Afrikaner uit sy geestelike benouing, ekonomiese verarming en politieke sekerheid te lei. Nie as die skouspelagtige politikus nie, maar as hoogste raadgewer en vertroude profeet sou sy volk hom op die hand dra. Die imperialistiese veroweraar met al sy oormag en wette kon nie verhoed dat MT Steyn steeds die “Afrikaner se President” sou bly nie.
Op 2 Oktober 1857 is Marthinus Theunis Steyn op die plaas Rietfontein, digby die plek waar die Voortrekkermonument, naby Winburg staan, gebore. Hy bekwaam hom in Nederland (Leiden) en Londen as juris en by sy terugkeer praktiseer hy in Bloemfontein totdat hy in 1889 as regter aangestel word. In 1896 word hy met oorweldigende meerderheid tot Staatspresident van die Oranje-Vrystaat gekies.
Kort na sy heengaan op 28 November 1916 in Bloemfontein het die gedagte ontstaan om vir president Steyn ’n standbeeld op te rig en by niemand anders as by jong Suid-Afrika nie. Terwyl daar Afrikaners was wat gevoel het dat die Nasionale Vrouemonument wat deur president Steyn bedink en veral deur sy toedoen opgerig is, reeds ’n gedenkteken was wat sy naam sou verewig, het die jeug anders geoordeel.
Tydens die tweejaarlikse kongres van die Afrikaanse Studentebond, die voorganger van die latere Afrikaanse Nasionale Studentebond en huidige Afrikaanse Studentebond, wat in 1917 in Bloemfontein gehou is, is besluit om Anton van Wouw, die beeldhouer, te nader om ’n standbeeld van president Steyn te skep en ’n komitee aan te wys om fondse daarvoor in te samel.
’n Komitee wat onder voorsitterskap van SH Pellissier en uit studente en oudstudente bestaan, is saamgestel.
Die aksie is uitgebrei en verteenwoordigers van studente en jongeliede verenigings uit Kaapland, die Vrystaat en Transvaal het op 28 September 1918 opnuut in Bloemfontein besin hoe om vir die saak reklame te maak en fondse in te samel.
Dit was veral die studente van die destydse Grey-Universiteitskollege, die latere Universiteit van die Oranje-Vrystaat, wat deur middel van toneelopvoerings, konserte en persoonlike invorderings moeisaam en langsaam die nodige bedrag van sowat £3000 (R6000) ingesamel het. Op hierdie studente het ’n besondere morele verpligting gerus, omdat daar van die begin af besluit is dat die beeld voor die hoofgebou van die Grey Universiteitskollege, wat intussen tot ’n nasionale gedenkwaardigheid verklaar is, opgerig moet word.
Die beeld, een van Van Wouw se mees geslaagde skeppinge, toon president Steyn met ontblote hoof in sy ampsgewaad, terwyl hy in die Vrystaatse Volksraad op die vooraand van die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog sy beroemde woorde uitspreek: “Ek verloor liewer die onafhanklikheid van die Vrystaat met eer as om dit te behou deur oneer of ontrou”.
Die onthulling van die beeld het op 29 September 1929 saamgeval met die Grey Universiteitskollege se kwarteeufees. Die beeld is tweemaal lewensgrootte en staan op ’n voetstuk van ystergraniet, vier meter hoog. Die geleentheid is deur sowat duisend mense bygewoon en onder hulle was die beeldhouer en ander hooggeplaaste persone. Om 15h00 het al die studente in akademiese drag van die president Steyn-dameskoshuis, enkele honderde meter daarvan, na die oordekte beeld beweeg. Voor aan die optog het ’n aantal damesstudente met die huldigingskranse gestap. By hulle aankoms, is die Vrystaatse Volkslied aangehef.
Dominee JD Kestell, eertydse rektor van die Grey Universiteitskollege en toe nog voltydse Bybelvertaler, het die verrigtinge met Skriflesing en gebed geopen. Verskeie toesprake is daarna gelewer onder meer deur GS Nienaber wat die beeld gesien het as “’n beliggaming van ’n gedagte en wat as rigsnoer vir die studente moes dien”, SH Pellissier wat die totstandkoming van die beeld verhaal het, en advokaat HJ Edeling wat heelwat met die fondsinsameling te make gehad het.
Doktor NJ van der Merwe, skoonseun van wyle president Steyn, het namens die familie dank aan jong Suid-Afrika oorgedra vir die oprigting van die beeld en veral omdat dit deur hulle inspanning en spaarpennies tot stand gekom het. Hy het ook verklaar dat dit mevrou president Steyn se bede was “dat hierdie monument ’n blywende besieling tot onwrikbare toewyding aan die vryheidsgees van Suid-Afrika moet wees”.
’n Verslaggewer skryf dat dit “een van die magtigste oomblikke was wat Bloemfontein ooit geken het”, toe mevrou president Steyn die beeld plegtig onthul.
Hierna het meneer JSM Rabe, die voorsitter van die Raad van die Grey Universiteitskollege, van JA Smuts, die uniale voorsitter van die Afrikaanse Studentebond, die beeld vir bewaring in ontvangs geneem. Die verrigtinge is met die sing van Afrikaner Landgenote afgesluit.
[[Lêer:Foto-19-204x300 (1).jpg|duimnael|221x221px|Voor die Ou Hoofgebou van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein]]
Tereg kon die redakteur van Die Volksblad skryf: “Die volk van die Vrystaat en Suid-Afrika sal die Afrikaanse Studentebond altyd dankbaar bly vir die uitvoering van die pragtige gedagte … daardie beeld behoort ’n bron van besieling te wees as die President se gees en ideale werklik begryp en uitgeleef word”.
Jan FE Celliers verwoord die liefde wat Afrikaners vir die laaste Vrystaatse president gehad het in die volgende gedig:
PRESIDENT STEYN.
(† 28 Nov. 1916).
Dis skoon vir ’n held om te val
aan die voete van wie hy gedien het,
skoon vir sy skeidende gees
dat moeders die laaste mog wees
wat sy sterwende oog gesien het.
Maak hom ’n graf op die grond
wat sy liefde gewy en geseen het:
dis skoon vir ’n held om te rus
aan die voete van wie hy beween het.
== MW Pretorius, Pretoria ==
[[Lêer:MW-Pretorius-klein.jpg|duimnael|213x213px|MW-Pretorius]]
As die stigter van Pretoria, is president MW Pretorius se beeld op die voorgrond geplaas. Hy is geklee in sy staatsmansklere, sonder hoed. Die standbeeld is ’n bronsbeeld, twee maal lewensgrootte, op ’n ronde granietvoetstuk. Die woorde: Marthinus Wessel Pretorius 1810–1901 is op die voetstuk aangebring. Aan weerskante van die voetstuk is twee bronsreliëfpanele van 2,5 m x 1,0 m. Die linkerkantse paneel beeld ’n toneel in die Raadsaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek uit met die woorde daarby: Stad gestig en vernoem 16 November 1855. Die regterkantse toneel toon hoe die eerste kerkie gebou word in 1856–57. Die standbeelde is gefinansier deur die Stadsraad van Pretoria uit fondse wat bewillig is vir die honderdjarige herdenking van Pretoria se bestaan in 1955. Die beeldhouer was Coert Steynberg.
MW Pretorius-standbeeld is in Paul Krugerstraat voor die Stadhuis
Marthinus Wessel Pretorius was die eerste president van Transvaal (voorheen die Zuid-Afrikaansche Republiek). Hy was die oudste seun van kommandant-generaal Andries Pretorius en het deelgeneem aan die Slag by Bloedrivier in 1838. Hy het sy vader in 1853 as kommandant-generaal vir Potchefstroom en Rustenburg opgevolg.
Pretorius het in 1855 twee plase aangeskaf waarop ’n nuwe dorp, Pretoria, aangelê is. Die dorp is na die Pretorius-familie genoem. In 1857 is hy as president deur die Volksraad aangestel. Enkele jare daarna het Pretorius byna daarin geslaag om die twee Boererepublieke verenig te kry. Hy was dan ook in ’n stadium gelyktydig president van albei republieke. Onenigheid het egter ontstaan wat byna tot ’n burgeroorlog gelei het. Pretorius moes gevolglik sy plan om vereniging te bewerkstellig, laat vaar. Na die Keate-uitspraak in 1871 het hy as president bedank.
Later was hy lid van die driemanskap wat gekies is om die ZAR te lei. Na die Eerste Vryheidsoorlog in 1881 het Pretorius egter as bejaarde man van die openbare toneel verdwyn. Hy is op 19 Mei 1901 in Potchefstroom oorlede en is ook daar begrawe.
Op 21 Oktober 1955 is die indrukwekkende beeld van Pretorius deur ’n kleinkind van die president, kolonel IJ Meyer, onthul. Dit vorm deel van die totale kompleks wat, soos reeds genoem, ook die ruiterbeeld van sy vader insluit. Hier staan die beeld van MW Pretorius op ’n baie sentrale plek in die hartjie van Pretoria.
Maar Pretorius het ook sy spore in Potchefstroom nagelaat. Sy vroeëre woning, die Presidentshuis met sy buitegeboue, skilderagtig geleë onder skaduryke akkerbome, is en van die treffendste historiese gedenkwaardighede in Potchefstroom en herinner onder meer aan ’n roemryke era in die geskiedenis van die dorp toe dit die “hoofdplaats der Republiek” was.
Die huis wat Pretorius waarskynlik in 1868 gebou het, het deur die jare ’n aansienlike gedaanteverwisseling ondergaan. In 1978, meer as ’n eeu na die oprigting daarvan, is die woonhuis en buitegeboue na hul oorspronklike vorm en voorkoms gerestoureer. Die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede het in 1961 ’n bronsplaat by die huis aangebring; die werf en geboue is egter eers na restourasie in 1979 as historiese gedenkwaardigheid geproklameer. Vandag is dit ’n huismuseum.
Die gewese staatshoof van die ZAR is op Potchefstroom begrawe en ’n gedenkteken (’n obelisk) is op sy graf in die Alexandrapark-gedenktuin opgerig
== Nasionale Vrouemonument, Bloemfontein ==
Elkeen wat homself ’n Afrikaner noem, en elkeen wat hierdie land waarlik liefhet, betree die terrein van die Nasionale Vrouemonument met eerbied en huiwering, want jy nader een van die aangrypendste gedenktekens in Suid-Afrika.
Die wonder, grootsheid en besieling van hierdie monument is reeds opgesluit in die gedagte wat oorspronklik deur president MT Steyn uitgespreek is, naamlik die verering en huldebetoon van ’n volk vir, soos die inskripsie lui, ''de 26 270 Vrouwen en Kinderen die in de Concentratiekampen zijn omgekomen en die Andere Vrouwen en Kinderen die Elders ten gevolg van den Oorlog 1899–1902 zijn Bezweken''.
Kort na sy terugkeer uit die buiteland in 1905 het president MT Steyn die behoefte om ’n waardige monument vir hierdie vroue en kinders te laat oprig, uitgespreek. Op 20 Julie 1906 het ’n vergadering in Bloemfontein onder leiding van die gewese Staatspresident plaasgevind waar besluit is om ’n monument op te rig.
Ontwerpe is van beeldhouers en argitekte aangevra waaruit die komitee die voorstel van Anton van Wouw en Frans Soff aanvaar het. Teen 7 Julie 1911 kon die werkkomitee berig dat daar £10 236-19-2 (R20 474) ingesamel is.
Nouliks tien jaar nadat die Boere-republieke gewelddadig verower is, kon hierdie monument verrys. “Nie uit die rykdom van die rykes nie,” soos president Steyn dit gestel het, “maar uit die armoed van die armes”.
Die plegtige en luisterryke onthulling het op die historiese Geloftedag, 16 Desember 1913, plaasgevind en is deur feesverrigtinge op die twee vorige dae voorafgegaan. Die eer om die monument te onthul, het die “Engel van Liefde”, Emily Hobhouse, te beurt geval. Hoewel sy die reis teen mediese advies na Suid-Afrika onderneem het, moes sy tot groot teleurstelling van almal, in die hartjie van die Karoo na Kaapstad terugkeer en moes mevrou MT Steyn haar taak vervul.
Die verrigtinge is die oggend met ’n plegtige diens in die Tweetoringkerk deur die hoogbejaarde en eerbiedwaardige dominee Andrew Murray ingelei. Daarna het ’n optog van nagenoeg een kilometer na die monument gevolg, waar reeds 20 000 feesgangers gewag het. By die monument sou president MT Steyn die hoofrede voer, maar omdat sy swak gesondheid dit nie toegelaat het nie, is dit deur die bekwame Rocco de Villiers voorgelees, wat onder meer die volgende woorde ingesluit het: “Hierdie monument staan nie hier om haat aan te wakker nie, maar om liefde te bevorder, want ek sien die dag kom dat elke deel van die Suid-Afrikaanse volk – van watter oorsprong dit ook mag wees – as dit met die ware Suid-Afrikaanse gees besiel is, die deugde wat deur hierdie monument verewig is, as sy gemeenskaplike erfdeel sal beskou.”
Die naald van sandsteen, afkomstig van Kroonstad, wat die blou lug inskiet en die brons beeldegroep en reliëfpanele wat in ’n ringmuur van sandsteen gekoester word, spreek van ’n simboliek wat woorde nouliks kan beskryf.
Dit is ’n gedenkteken van ewige hoop. Daarvan getuig die naald wat na Bo wys. Dit is ook ’n herinnering aan menslike worsteling en lyding. Die moeder met haar ontblote hoof en die sterwende kind op haar skoot, met oë wat eintlik nêrens kyk nie, bring die boodskap dat sy nie wanhoop nie, maar dat al die lyding en sterwe sal verseker dat haar volk nie sal sterf nie. Die jong vrou wat by haar staan, se oë is ver op die vlaktes gerig. Ondanks al die vernedering, ellende en lye hou sy haar hoof omhoog asof sy die onsienlike sien – die herrysenis van haar volk.
Tesame met die twee sypanele wat hartseertonele in die kampe uitbeeld, word weemoed en hoop tot so ’n patos verhef dat dit nasaat sowel as vreemdeling diep in die hart gryp.
Hierdie mees gewyde plek in ons vaderland is ook die rusplaas van die onvergeetlike driemanskap: MT Steyn, die besielende en versiende staatsman; CR de Wet, die onvergelyklike en onverskrokke krygsman; en die vrome godsman, JD Kestell. In ’n nissie aan die voet van die naald rus die as van die “Engel uit die Vreemde”, Emily Hobhouse. Saam in president Steyn se graf rus sy eggenote, Rachel Isabella Steyn.
== Nederduitsch Hervormde Kerk, Potchefstroom ==
[[Lêer:Ned-Hervormde-Kerk-klein.jpg|duimnael|223x223px|In Kerkstraat tussen Wolmarans- en Potgieterstraat, regoor die Stadhuis]]
Op Kerkplein, in die hartjie van Potchefstroom, staan die oudste kerkgebou in Transvaal: die sierlike kerk van die Nerduitsch Hervormde Gemeente Potchefstroom, die moedergemeente van hierdie kerkgenootskap in Transvaal.
Nadat die dorp Potchefstroom deur kommandant AH Potgieter teen die einde van 1838 aan die Mooirivier aangelê is, was daar ’n toenemende begeerte onder boere na ’n eie gemeente en kerkgebou. Die eerste Hervormde gemeente in Transvaal is op 25 Maart 1842 hier deur eerwaarde Daniel Lindley, wat die vorige jaar tot predikant van die Voortrekkers beroep is, gestig. In Januarie 1850 het die kerkraad van die nuwe gemeente vergader oor die bou van ’n kerk, waarvoor daar reeds £246 (R500) ingesamel was. Die Volksraad het in dieselfde maand die kerkplein aan die gemeente toegeken vir die bou van ’n kerk. ’n Kruiskerkie is opgerig en daaromheen ’n ringmuur met skietgate sodat dit ook as vesting in tye van gevaar kon dien. Die kerkie is op 19 April deur dominees Andrew Murray (jr) en sy broer, John Murray, ingewy. Dit was die eerste kerk in Transvaal en het op die noordoostelike hoek van die teenswoordige Kerkplein gestaan.
In Kerkstraat tussen Wolmarans- en Potgieterstraat, regoor die Stadhuis
Die gemeente het in 1853 sy eerste leraar, dominee Dirk van der Hoff, gekry. Die kerkie het gou te klein geword. Die kerkraad het gevolglik in April 1859 besluit om ’n nuwe kerk te bou in die middel van die plein. Dit sou weer ’n kruiskerk wees, maar met ’n konsistorie aan die agterkant. Die hoeksteen van die gebou is op 26 Desember 1859 deur president MW Pretorius en dominee Dirk van der Hoff gelê. Die program van hierdie geskiedkundige gebeurtenis het op die voorste bladsy van die Gouvernements Courant verskyn.
Die bou van die kerk het stadig gevorder en eers na ses jaar, op 24 Februarie 1866 kon die inwyding plaasvind.
Die boukommissie het besluit dat die kerk op ’n stewige klipfondament met mure van “gebakken steen” gebou moet wees. Die afmetings moet 27 m by 9 m en die hoogte van die mure 5,4 m wees. Die 9 m-lange balke, die kappe en balke, venster- en deurkosyne is van geelhout; duisend ruite is bestel en twaalfduisend bosse dekgras aangery. Die preekstoel is in Pietermaritzburg gemaak en van daar per ossewa na Potchefstroom vervoer. Daar was aanvanklik geen banke in die nuwe kerk nie en lidmate moes hulle eie stoele saambring; met die aanddienste moes kerse opgesteek word wanneer daar gesing is. Mettertyd is ’n plafon, banke, galerye en lampe aangebring en die strooidak deur ’n sinkdak vervang.
Die tradisie van die Kaaps-Hollandse boustyl wat saam met die Trekkers na Transvaal gekom het, blyk uit die kruisplan dik gepleisterde mure en vroeëre strooidak, terwyl die invloed van die Neo-Gotiek merkbaar is in die spitsboogvensters en -deure, en ook in die steunbere op die hoeke van die buitemure. Victoriaanse gietysterversiering in die vorm van die ystertoringspits en die kruinversiering op die sinkdak is in 1893 aangebring.
Die kerkgebou het deur die jare heen ’n belangrike rol in die samelewing gespeel. Nagmaalsnaweke was die Kerkplein, wat vroeër ook as markplein gedien het, ’n miernes van bedrywigheid. Die plein en eerste kerkie was op 6 Januarie 1857 getuie van ’n belangrike geskiedkundige gebeurtenis, naamlik die beëdiging van president MW Pretorius as eerste president van die ZAR en die hysing van die Vierkleur vir die heel eerste keer.
Bekende leraars het in hierdie geskiedkundige kerk die Woord verkondig, soos dominee Dirk van der Hoff (1853-1885), dominee CW du Toit (1885-1918), dominee Vermooten (1919-1926) en dominee Johannes Dreyer, wat vanaf 1938 tot 1985 predikant was. Op 25 Mei 1878 was daar in die kerk ’n gedenkdag vir dominee Van der Hoff se vyf-en-twintigjarige dienstyd. By hierdie geleentheid het die skoolkinders hom toegesing en het hy ’n adres ontvang.
Die betekenis van hierdie geskiedkundige kerkgebou is deur dominee CW du Toit met die vyf-en-tagtigjarige jubileum van die gemeente op 1 Oktober 1927 saamgevat: “Het fondament werd gelegd in die naam des Heeren en aan Hem werd het gebouw toegewijd en tot hiertoe gebruikt als een heiligdom der aanbidding.”
== Onze Rust, Bloemfontein ==
Onze Rust, die plaas van president MT Steyn, sal leef in die geskiedenis van die Afrikaner. Dit is ongeveer 22 km ten suide van Bloemfontein geleë. Na die Tweede Vryheidsoorlog was dit veral van hier dat hy as leier en raadgewer vir die Afrikanervolk opgetree het.
Die “Boom van Sameswering”, ’n groot simmetriese olienhoutboom, is ongeveer 400 m reg wes van die woning geleë en baie van die belangrike en deurslaggewende samesprekings het in die skaduwee van hierdie boom plaasgevind. Hier het die President ook dikwels persoonlike rus en vrede gaan soek.
President Steyn het die plaas in 1896 gekoop en dit Onze Rust gedoop. Gedurende sy ampstyd as Staatspresident en die Tweede Vryheidsoorlog het hy nie op die plaas gewoon nie, maar na sy terugkeer uit Europa in 1905 het president Steyn hom op Onze Rust gevestig.
Na die oorlog het president Steyn met sy gesin na Europa vertrek om daar mediese behandeling vir sy senuverlamming te ontvang. Terwyl die Steyn-gesin in Europa was, het die idee by die Afrikanervolk ontstaan om die huis op Onze Rust te vergroot. ’n Ingenome president Steyn het versoek dat net werklose Vrystaters aan die huis moet werk. Geen duur materiaal is vir die aanbouery gebruik nie. Die mure is met rousteen en klip gebou en was lank ongepleister. Die houtwerk is van dennehout.
Die nuwe huis, met sy groot voorstoep, waar president Steyn dikwels saam met besoekende staatsmanne ontspan het, was ruim en groot. Onze Rust het die hoofkwartier van president Steyn geword en het vir almal oopgestaan. Hulle het baie besoekers ontvang.
Ná president Steyn se dood, in 1916, het sy vrou die huis nog veertig jaar lank bewoon. Toe het die huidige huisbaas en kleinseun van president Steyn, regter MT Steyn en sy gesin stad toe getrek en Onze Rust het hoogstens ’n naweekplek geword. Daar was egter te veel herinneringe om toe te laat dat die huis ’n leë monument word en daarom het regter MT Steyn, sy vrou Yvonne en hul vier kinders, besluit om die huis weer bewoonbaar te maak.
Die statige ou opstal in die koelte van die reusebome wat dit omring, lyk nog in ’n groot mate soos wat dit in die tyd van president Steyn daar uitgesien het en die laning granaat- en appelkoosbome wat deur die President self geplant is, is ook nog daar.
Om die huis weer bewoonbaar te maak, moes daar noodwendig ’n paar veranderings aangebring word – so is daar byvoorbeeld vensters ingekap vir meer lig. Hier, op Onze Rust, het die hede en verlede verweef geraak. Van die meubels en gebruiksvoorwerpe op Onze Rust is latere aankope, maar die herinneringe aan die ou President is volop en die atmosfeer van die huis het grootliks behoue gebly.
Elke vertrek van die woonhuis is ’n droom vir enige versamelaar van kosbaarhede en antieke meubels. Die mure is behang met familieportrette en foto’s van vriende. Elke hoekie in die huis het sy eie bekoring – daar is die badkamer met die ou ligroos bad wat spesiaal vir president Steyn ingesit is na sy siekte; die slaapkamer met hul hemelbeddens en pragtige outydse lampe; die Victoriaanse sitkamer met sy mooi familie-erfstukke. In die kombuis is ’n rak waarop baie van mevrou Rachel Steyn se koekblikke en kombuisgereedskap staan.
Die historiese studeerkamer is grootliks behou soos wat dit in president Steyn se dae daar uitgesien het. Die groot ou leer-leesstoel of invalidestoel, wat deur die verlamde president gebruik is, is nog daar.
’n Foto van Rachel Isabella Steyn hang op die ereplek bokant die kaggel. Daar is ook foto’s van die Vrystaatse presidente en van ander leiers, soos generaal De la Rey en Paul Kruger. Regter Steyn vertel dat president Steyn die foto van Sarel Cilliers opsetlik tussen die foto’s van generaals Hertzog en Botha opgehang het, “sodat ’n godsman die vrede kan bewaar”.
== Verwysings ==
* {{Verwysings}}
* Pretorius, F. 1989. Danie Theron. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 146–149.
* Van Schoor, M.C.E. 1989. C.R. de Wet. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 97–99.
* Cronjé, B. 1989. Die Krugerhuismuseum. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 190–191.
* Du Plessis, J.G. 1989. Die Nieuwe Republiek-bakens. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 228–230.
* Jooste, G.J. 1989. Die Staatsmodelschool. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 192–193.
* Brown, E. 1989. Die Kweekskool. In ''Afrikanerbakens'', FAK: Aucklandpark, pp. 38–39.
* NALN. 1989. Die Ou Presidensie. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 88-89.
* Van Zyl, M.C. 1989. Die Transvaalse Driemanskap. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 136–137.
* Brown, E. 1989. Ds. J.H. Neethling. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 40–41.
* NALN. 1989. Emily Hobhouse. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 124–125.
* Geldenhuys, D.J.C. 1989. Engelenburghuis. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 196–197.
* Kotzé, J.S. 1989. Fort Schanskop/Fort Klapperkop. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 194–195.
* Pretorius, J.C. 1989. Gereformeerde Kerk. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 150–151.
* Kotzé, J.S. 1989. H.P.N. Pretorius. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 178–179.
* Van Wijk, J. 1989. Ierse Monument. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 138–139.
* Geyser, O. 1989. Japie Greylingmonument. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 132–133.
* Geyser, O. 1989. J.D. Kestell (Vader Kestell). In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 100–101.
* Van Schoor, M.C.E.. 1989. J.H. Brand. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 90–91.
* NALN. 1989. J.H. Hofmeyr (Onze Jan). In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 28-29.
* Swart, M.J. 1989. Long Tom-gedenkteken. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 216–217.
* Hattingh, J.L. 1989. Konsentrasiekampe. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 262–265.
* Cronje, B. 1989. “Koopmans-De Wet-Huis”. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, p. 26-27)
* Cronjé, B. 1989. Magersfontein. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 76–77.
* Van Zyl, M.C. 1989. Majuba. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 224–225.
* Van Schoor, M.C.E. 1989. M.T. Steyn. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 94–96.
* Cronjé, B. 1989. M.W. Pretorius. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 176–177.
* Van Schoor, M.C.E. 1989. Die Nasionale Vrouemonument. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 102–103.
* Pretorius, J.C. 1989. Nederduitsch Hervormde Kerk. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 152–153.
* NALN. 1989. Onze Rust. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 92–
[[Kategorie:Geskiedenis van Suid-Afrika]]
| |||