Geskiedenis van die Boererepublieke: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Jcwf (besprekings | bydraes) No edit summary |
Stoor wysigings aan Presidente (1845 - 1902 ) |
||
Lyn 255:
== Monumente en erfenisterreine ==
'''Afdeling verwyder weens plagiaat'''
== Historiese dokumente ==
Sedert Brittanje in 1877, onder die indruk dat meeste burgers dit sou verwelkom, die ZAR geannekseer het, het ’n moeisame stryd onder Paul Kruger begin om Transvalers vir vryheid te mobiliseer. Gelukkig het sukses veel wyer gestrek, met Afrikaners in die Vrystaat, Kaapkolonie en Natal wat hulle met die Transvalers geassosieer het. Toe die ZAR sy onafhanklikheid in 1880 eensydig herstel het, het Brittanje opgemars om die “opstand” te onderdruk. Hulle is egter by Majuba, op die grens tussen Transvaal en Natal, ’n vernietigende slag toegedien. Die belangrikste daarvan was nie die militêre oorwinning nie (dit het selfs Kruger se diplomasie bemoeilik) maar die samesnoering van Afrikaners oor alle grense. Wat hier volg, is die gelukwensing van Paul Kruger, die staatsman, aan die dapper burgers wat die oorwinning moontlik gemaak het.
Paul Kruger bedank Majuba -vegters
Kort na die Slag van Majuba is die Pretoria-konvensie gesluit, wat die ZAR se selfregering herstel het, maar nie volle onafhanklikheid nie. Bepalings oor die republiek se wesgrens was ook onbevredigend. Daarop het in 1884, as gevolg van Kruger se vernuftige diplomasie, die Londen-konvensie gevolg. Die ZAR is onafhanklik verklaar, met die beperking dat buitelandse verdrae (behalwe met die OVS) nie sonder Britse goedkeuring gesluit kon word nie. Dit is soewereiniteit genoem. As die krag van Brittanje met die ZAR (voor die ontdekking van goud) vergelyk word, was dit ’n diplomatieke kragtoer van Kruger. Hier volg die teks van dié verdrag.
Londenkonvensie -1884
In Afrikaanse geskiedskrywing was daar lank ’n neiging om, vanaf die Groot Trek, die Kaapkolonie grootliks te ignoreer, of Kaapse Afrikaners as blote Britse onderdane te bestempel. In werklikheid het ’n nasionale bewuswording plaasgevind, waarsonder die prestasies van latere geslagte Afrikaners ondenkbaar sou wees. Een voorbeeld daarvan was die Afrikanerbond, ’n politieke party en kulturele beweging wat groot invloed sou uitoefen. Onder leiding van ‘Onze’ Jan Hofmeyr is Afrikaners van hulle identiteit en bande met die Boererepublieke bewus gemaak.
Afrikanerbond - Grondwet
Nadat goud in die ZAR in 1886 ontdek is, het Britse imperialiste al meer daarin belang gestel. Die ZAR het byna oornag ’n streeksmag geword en moes noodgedwonge die instroming van derduisende “Uitlanders” – grootliks Engelssprekend – toelaat. President Kruger wou nie burgerregte aan dié mense toestaan voor 15 jaar se inwoning nie, wat tot heelwat ontevredenheid gelei het. Ten spyte van doelgerigte pogings het dit egter nooit tot ’n opstand gelei nie, en imperialiste in Londen het besef dat hulle self die inisiatief sou moes neem om die Transvaalse goudvelde in te palm. Troepe is op die Transvaalse grense saamgetrek in getalle wat net op naderende oorlog kon dui. Kruger en die Volksraad wou nie wag tot die mag oorweldig en is nie en het op 9 Oktober 1899 ’n ultimatum aan Brittanje gestuur om hulle troepe binne twee dae te onttrek. Dit het nie gebeur nie, en die grootste oorlog in die Suid-Afrikaanse geskiedenis (die Anglo-Boereoorlog of Tweede Vryheidsoorlog) het uitgebreek.
Ultimatum - aan - Brittanje - 1899
Die Republiek van die Oranje-Vrystaat is nie direk deur Engeland bedreig nie. Tog was hulle eensgesind met hulle noordelike bure en het besef dat hulle in ’n oorlog tussen Brittanje en die ZAR moeilik neutraal sou kon bly. Met groot eensgesindheid het hulle die oorlog betree en van die grootste helde opgelewer – manne soos generaals Christiaan de Wet en JBM Hertzog. Later, toe baie Transvalers wou oorgee, was dit die Vrystaatse vegters wat nuwe lewe in die stryd geblaas het. In die volgende dokument roep president MT Steyn sy burgers op om aan die oorlog deel te neem.
Steyn -roep -Vrystaters - op - oorlog
Die Anglo-Boereoorlog was die mees omvattende oorlog wat Suid-Afrika ooit gesien het. Al was die stryd tussen twee Boererepublieke en die Britse Ryk, het dit die hele land se bevolking betrek. Van Kapenaars is verwag om trou aan die Britse Kroon te wees en talle rebelle, wat liewer met hulle volksgenote saamgeveg het, is tereg gestel. Ander het ’n bloeiende handel beleef met die Britse weermag se oneindige behoefte aan perde, voer en voedsel. Swart- en bruinmense is aan beide kante as nie-vegtende deelnemers aangewend. Baie seuns het as penkopsoldate aan die oorlog deelgeneem, terwyl vrouens, kinders en ou mans die boerderye onderhou het – die ekonomiese basis van die republikeinse volksleër. As gevolg daarvan is konsentrasiekampe ingerig, waar bykans 27 000 vroue en kinders omgekom het. Die dodetal in kampe vir nie-vegtende swartmense was omtrent ewe hoog.
Aan die einde van die oorlog was daar Bittereinders in die veld, krygsgevangenes in oorsese kampe, “hendsoppers” wat die stryd opgegee het en “joiners” wat na die Engelse oorgeloop het. In die Kaap en Natal was daar “lojale” Afrikaners (lojaal aan Brittanje) en Rebelle. Na twee en ’n half jaar het Boereleiers die knie voor Britse oormag gebuig. Merkwaardig is dat skadevergoeding aan hulle gegee is en dat hulle binne enkele jare weer politieke beheer geneem het. Wat volg, is die teks van die Vredesverdrag van Vereeniging (plek van beraadslaging) wat op 31 Mei 1902 in Pretoria onderteken is.
Vredesverslag-van -Vereeniging
== Kulturele herdenkingsdae ==
=== '''Vrystaatdag, 23 Februarie''' ===
Die Vrystaatse Republiek was die eerste staat in Suid-Afrika wat op gereelde basis hul onafhanklikheid gevier het. Op 23 Februarie 1854 is die Bloemfontein-konvensie onderteken waardeur die Vrystaat sy onafhanklikheid verkry het. Reeds in 1856 het die Volksraad dié dag tot openbare vakansiedag verklaar. Die dag is gevier tot die uitbreek van die oorlog in 1899.
=== '''Majubadag, 27 Februarie''' ===
Op 31 Mei 1882 het die Transvaalse Volksraad besluit dat 27 Februarie ’n openbare feesdag sal wees ter herdenking aan die veldslag toe Piet Joubert die Britse leër by Majuba beslissend verslaan het. Na 1902 is die dag nie weer gevier nie. In 1940 het die Ossewabrandwag die feesterrein aangekoop en ’n paar jaar lank daar feesgevier. Na 1994 word die dag jaarliks deur kultuurorganisasies as simbool van Afrikaners se vryheidstrewe herdenk.
== Kulturele simbole ==
=== Vierkleur ===
[[Lêer:Vierkleur-300x201.gif|duimnael|150x150px|Vierkleur]]
Die Vierkleur is ontwerp deur Dirk van der Hoff, die eerste predikant in Transvaal. Die rooi, wit en blou bane dui op die Nederlandse vlag. Die groen baan is ’n simbool van hoop, jeug en groei.
== Transvaalse landswapen ==
[[Lêer:Landswapen.jpg|duimnael|150x150px|Landswapen]]
Die wapen van die Transvaal was die amptelike heraldiese simbool van die Suid-Afrikaanse Republiek van 1866-1877 en weer van 1881-1902, en later die simbool van die Provinsie Transvaal van 1954 tot 1994. Dit is nou uitgedien.
== Transvaalse volkslied ==
Kent gij dat volk vol heldenmoed
En toch zo lang geknecht?
Het heeft geofferd goed en bloed
Voor vrijheid en voor recht.
Komt, burgers! Laat die vlaggen wap’ren
Ons lijden is voorby;
Roemt in de zege onzer dap’ren:
Dat vrije volk zijn wij.
Dat vrije volk, dat vrije volk,
Dat vrije, vrije volk zijn wij!
Kent gij dat land, zo schaars besocht
En toch zo heerlik schoon!
Waar de natuur haar wond’ren wrocht
En kwistig stelt ten toon?
Transvalers! Laat ons feestlied schallen!
Daar, waar ons volk hield stand,
Waar onze vreugdeschoten knallen,
Daar is ons vaderland!
Dat heerlik land, dat heerlik land,
Dat is, dat is ons vaderland!
Kent gij die Staat, nog maar een kind
In ‘s werelds Statenrei
Maar toch door ‘t machtig Brits bewind
Weleer verklaard voor vrij?
Transvalers! Edel was uw streven
En pynlik onze smaad;
Maar God, die uitkomst geven,
Zij lof voor d’eigen Staat!
Looft God. Looft onze God,
Looft onze God voor land en staat!
== Vrystaatse vlag ==
[[Lêer:Vrystaatvlag.gif|duimnael|150x150px|Vrystaatvlag]]
Die vlag herinner sterk aan die Nederlandse wortels van die Vrystaatse republiek. In die linkerkantste hoek van die Vrystaatse vlag is die Nederlandse vlag, en die lemoenboom herinner aan die Huis van Oranje wat die Nederlandse koningshuis is.
== Vrystaatse landswapen ==
[[Lêer:Vrystaat-landswapen-276x300.png|duimnael|163x163px|Vrystaat-landswapen]]
Die wapen van die Oranje-Vrystaat was die amptelike heraldiese simbool van die Oranje-Vrystaat as republiek vanaf 1857 tot 1902, en later as provinsie vanaf 1937 tot 1994. Dit is saamgestel uit ‘n wapenontwerp wat die koning van Nederland aan die republiek geskenk het, en elemente uit die republiek se grootseël. Die wapen word nie meer amptelik gebruik nie.
== Vrystaatse volkslied ==
Heft, Burgers, ’t lied der vrijheid aan Sing burgers, die lied van vryheid
En zingt ons eigen volksbestaan! En sing van ons eie volksbestaan
Van vreemde banden vrij, van vreemde oorheersing vry
Bekleedt ons klein gemenebest, Ons klein gemeenskap
Op orde, wet en recht gevest, is op orde, wet en reg gevestig
Rang in der Staten rij. Ons het ’n plek tussen die state
Rang in der Staten rij. Ons het ’n plek tussen die state
== Biografiese profiele ==
JN Boshof (1808-1881)
Jacobus Nicolaas Boshof was die tweede president van die Republiek van die Oranje-Vrystaat. Dit is opvallend dat hy sy van met een “f” spel. Hierdie verandering in spelling het hy self aangebring terwyl hy president was. Wanneer hy staatsdokumente moes teken, het die ink geklad waar die “ff” se strepies so na aan mekaar was. Daarom het hy een “f” weggelaat en vir die res van sy lewe sy van so gespel. Almal wat dié spelling gebruik, is sy nageslag.
=== Biografiese gegewens ===
J.N. Boshoff is in 1808 in die Swellendam-distrik, naby die huidige Montagu, gebore. Formele skole was op daardie stadium nog skaars in die Kaapkolonie, maar Boshoff was gelukkig om onder ds. W. Robertson skool te gaan. Hy het ’n deeglike opleiding gekry, sodat hy daarna in Graaff-Reinet as landdrosklerk aangestel is. In 1827 is hy met Adriana Petronella Gertruida van Aswegen getroud; ’n huwelik wat tot met haar dood in 1878 geduur het.
[[Lêer:JN-Boshoff.jpg|duimnael|193x193px|JN-Boshoff]]
Na ’n besoek aan die Voortrekkers in 1838 is Boshoff uit sy pos ontslaan. Hy is daarna terug na Natal, waar hy ’n lid van die Volksraad geword het. Hy het in daardie pos gebly tot die Volksraad in 1847 beëindig is. Hy het in die Kliprivier-omgewing naby Pietermaritzburg geboer.
In 1855 is Boshoff tot president van die Oranje-Vrystaat verkies. Sy werksaamhede gedurende die vier jaar wat hy die pos beklee het, word in die volgende afdeling bespreek.
In 1859 het Boshof (soos sy van toe gespel is) as Vrystaatse president bedank en hom weer permanent op sy Natalse plaas gevestig. In 1862 is hy tot die Natalse Wetgewende Raad verkies en het die pos tot 1873 beklee. Daarna het hy permanent uit die openbare lewe getree.
Na Boshof se vrou in 1878 oorlede is, het hy in 1880 met Louisa Perry van der Berg getrou. Die huwelik is egter kortgeknip toe hy in 1881 op 73-jarige leeftyd oorlede is. Vir die tyd waarin hy geleef het, was dit ’n hoë ouderdom.
Openbare lewens
Die meeste Afrikaners in die Kaapkolonie was ongeleerde mense wat net die basiese vaardighede van lees, skryf en reken vir die boerdery en kerklidmaatskap onder die knie gekry het. Amptenare het selde uit die geledere van die boeregemeenskap gekom, omdat die meeste van hulle nie die belangstelling of opleiding daarvoor gehad het nie. Boshoff het ook nie in die regte gestudeer nie, maar het oor genoeg kennis beskik om in die junior posisie van landdrosklerk aangestel te word. Dit sou ’n logiese verloop van sake wees dat hy tot landdros sou vorder.
Die meeste Voortrekkers het uit Graaff-Reinet gekom. Die beweging moes Boshoff se belangstelling geprikkel het, want tydens sy verlof in 1838 het hy besluit om hulle in Natal te besoek. Die owerheid het die Voortrekkers as opstandelinge beskou, wat die binneland ingetrek het om slawerny weer in te stel en ’n wilde, wettelose lewe te lei. Dit is waarskynlik hierdie opvattings wat Boshoff eerstehands wou ondersoek.
Boshoff se indruk van die Voortrekkers was besonder gunstig. Met sy terugkeer na die kolonie het hy ’n aantal verslae geskryf wat in die Grahamstown Journal gepubliseer is – dieselfde koerant waarin die trekleier Piet Retief sy bekende Manifes laat publiseer het. Die owerheid was egter nie met Boshoff se keuse van vakansiebedrywighede beïndruk nie. Met sy terugkeer is hy uit sy pos ontslaan. Vir Boshoff was daar min ander keuse as om hom by die Voortrekkers aan te sluit.
Vroeg in 1838 het die dood van Gerrit Maritz, ’n selfopgeleide regsgeleerde, ’n groot leemte gelaat. Die Voortrekkers wou ’n staat tot stand bring, maar het min mense met die nodige kennis gehad. Boshoff kon daardie leemte vul. Hy is kort na sy aankoms tot die volksraad verkies, waar hy vir die opstel van talle wette en regulasies verantwoordelik was.
Dit word algemeen aanvaar dat hy vir die grondwet van die Republiek Natalia verantwoordelik was. Dié grondwet het nie vir ’n president voorsiening gemaak nie, om te voorkom dat een mens te veel mag kon kry. Die onbedoelde gevolg was dat dit geweldig moeilik was om doeltreffend te regeer.
Boshoff het ook die volksraad se protes teen Britse oorname in 1842 geformuleer. Nie net die Boere self nie, maar ook die Britse owerheid, was daarmee beïndruk. Na Britse oorname het die volksraad tot in 1847 gefunksioneer met Boshoff as prominente lid daarvan.
Intussen is die gebied tussen die Oranje- en Vaalrivier in 1854 deur Brittanje as die Republiek van die Oranje-Vrystaat erken. Tevore was dit die Oranjerivier-soewereiniteit, onder Britse beheer. Voortdurende botsings met die Basotho onder Mosjesj het Brittanje oortuig dat dit te duur sou wees om die gebied te behou. Vir die jong republiek sou dit ook die grootste bedreiging wees. Die eerste president, Josias Hoffman, het volgens sy volksraad die saak besonder swak hanteer. Minder as ’n jaar na sy verkiesing is hy gedwing om te bedank.
Die distrikte Winburg en Potchefstroom was tevore deel van die Republiek van Natalia. Daarom was Boshoff ook aan die Vrystaters bekend. As gevolg van sy bydrae in daardie volksraad, is hy genader om hom in 1855 as Vrystaatse president beskikbaar te stel. Hy het byna 1200 stemme gekry en die tweede kandidaat 180. Daar was altesaam vier kandidate. Drie take het voor Boshof gelê: Hy moes die grondslae van ’n nuwe staat lê, hy moes die kwessie met die Basotho’s oplos en hy moes sy republiek se verhoudings met die ander republiek en die Britse kolonies vestig.
Met die eerste taak was Boshof besonder suksesvol. Met sy vorige ervaring het hy besef dat ’n staat net onafhanklik kon wees as dit doeltreffend regeer kon word. Daarvoor was ’n bekwame staatsdiens noodsaaklik. Al was die Vrystaat ’n arm landjie, kon hy die grondslae daarvoor lê.
Die tweede taak was veel moeiliker. Die Basotho is ’n volk wat tydens die groot uitdelgingsoorloë tot stand gekom het. Hulle hoofman, Mosjesj, het in die Malutiberge gevestig en beskerming aan ander groepe verleen. Hy het hulle tot ’n volk saamgesnoer, maar heeltemal anders as wat Shaka met die Zoeloes gemaak het. Pleks dat dit ’n gesentraliseerde politieke eenheid was waarop die koning sy wil afgedwing het, was dit ’n losse federasie van stamme wat deur diplomasie en wedersydse voordeel bymekaargehou is. Sou die ander stamme voel dat deelname aan Mosjesj se ryk nie tot hulle voordeel was nie, kon hulle maklik besluit om die eenheid te verlaat.
Dit het herhaaldelik gebeur dat Mosjesj ooreenkomste maak, waarvoor sy onderdane nie kans gesien het nie. Dan het hulle die geïgnoreer en Mosjesj was magteloos, sowel as onwillig, om hulle te dwing. Die Boere het min begrip vir hierdie stand van sake gehad.
Mosjesj kon hom doeltreffend teen ekspedisies van die Vrystaatse Boere verdedig, deur in sy bergvesting te skuil. Dié vesting, Thaba Bosigo (Berg van die nag) was net met een voetpad toeganklik. Die paadjie het egter na ’n groot plato gelei, waar dit moontlik was om vee aan te hou en gewasse te plant. Hoewel Basotho’s oor die algemeen nie verkies het om daar te woon nie, was dit ’n gerieflike en veilige skuilplek tydens konflik.
Die nuwe Vrystaatse republiek en die Basotho’s het in sekere dele op dieselfde grond aanspraak gemaak. Dit was veral die Oos-Vrystaatse vlaktes, wes van die Maluti-berge. Met die Groot Trek het die Basotho’s hoofsaaklik in hulle bergskuilings teen die gevaar van Zoeloes, Matabeles en Tlokwas geskuil. Die Voortrekkers het nie besef dat die Basotho’s tradisioneel oor ’n baie groter area versprei was nie en hulle onwetend op Basotho-grond gevestig. Dit was die bron van aanhoudende konflik tussen hierdie twee groepe.
J.N. Boshoff het president van die Vrystaat geword, nadat sy voorganger na minder as ’n maand gedwing is om te bedank. Dit was juis die gevolg van sy swak hantering van die konflik met Basotho’s. Hy het met Mosjesj onderhandel en by twee geleenthede ooreenkomste bereik. By al twee geleenthede was Mosjesj onwillig of nie in staat nie, om sy onderdane daaraan te hou. Daarom het dit ook elke keer tot oorlog gelei. Dit was die Basotho-oorloë van 1856 en 1859. Tydens albei oorloë is die Basotho gevoelige verliese toegedien, maar kon Thaba Bosigo nie inneem nie. Dit het dus onbeslis geëindig.
Die Vrystaatse geskiedenis van stabiliteit sedert 1860 (veral in vergelyking met die ZAR) maak dat ’n mens maklik miskyk hoe ernstig die krisis voor 1860 was. Min mense, Vrystaters en ander, het gedink dat die jong republiek die mas sou opkom. Die meningsverskil was eerder oor wie se steun gevind moes word. Die sterk republikeine, veral in die noordelike distrikte, was sterk ten gunste van aansluiting by die ZAR. In die suidelike distrikte het trekboere, wat niks teen Britse oorheersing gehad het nie, oorheers. Hulle wou by die Kaapkolonie aansluit.
Hoewel Boshof ’n Voortrekker was, het hy meer vertroue in aansluiting by die Kaapkolonie gehad. Hy het met die Britse owerhede daaroor onderhandel, maar dit was nie die soort besluit wat maklik geneem kon word nie. Die Vrystaat is in die eerste plek onafhanklikheid gegee omdat Brittanje sy verantwoordelikhede in die binneland wou beperk. Boshof is gedwing om met MW Pretorius, president van die ZAR, oor vereniging van die republieke te onderhandel. Weens verdeeldheid in Transvaal het dit ook nie gerealiseer nie.
Uiteindelik het Boshof met goewerneur George Grey van die Kaapkolonie ooreenkoms bereik dat die Vrystaat by die Kaapkolonie sou aansluit. Grey moes net wag vir bevestiging uit Brittanje self, wat toe nooit gekom het nie. Inteendeel, Grey is in sterk taal tereggewys vir sy inisiatief in die verband en na Engeland teruggeroep.
Na die ooreenkoms met Grey het Boshof etlike maande verlof geneem en Natal toe gegaan om uit te rus. Dit is waar hy verneem het dat Grey teruggeroep is en self besluit het om die tuig as Vrystaatse president neer te lê. In sy plek is M.W. Pretorius verkies. Dit het gelyk of eenwording tussen die republieke net ’n kwessie van tyd was, aangesien Pretorius president van albei was. Tog het die nie so uitgewerk nie en Pretorius moes kort daarna uit albei poste bedank.
Natal het as Britse kolonie verteenwoordigende regering gekry en Boshof is in 1862 as lid van die wetgewende raad verkies. Sy ervaring, deeglikheid, vermoë om juridies te dink en sin vir doeltreffende regering het hom ’n waardevolle lid van die raad gemaak. Hier het hy tot 1873 gedien in die laaste skof van sy openbare loopbaan.
Buiten etlike strate in Vrystaatse dorpe wat na Boshof vernoem is, is die dorp tussen Bloemfontein en Kimberley die bekendste verering van sy naam. Hy het nie spesifiek met die stigting van die dorp te doen gehad nie, maar het wel ingestem om as beskermheer daarvan op te tree. Daarom is dit na hom vernoem. Die Universiteit van die Vrystaat het vir meer as twintig jaar ’n jaarlikse J.N. Boshof-gedenklesing oor Publieke Administrasie aangebied. Dit was ’n vorm van erkenning vir Boshof se deurslaggewende rol om ’n sterk en verantwoordbare staatsdiens vir die Vrystaat tot stand te bring.
=== Slot ===
J.N. Boshof is een van die minder bekende name in die Afrikaner se geskiedenis. Sy rol om die Vrystaat ’n sterk en onafhanklike staat te maak, moet nogtans nie misgekyk word nie. Dit is op ’n manier selfs ironies, omdat hy self ten gunste van samewerking met die Britse owerheid was. In daardie opsig is sy loopbaan ’n vae spieëlbeeld van die veel meer suksesvolle bewind van Jan Brand.
== Jan Brand (1823-1888) ==
[[Lêer:Jan-Brand.jpg|duimnael|184x184px|Jan Brand]]
“Alles sal regkom as elkeen sy deel doen,” was volgens oorlewering die woorde waarmee president Jan Brand van die Oranje-Vrystaat sy burgers besiel het. Dit klink dalk eenvoudig, maar as ’n mens na die tyd waarin hy regeer het kyk, besef ’n mens dat hierdie oproep sy manne gemotiveer het om hulle heel beste te doen. As ’n mens na die lewe van Jan Brand kyk, kom ’n mens tot die gevolgtrekking dat hy dalk een van die grootste Afrikaner-staatsmanne was.
=== Biografiese gegewens ===
Johannes Henricus Brand is in 1823 in Kaapstad gebore. Sy pa was Christoffel Brand, ’n prominente Kaapse Afrikaner wat wye erkenning vir sy werk ontvang het. Hy gaan skool aan die bekende ''South African College''. Dit is in 1829 as ’n skool vir Kaapse seuns gestig, maar het spoedig ontwikkel om ook na-skoolse opleiding te bied. In 1918 het dit die Universiteit van Kaapstad geword. Van daar het hy na Nederland vertrek om regte aan die Universiteit van Leiden te studeer. In 1845 verwerf hy ’n doktorsgraad en vertrek die volgende jaar na Brittanje, waar hy sy studies voortsit.
In 1849 begin Brand se beroepslewe wanneer hy as advokaat tot die Engelse balie toegelaat word. Hy besluit egter kort daarna om na Kaapstad terug te keer. Daar praktiseer hy as advokaat in die Hooggeregshof van die Kaap die Goeie Hoop tot in 1863. In 1858 word hy ook as professor in die regte aan die ''South African College'' aangewys. Op hierdie jong ouderdom het hy verder lid van die Kaapse parlement geword, waarvan sy pa die speaker (voorsitter) was.
Die groot wending in Jan Brand se lewe kom in 1863 toe hy gevra word om hom as president vir die Republiek van die Oranje-Vrystaat beskikbaar te stel. Hy word met ’n groot meerderheid verkies en word in 1869, 1874, 1879 en 1884 herkies. Sy werk in dié amp word in die volgende afdeling in meer diepte bespreek. Hier is dit voldoende om te noem dat botsings met die Basotho onder Mosjesj en die ontdekking van diamante in die omgewing van Kimberley die grootste uitdagings was wat hy die hoof moes bied. Hy moes ook die Vrystaat se belange beskerm terwyl die noordelike buurman, die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) in 1877 eers deur die Britse ryk geannekseer is en toe in oorlog met die wêreldryk gewikkel was.
In 1882 is Brand deur Brittanje as buitengewone staatsman vereer, deur as ridder geslaan te word. Hy sou dus die titel “sir” kon dra; iets wat nie in sy eie republiek baie gewild was nie.
Teen die einde van sy lewe was Brand nie meer baie gesond nie. Hy kon nogtans sy pligte nakom tot hy in 1888 oorlede is. Hoewel die Vrystaters baie hartseer was, was hulle gelukkig om na hom nog twee uiters bekwame presidente te kry: Eers FW Reitz en na hom MT Steyn.
’n Deegliker ondersoek na Brand se openbare lewe bring ’n mens diep onder die indruk van die uitdagings wat hy moes hanteer.
=== Openbare lewens ===
Jan Brand, soos sy opvolger as Vrystaatse president, FW Reitz, kom uit vooraanstaande Kaapse Afrikanerfamilies. Hierdie mense se toewyding aan hulle eie erfenis, ten spyte van ’n sterk lojaliteit aan Brittanje, lyk vandag teenstrydig. Tog was dit vir sekere mense die werklikheid.
’n Mens kyk altyd na die verre verlede deur die bril van die meer onlangse verlede. Afrikaners was van 1899 tot 1902 in ’n onafhanklikheidstryd teen Brittanje gewikkel, wat groot bitterheid veroorsaak het. Veral die taktiek van verskroeide aarde en aanhouding van vrouens en kinders in konsentrasiekampe met hoë sterftesyfers, het ’n wig tussen Afrikaners en Engelse ingedryf.
Voor die oorlog het sekere Engelse koerante (plaaslik en oorsee) propaganda versprei wat oorlog teen die Boererepublieke moes regverdig. Die jong Jan Smuts het daarop gereageer met ’n boek getiteld “Een eeuw van onrecht”. Daarin is die geskiedenis sedert die Britse besetting van die Kaap in 1806 as ’n opeenvolging van onreg teenoor Afrikaners voorgestel. Hierdie siening het veral na die oorlog talle Afrikaners se beeld van die verlede bepaal.
Dit is merkwaardig dat daar voor die Tweede Vryheidsoorlog ’n ander opvatting geheers het. President Paul Kruger het in die aanloop tot beide Vryheidsoorloë (1880 en 1899) hom op die regverdigheid van die Engelse volk beroep. Die meeste Afrikanerleiers het, soos Kruger, geglo dat swak verhoudings die gevolg van kwaadwillige indiwidue was, terwyl hulle eerbied vir die Engelse volk, regering en koningin gehad het.
In Kaapstad self was daar ’n klein groepie Afrikaners wat nog voor die Britse besetting van die Kaap welvarende en geëerde burgers was. Hulle het ’n goeie verhouding met die doeltreffende en regverdige Britse bewind gehad. Die Nederlandse bewind was in werklikheid nie die Nederlandse regering nie, maar die Vereenighde Oost-Indische Compagnie (VOC), ’n groot handelsmaatskappy.
Vir die VOC was die Kaap ’n noodsaaklike, maar uiters lastige skakel in die handelsketting tussen Nederland en Java, die huidige Indonesië. Die Kaapse grense het wyd uitgebrei, juis omdat die VOC die minimum aan die kolonie wou bestee en burgers hulle eie planne gemaak het om ekonomies te oorleef. Die Britse bewind was ’n verbetering hierop, hoewel welvarende burgers emosionele en opvoedkundige bande met Nederland behou het. Die gevolg was ’n dubbelsinnige identiteit: Ontwikkelende Afrikanerskap gewortel in die Nederlandse agtergrond aan die eenkant, maar sterk beïnvloed deur en positief teenoor die Engelse kultuur.
Uit hierdie Kaapse Afrikaners (dikwels ''Cape Dutch'' genoem) het twee Vrystaatse presidente gekom: Jan Brand en FW Reitz. Hierdie agtergrond help ’n mens om die oënskynlike teenstrydigheid in president Jan Brand se bewind te verklaar.
Brand het met die openbare lewe grootgeword, aangesien sy pa ’n leier in die burgers se aandrang op deelname aan die Kaapse regering was. Hy was ook ’n invloedryke politikus toe dit wel toegestaan is. Hy het hom lewenslank vir die uitbou van die Nederlandse taal soos aan-aan die Kaap gebruik is, beywer. Hy het later die Britse eerbewys van ridderskap ontvang en het voortaan as Sir Christoffel Brand bekend gestaan.
Die dubbele identiteit is voortgesit tot Jan Brand in Nederland gaan studeer het en selfs ’n doktorsgraad daar verwerf het, maar hom tog as advokaat in Engeland gaan bekwaam het. Dit was noodsaaklik as hy ooit aan die Kaap, as Britse kolonie, sou wou praktiseer.
’n Loopbaan as regsgeleerde in Engeland moes vir Brand ’n lonende vooruitsig gewees het, maar hy het verkies om na die Kaap terug te keer. As advokaat en professor in die regte moes die Kaap ook vir hom ’n versekerde loopbaan gebied het. Die kolonie was vinnig aan die uitbrei en die behoefte aan goed gekwalifiseerde mense was groot. Hy is trouens tot lid van die Wetgewende Vergadering vir die kiesafdeling Clanwilliam verkies. Jan het nogtans na die onbekende, onstabiele Republiek van die Oranje-Vrystaat vertrek, om homself as president verkiesbaar te stel. As politieke denker was die republiek as staatsvorm vir hom veel aantrekliker as ’n monargie. ’n Jong republiek waar baie grondslae nog gelê moes word, was waarskynlik vir die jong idealis met avontuurlus in sy bloed, ’n aantreklike bestemming. Of Brand dit besef het, is nie duidelik nie, maar sy verkiesing tot president van die Vrystaat het sy lewenstaak ingelei.
Hoewel die Vrystaat in 1863 nie so onstabiel as sy noordelike buurman, die Zuid-Afrikaansche Republiek was nie, was dit nog ver van ’n welvarende staat. Die republiek het in die ooste aanspraak op grond gemaak, wat die Basotho onder Koning Mosjesj as hulle eiendom beskou het. Daar was dus voortdurende spanning tussen die groepe, wat meer as een maal tot onbesliste oorloë gelei het. Die onvermoë om hierdie probleem bevredigend op te los het direk tot die bedanking van presidente Josias Hofman en JN Boshof gelei en tot die einde van MW Pretorius se presidentskap bygedra. Die feit dat die staatskas feitlik leeg en sonder inkomstebronne was, het sake verder bemoeilik.
Brand het besef dat vrede en ’n doeltreffende grens tussen die Vrystaat en die Basotho voorrang moes kry. Dit is in hierdie moeilike tyd dat sy spreuk van “Alles sal regkom…” ontstaan het. Hy het die stryd met groot wysheid gelei, deur die front gereeld te besoek, maar nie die alledaagse regering te verwaarloos nie. Die uiteinde, waarvolgens Mosjesj Britse beskerming gevra het, was vir die Vrystaters onbevredigend. Tog het hulle onder Brand se leiding daarin berus en die voordele van ’n veilige republiek geniet.
Na die vrede in 1869 het die moeilike taak van ekonomiese opbou, op so ’n manier dat die staatskas ook gevul kon word, voorgelê. In hierdie tyd het dit gelyk of ’n onverwagse meevaller die taak veel makliker sou maak: Diamante is eers in die omgewing van Hopetown in die Kaapkolonie ontdek, maar sedert 1870 het dit geblyk dat die grootste neerslae in die verre westelike deel van die Vrystaat was.
Die Vrystaatse regering het geen twyfel gehad dat die Kimberleyse diamantvelde – soos dit spoedig bekend sou word – in sy grondgebied gelê het nie. Dié deel is vroeër as Griekwa-gebied erken, maar is jare tevore deur president MW Pretorius vir die Vrystaat gekoop. Die grond was effektief onder hulle beheer, sonder dat enigiemand dit betwis het.
Die Britse regering kon nie sien dat die rykste diamantgebied op aarde in een van die Boererepublieke val nie. Die Kaapkolonie het Britse steun as hulle daarop sou aanspraak maak, van die hand gewys. Uiteindelik het Brittanje sy steun aan uiters twyfelagtige Griekwa-aansprake gegee. ’n Voorstel dat die hele kwessie aan arbitrasie onderwerp word, was vir Brand heeltemal onaanvaarbaar. Hy het besef dat die voorgestelde arbiter, luitenant-goewerneur Keate van Natal, nie onpartydig sou wees nie. As die Vrystaat aan arbitrasie sou deelneem en verloor, sou daar nie ander maniere wees om op hulle regte aan te dring nie.
Brand se aanvoeling was korrek en Keate het bevind dat die diamantdraende gebied eintlik aan die een Griekwa-groep behoort het. Brand het dit betwis en vas geglo dat die Britse regering hulle nie aan so ’n onreg sou skuldig maak nie. Hy het selfs na Engeland gereis om die toekenning te laat omkeer, maar sonder sukses. Al waarvoor die Britse regering te vinde was, was ’n kontantbedrag van 90 000 Britse pond as vergoeding.
Die onregverdige toekenning en weiering om ten volle daarvoor te vergoed, was ’n hewige skok vir Brand se geloof in Britse geregtigheid. Tog het hy besef dat die Vrystaat nie sterk genoeg was om sy regte af te dwing nie en het daarby berus. Hy het die geld gebruik om ’n nasionale bank vir die republiek op te rig en die staatsdiens op vaste voet te plaas. Boonop het die Vrystaat indirek voordeel uit die diamantvelde getrek. Daar was skielik ’n mark vir Vrystaatse landbouprodukte en transportryers kon heelwat geld verdien. Sonder die probleem van ’n vreemde bevolking binne sy landsgrense, kon die Vrystaat tog die staatskas vul.
’n Derde kwessie wat Brand se presidentskap gekenmerk het, was die vraag of die Vrystaat nader aan die Kaapkolonie of die ZAR moes beweeg. Die meeste burgers en die volksraad het geglo dat die ZAR ’n natuurlike bondgenoot was, maar Brand was tot die Kaapkolonie geneig. Hy was ten gunste van ’n uiteindelike federasie tussen Suid-Afrikaanse gebiede, onder Britse leiding. Teenoor aandrang om aansluiting by die ZAR, het hy Vrystaatse onafhanklikheid bepleit.
In Brand se aanvaarding van die Britse finansiële skikking in die diamantgeskil, het sommige burgers ’n bedreiging gesien dat hy te sterk Britsgesind was. Hierdie agterdog is sedert 1877 versterk toe Brittanje die ZAR geannekseer het. Brand het gevrees dat hy sy eie republiek in gevaar sou stel as hy hom by die ZAR skaar, en streng neutraal gebly. Selfs toe oorlog in 1880 ophande was, het hy Vrystaatse burgers verbied om daaraan deel te neem. Na afloop van die oorlog is hy deur die Britse owerheid so hooggeag dat hy gevra is om vredesonderhandelinge te bemiddel. Vir die bekwame wyse waarop hy dit hanteer het, is hy kort daarna met ’n ridderskap beloon. Hy sou voortaan ook as “Sir John Henry Brand” bekend staan.
Brand se aanvaarding van ’n Britse ridderskap was nie in sy republiek gewild nie. Tog het die burgers soveel eerbied vir sy leierskap gehad, dat hy weereens tot president herkies is. Hy is in 1888 in die amp van president oorlede
Die feit dat die Vrystaat deur die negentiende-eeuse politieke wetenskaplike, lord Bryce, as ’n modelrepubliek bestempel is, het baie met Brand se leierskap te doen gehad. Hy het die vermoë gehad om konflik te vermy solank dit moontlik was, maar met kompromieë in sy guns te beklink as dit onvermydelik geword het. Verder was hy buitengewoon kundig en bekwaam. Daarmee het hy ’n standaard gestel waaraan sy opvolgers, FW Reitz en MT Steyn, ook voldoen het.
=== Slot ===
Die Republiek van die Oranje-Vrystaat was ’n voorbeeld van hoe doeltreffend ’n land regeer kon word, selfs al was daar nie ’n sterk stedelike kultuur en bronne waaruit die staatskas tot oorlopens gevul kon word nie. Hierdie prestasies was grootliks die prestasie van Johannes Henricus Brand.
== Koos (JH) de la Rey (1847-1914) ==
[[Lêer:Koos De La Rey.jpg|duimnael|209x209px|Koos De La Rey]]
Generaal Koos de la Rey is een van die mees gevierde Boeregeneraals, wie se krygsvernuf hom as die Leeu van Wes-Transvaal bekend laat word het. Die buitengewone manier waarop hy dood is en sy verbintenis met “Siener” van Rensburg, het sy nagedagtenis amper ’n element van betowering gegee. Met Bok van Blerk se treffer, “De la Rey” het sy naam vir ’n nuwe geslag Afrikaners bekend geword. Die liedjie het min met die historiese De la Rey te doen en die indruk bestaan dat hy uit alle Boereleiers gekies is, omdat sy naam so goed rym met die frase “Sal jy die Boere kom lei?” Dit sê dus meer van die era waarin die liedjie ’n treffer geword het as van De la Rey self. Tog het dit hernude belangstelling in hierdie groot Boereleier gewek.
=== Biografiese Gegewens ===
Jacobus Hercules de la Rey is in 1847 in die Winburg-distrik in die Vrystaat gebore. As jong man het hy nie dadelik gaan boer nie, maar eers ’n transportryer in en om die diamantvelde geword.
Tot diep in die 1870’s was ’n ossewa die enigste manier om vrag in Suider-Afrika te vervoer. Die eerste spoorlyn is in die 1860’s gebou, maar dit het net Kaapstad en Wellington aan mekaar verbind. Toe die ryk diamantvelde van Kimberley en omgewing in 1870 oopgestel is, was daar skielik ’n stormloop van mense en goedere na hierdie droë deel van die LAND, ongeveer ’n duisend kilometer van Kaapstad af. Die mense en alles wat hulle in Kimberley nodig gehad het, van myntoerusting tot meubels en luukse goedere, moes per ossewa van Kaapstad af vervoer word. Ook in die binneland is voedsel, hout en ander plaasprodukte per ossewa na Kimberley vervoer. Mense wat dié sakegeleentheid benut het, is transportryers genoem. In die Boererepublieke, waar boere hoofsaaklik selfversorgend was maar min kon verkoop, was transportry een van min maniere om geld te verdien.
Nadat die jong Koos de la Rey geld as transportryer verdien het, het hy sy hand ook aan delwery gewaag. Hy was nie een van die kitsmiljoenêrs wat die delwerye opgelewer het nie, maar het ook nie, soos baie ander, alles daar verloor nie. Later kon hy die plaas Elandskloof in die Lichtenburg-distrik koop, waar hy die res van sy lewe gebly het. Hy was nie net ’n suksesvolle boer nie, maar het ook aan die openbare lewe deelgeneem.
Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) het nie ’n staatsdiens gehad wat gesag oor die uitgestrekte republiek kon uitoefen nie. Veldkornette in elke wyk, en ander ampte soos Naturellekommissarisse en vrederegters, is uit die gewone burgers gekies. Daar is na hierdie mense opgesien en heelwat opoffering is ook van hulle verwag. De la Rey het in verskeie van hierdie posisies gedien, voordat hy in 1883 tot die ZAR se Volksraad verkies is. Hierdie posisie het hy beklee tot die republiek weens Britse anneksasie ontbind is.
Die Anglo-Boereoorlog was die periode waartydens De la Rey sy naam gemaak het. Vroeg in die oorlog het sy een seun naby Magersfontein gesneuwel. Sy bydrae tot die Boere se oorlogspoging word in die volgende afdeling bespreek. Hoewel sy plaas, soos ander regoor die republieke, tydens die oorlog vernietig is, was sy vrou, Nonnie, nooit in ’n konsentrasiekamp nie. Sy kon die volle duur van die oorlog die Britse magte ontwyk.
Na die oorlog was De la Rey een van die mees gerespekteerde Boereleiers. Hy het aktief aan die heropbou van sy volk deelgeneem en was ’n lid van die Verteenwoordigende Regering wat die nuwe kolonie in 1904 van Brittanje ontvang het.
Met Uniewording in 1910 was De la Rey een van die oprigters van die Suid-Afrikaanse Party, die party wat deur die meeste Afrikaners gesteun is. Hoewel verskille met partyleiers soos generaals Louis Botha en Jan Smuts al vroeër geblyk het, was hy een van hulle lojaalste ondersteuners. Hy is in die Senaat van die Unie van Suid-Afrika aangestel, waarvan hy tot sy dood ’n lid was.
Toe De la Rey in 1914 dood is, kon sy politieke loopbaan nog vele hoogtepunte opgelewer het. Hy is deur die polisie doodgeskiet, toe sy motor deur ’n padblokkade gejaag het. Die polisie het die fout gemaak om te dink dat dit die motor van ’n berugte rowerbende was. In die volgende afdeling word ook hierop teruggekom.
=== Openbare lewens ===
Jacobus Hercules de la Rey is in 1847 in die Winburg-distrik in die Vrystaat gebore. As jong man het hy nie dadelik gaan boer nie, maar eers ’n transportryer in en om die diamantvelde geword.
Tot diep in die 1870’s was ’n ossewa die enigste manier om vrag in Suider-Afrika te vervoer. Die eerste spoorlyn is in die 1860’s gebou, maar dit het net Kaapstad en Wellington aan mekaar verbind. Toe die ryk diamantvelde van Kimberley en omgewing in 1870 oopgestel is, was daar skielik ’n stormloop van mense en goedere na hierdie droë deel van die LAND, ongeveer ’n duisend kilometer van Kaapstad af. Die mense en alles wat hulle in Kimberley nodig gehad het, van myntoerusting tot meubels en luukse goedere, moes per ossewa van Kaapstad af vervoer word. Ook in die binneland is voedsel, hout en ander plaasprodukte per ossewa na Kimberley vervoer. Mense wat dié sakegeleentheid benut het, is transportryers genoem. In die Boererepublieke, waar boere hoofsaaklik selfversorgend was maar min kon verkoop, was transportry een van min maniere om geld te verdien.
Nadat die jong Koos de la Rey geld as transportryer verdien het, het hy sy hand ook aan delwery gewaag. Hy was nie een van die kitsmiljoenêrs wat die delwerye opgelewer het nie, maar het ook nie, soos baie ander, alles daar verloor nie. Later kon hy die plaas Elandskloof in die Lichtenburg-distrik koop, waar hy die res van sy lewe gebly het. Hy was nie net ’n suksesvolle boer nie, maar het ook aan die openbare lewe deelgeneem.
Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) het nie ’n staatsdiens gehad wat gesag oor die uitgestrekte republiek kon uitoefen nie. Veldkornette in elke wyk, en ander ampte soos Naturellekommissarisse en vrederegters, is uit die gewone burgers gekies. Daar is na hierdie mense opgesien en heelwat opoffering is ook van hulle verwag. De la Rey het in verskeie van hierdie posisies gedien, voordat hy in 1883 tot die ZAR se Volksraad verkies is. Hierdie posisie het hy beklee tot die republiek weens Britse anneksasie ontbind is.
Die Anglo-Boereoorlog was die periode waartydens De la Rey sy naam gemaak het. Vroeg in die oorlog het sy een seun naby Magersfontein gesneuwel. Sy bydrae tot die Boere se oorlogspoging word in die volgende afdeling bespreek. Hoewel sy plaas, soos ander regoor die republieke, tydens die oorlog vernietig is, was sy vrou, Nonnie, nooit in ’n konsentrasiekamp nie. Sy kon die volle duur van die oorlog die Britse magte ontwyk.
Na die oorlog was De la Rey een van die mees gerespekteerde Boereleiers. Hy het aktief aan die heropbou van sy volk deelgeneem en was ’n lid van die Verteenwoordigende Regering wat die nuwe kolonie in 1904 van Brittanje ontvang het.
Met Uniewording in 1910 was De la Rey een van die oprigters van die Suid-Afrikaanse Party, die party wat deur die meeste Afrikaners gesteun is. Hoewel verskille met partyleiers soos generaals Louis Botha en Jan Smuts al vroeër geblyk het, was hy een van hulle lojaalste ondersteuners. Hy is in die Senaat van die Unie van Suid-Afrika aangestel, waarvan hy tot sy dood ’n lid was.
Toe De la Rey in 1914 dood is, kon sy politieke loopbaan nog vele hoogtepunte opgelewer het. Hy is deur die polisie doodgeskiet, toe sy motor deur ’n padblokkade gejaag het. Die polisie het die fout gemaak om te dink dat dit die motor van ’n berugte rowerbende was. In die volgende afdeling word ook hierop teruggekom.
=== Besondere bydrae ===
Generaal Koos de la Rey het regdeur sy lewe ’n groot bydrae gelewer. Voor die oorlog het hy ’n belangrike minderheidstandpunt verteenwoordig. Tydens die oorlog was hy een van die mees onverskrokke en bekwame aanvoerders. Na die oorlog het hy ’n belangrike bydrae gelewer om die vryheidstrewe by Afrikaners lewend te hou, teenoor die aanloklikheid van inskakeling by die groot Britse Ryk. Selfs na sy dood was hy ’n simbool van Afrikanerskap en die strewe na ’n herstelde republiek.
=== Slot ===
Miskien is dit nie net toevallig of aan rym toe te skryf dat De la Rey se naam deur ’n nuwe geslag Afrikaners aangegryp is nie. Miskien is sy bydrae so diep in die kollektiewe geheue ingegrif dat ’n herlewing van Afrikanerskap aan sy naam gekoppel is.
== Christiaan (CR) de Wet (1854-1922) ==
[[Lêer:Cr-de-wet-224x300.jpg|duimnael|201x201px]]
Generaal Christiaan de Wet is die mees legendariese van alle Afrikanermilitariste. Hy het die kuns van guerilla-oorlogvoering, of soos hy dit liewer genoem het, die oorlogvoering van slaan-en-val, soos min mense voor of na hom bemeester. Daarvoor het hy geen militêre opleiding gehad nie, maar wel ’n leeftyd waarin hy naby aan die veld geleef het en die landskap besonder goed leer ken het. Sy lewensverhaal is werklik buitengewone leesstof.
=== Biografiese gegewens ===
Christiaan Rudolf de Wet is op 7 Oktober 1854 op ’n plaas tussen die latere Dewetsdorp en Smithfield gebore en in 1922 in dieselfde omgewing oorlede. Dit versteek die feit dat hy talle male in sy 67-jarige leeftyd getrek het. Dewetsdorp is na generaal De Wet se pa, Ignatius Jacobus de Wet, vernoem. Hy was veldkornet van die omgewing en het geglo dat ’n dorp die gevaarlike toestande, so naby aan die grens met Basoetoland (vandag Lesotho) sou verbeter. Die dorp is in 1880 gestig en na hom vernoem. Dit was in die voortdurende staat van vyandigheid tussen die Vrystaat en die Basotho’s (die grens tussen Suid-Afrika en Lesotho is tot vandag toe nog ’n twispunt) dat De Wet as kind sy eerste militêre ondervinding gehad het.
Op 19 het Christiaan met Cornelia Margaretha Kruger getrou en hulle sou uiteindelik 16 kinders hê. Dat De Wet ’n rustelose siel gehad het, blyk uit die talle male wat hy met sy gesin na nuwe plase verhuis het. Hy het ook vir ’n tyd lank as transportryer gewerk. In die tyd van die Britse anneksasie van die ZAR (1877) het hy na die Heilbron-, en later Koppies-omgewing getrek. Party geskiedkundiges dink dat hy naby aan moontlike aksie in ’n bevrydingsoorlog wou wees.
In 1880 het De Wet die grens oorgesteek en in die Heidelberg-distrik gaan boer. As deel van die Heidelbergse kommando is hy na die grens met Natal en het aan die gevegte by Laingsnek, Ingogo (Schuinshoogte) en Majuba deelgeneem. Hy het hom as ’n dapper kryger onderskei. Hy het spoedig ’n veldkornet in die ZAR geword. In 1882 het hulle na Lydenburg verhuis, waar hy in 1885 tot die Volksraad verkies is.
Om lid van die Volksraad te wees, was blykbaar vir De Wet nie baie belangrik nie, want na net een sitting het hy weer Vrystaat toe verhuis. Daar is hy in 1889 tot die Volksraad verkies en het tot in 1898 ’n lid gebly.
Toe die Vrystaatse regering sy burgers opgeroep het vir ’n naderende oorlog, het De Wet en drie van sy seuns as deel van die kommando van Heilbron aangemeld. Nog in Oktober 1899 is hy as waarnemende kommandant aangestel. Op 9 Desember 1899 word hy tot veggeneraal bevorder en in Februarie 1900 tot bevelvoerder van al die Vrystaatse kommando’s, of, soos dit genoem is, hoofkommandant van die Vrystaatse magte. Dit is die amp waarin De Wet vir die res van die oorlog gedien het, behalwe vir twee dae (30 en 31 Mei 1902) toe president M.T. Steyn siek was en De Wet as waarnemende staatspresident van die Vrystaat die Vrede van Vereeniging geteken het.
De Wet is na die oorlog terug na sy afgebrande plaas. Terwyl sy vrou en kinders nog in ’n tent gebly het, is hy saam met ander Boeregeneraals na Europa om fondse vir die heropbou van die vernietigde oudrepublieke te werf. Met sy terugkeer was hy weer in die Vrystaatse politiek betrokke. Hy was die “Orange River Colony” se wetgewerlid vir Vredefort en ook minister van landbou. Toe Uniewording van die vier Suid-Afrikaanse kolonies bespreek is, was De Wet deel van die Vrystaatse afvaardiging.
Vir ’n vollediger bespreking van die Rebellie, wat die volgende groot gebeurtenis in De Wet se lewe was, kyk na die profiel van generaal Koos de la Rey. Hier is dit belangrik om te noem dat De Wet een van die rebelle was wat nie kans gesien het om in oorlog teen Duitsland betrokke te raak nie. Duitsland was een van die lande wat die Boere se saak altyd goedgesind was, en nou is van hulle verwag om teen Duitsland oorlog te maak.
De Wet het met ’n groep volgelinge tot rebellie oorgegaan. Nog in die Vrystaat is hulle deur ’n mag onder generaal Louis Botha verslaan. Die meeste rebelle het gevlug. Na nog ’n nederlaag het De Wet sy ondersteuners aangeraai om hulle oor te gee, terwyl hy en sy naaste medewerkers sou poog om by generaal Manie Maritz in Duitswes-Afrika (Namibië) aan te sluit. In die Kalahari, noord van Vryburg, is sy perdekommando deur die regeringsmagte in motors ingehaal.
De Wet is van hoogverraad aangekla, omdat hy teen sy eie land se weermag die wapen opgeneem het. Hy is ’n boete van 6000 pond en twee jaar tronkstraf opgelê. Hy was self verbaas dat die vonnis so lig was, maar het nog steeds nie die geld gehad om so ’n boete te betaal nie. Die geld is binne ’n kort tyd onder volksgenote ingesamel en binne een jaar was De Wet weer ’n vry man. Hy moes nietemin onderneem om nie weer by politiek betrokke te raak nie.
Na die tronkstraf was De Wet se gesondheid geknak. Hy het nietemin kans gesien om weer te trek, die keer na ’n plaas buite Edenburg in die suidoos-Vrystaat. Later het hy weer verhuis, die keer na ’n plaas buite Dewetsdorp. ’n Groot siklus is voltooi toe De Wet in dieselfde omgewing waarin hy in 1854 gebore is, in 1922 gesterf het. Hy is aan die voet van die Vrouemonument, saam met president M.T. Steyn en Emily Hobhouse begrawe.
=== Openbare lewens ===
Ons het gesien dat Christiaan de Wet reeds van ’n jong ouderdom sy slag as militaris gewys het. In ’n staat (of state) wat voortdurend voor die een of ander militêre krisis beland het, soos die Boererepublieke, was dit ’n groot aanbeveling. Waarskynlik kan ’n mens die feit dat hy telkens weer tot die Volksraad verkies is, hieraan toeskryf. Die feit dat hy so maklik getrek het, laat ’n mens vermoed dat sy politieke sukses aan militêre vermoëns toe te skryf is, eerder as ’n sterk en stabiele figuur.
Tydens die Anglo-Boereoorlog was De Wet een van die jonger geslag militêre leiers wat deur die loop van die oorlog oorgeneem het. Hy het besef dat die selfstandigheid van Boerekrygers ’n voordeel was, maar in ’n ramp kon ontaard as hulle nie bereid was om gesag te aanvaar nie. In sy kommando’s was hy dus op dissipline gesteld en het glad nie omgegee om dit af te dwing nie. ’n Mens kan sê dat hy meer gerespekteerd as geliefd was, want sy humeur was kort en straf op swak dissipline genadeloos.
De Wet is in die hoogste militêre pos van die Vrystaat aangestel, nadat die Britse oorlogsmasjien die Boere reeds platgerol het. Hy het dus nie kans gehad om sy talente ten volle tydens die vroeë stellingfase van groot veldslae te bewys nie. Toe die hoofstede ingeneem was en die Boere moeilik meer groot veldslae sou wen, het hy die grondslae vir die sogenaamde guerilla-fase van die oorlog gelê.
“Guerilla” is die verkleiningsvorm van die Spaanse woord “guerre”, wat oorlog beteken. Die kans bestaan dat De Wet nooit hierdie betekenis van die woord geken het nie, want hy het aanstoot geneem as mense na hom as guerilla-vegter verwys het. Hy het dalk gedink dit verwys na ’n gorilla.
Op hierdie stadium het die feit dat De Wet voor die oorlog so baie rondgetrek het, ’n groot voordeel geword. Hy het die landskap van albei republieke goed geken. Hy het ook geweet wat vir sy manne belangrik was. Daarom het hy al die Vrystaatse burgers, na die val van die hoofstede (Bloemfontein en Pretoria) vir ’n tyd lank huis toe gestuur. Hy het besef dat hulle moeg en moedeloos was. Van die Transvaalse generaals was ontsteld oor hierdie waagstuk. De Wet het volgehou dat hy beter sou vaar met minder soldate wat gewillig was om oorlog te maak, as ’n groot groep wat onder dwang daar was.
De Wet het ook verstaan dat Boerekrygers selfstandig was en hulle eie besluite wou neem. Hy het dit benut deur sy burgers in klein, selfstandige eenhede uit te stuur en algemene opdragte te gee. Die besluite wat op ’n spesifieke oomblik geneem moes word, moes die burgers self kon neem. Tog het De Wet nie swak dissipline geduld nie. Sy algemene opdragte moes uitgevoer word en in ’n gevegsituasie is lafhartigheid nie geduld nie. Hy het dikwels met ’n sambok tussen die burgers deurgejaag en die wat vlug, teruggejaag. Terwyl die Boere se aanvoerders strategie openlik bespreek het, het De Wet dit glad nie gedoen nie. Sy gelykes en ondergeskiktes het hom soms verwyt dat hy hulle in die duister laat, maar hy het geglo dat dit noodsaaklik was. Dit is om hierdie redes dat hy hoogs gerespekteer was, maar nie altyd gewild nie.
Die aandrang op sterk dissipline en gehoorsaamheid aan offisiere se opdragte het De Wet met generaals Louis Botha, Koos de la Rey en Christiaan Beyers gedeel. Hierdie vier aanvoerders was grootliks verantwoordelik vir die voortsetting van die oorlog nadat die Engelse gedink het dat hulle die laaste Boere net moes “opruim”.
Daar is veldslae waarin De Wet suksesvol was. Van die bekendste is Sannaspos naby Bloemfontein en Rooiwal (Roodewal) naby Koppies in die Vrystaat. Dit is egter nie waarvoor hy beroemd geraak het nie. De Wet het besef dat die Engelse ’n geweldige oormag was en dat die Boere in direkte konfrontasies geen kans gestaan het nie. Selfs as hulle tydelike oorwinnings behaal het, het die Britse magte ’n byna onuitputlike bron van nuwe troepe gehad. Sy strategie was een van klein, gevoelige aanvalle. Soos dit soms genoem is, moes die Boere soos ’n perdeby wees wat aanval en wegkom voor hy doodgeslaan kon word.
Na die hoofstede in die helfte van 1900 ingeneem is, wou die Britte met hulle groot mag die oorblywende kommando’s vaskeer en so die weerstand beëindig. Die Boere, veral De Wet, het geweet hoe om hulle in onsigbare posisies in te grawe en die vyand dop te hou. Sodra daar êrens ’n geïsoleerde groepie was, is hulle aangeval. Vir die Britte was die spoorlyne hulle lewensaar. De Wet se taktiek was om treine voor te lê en die treinspore met dinamiet op te blaas. Gewoonlik het ’n kort, intense slag gevolg, waarna die bemanning van die trein oorgegee het. Aangesien die Boere hulle nie kon gevange neem nie, is al die voorrade oorgeneem en die soldate na hulle basis teruggestuur. Later in die oorlog, toe klere vir die Boere ’n skaars item geword het, het hulle hulle eie flenter klere met Britse uniforms omgeruil.
Uit Britse oogpunt was De Wet se magte uiters gevrees. Hulle was so beweeglik, dat die Engelse (wat boonop nie die landskap geken het nie), nooit geweet het waar om hulle te verwag nie. Om hulle te agtervolg, kon ook noodlottig wees. Daarom moes die Britse magte ’n taktiek ontwikkel wat De Wet (en ander aanvoerders se guerilla-vegters) sou neutraliseer. Dit het die volgende punte ingehou:
* Boerekrygers kon by enige plaashuis kos, water en slaapplek kry. Die vrouens en kinders is daarom na konsentrasiekampe gestuur en die plase vernietig.
* Die Boere se kennis van die landskap is geëwenaar deur al meer swart mense en Boere in diens te neem. Die Boere het na hierdie mense as “verraaiers” of “joiners” verwys. Dié beleid het nog vir geslagte tot bitterheid gelei. Een van die mees bekende joiners was De Wet se eie broer, generaal Piet de Wet.
* Dryfjagte is teen De Wet gevoer. Heinings is al langs die spoorlyne gespan en binne skietafstand van mekaar is miniforte (blokhuise) gebou. Britse soldate is daarin geplaas en moes enige aanslag op die spoorlyne probeer afslaan en dadelik rapporteer. Britse magte het in ’n wye kordon op Boerekommando’s inbeweeg en teen hierdie versperrings probeer vaskeer. Dit het die Boere se beweeglikheid aansienlik ingekort, maar tot aan die einde van die oorlog het dit nie vir groot deurbrake gesorg nie. Klein getalle Boere op ’n keer is wel so gevang en was vir die Boere ’n toenemende probleem.
De Wet se genialiteit het daarin gelê dat hy hierdie dryfjagte keer op keer kon ontduik. Eenkeer is hy oor die Vaalrivier gedryf tot hy teen die Magaliesberge vasgekeer was. Toe die saak onredbaar gelyk het, het hy tog ’n voetpad gevind waarlangs hy en sy volle perdekommando kon ontvlug.
Tydens die samesprekings oor vrede wat Boere-offisiere gedurende Mei 1902 in Vereeniging gehou het, was De Wet sterk teen oorgawe gekant. Hy het geglo dat die Boere nog lank teen die Britse magte kon uithou. Uiteindelik was hy een van slegs enkele offisiere wat teen die Britse voorwaardes gestem het. Die ander leiers het onder die invloed van generaals Botha en Smuts geglo dat die bitter einde inderdaad aangebreek het. Op daardie stadium kon hulle nog sekere voorwaardes afdwing, maar ’n groot ramp, byvoorbeeld die gevangeneming van De Wet, kon hulle dwing om onvoorwaardelik oor te gee.
Na die oorlog was De Wet ’n belangrike deel van die herlewing van Afrikaners se trots. Terwyl hy saam met ander Boeregeneraals na Europa op pad was om finansiële steun te soek, het hy sy herinneringe aan die oorlog te boek gestel. Sy Stryd tussen Boer en Brit is ook in Engels as Three year’s war uitgegee. Dit was ’n blitsverkoper en het lesers wêreldwyd onder indruk van die Boere se moed, vernuf en deursettingsvermoë gebring. Deur politieke deelname aan die “Orangia Unie” en as minister in die koloniale regering, het hy sy volk ook help opstaan.
Met Uniewording was De Wet een van die Boereleiers wat toenemend bekommerd was oor Botha en Smuts se Britsgesinde neigings. Dié twee leiers het geglo dat Afrikaners hulle daarmee moes versoen dat hulle deel van die Britse Ryk geword het en die geleenthede aangryp wat dit aan hulle gebied het. Generaal Hertzog, ook ’n Vrystater, was die sterkste politieke opponent hiervan. Hy het in 1914 die Nasionale Party gestig met ’n “tweestrome-beleid” teenoor Botha en Smuts se “konsiliasie”. De Wet het Hertzog ondersteun.
In 1914 het nog iets plaasgevind wat De Wet se lewe onherroeplik sou verander. Die gespanne situasie in Europa het tot oorlog gelei. Brittanje was die leier van die Geallieerdes wat teen die Spilmoondhede, onder leiding van Duitsland te staan gekom het. Baie Afrikaners het geglo dat dit die regte geleentheid was om Suid-Afrika weer van Brittanje te bevry. Botha en Smuts, daarenteen, het besluit om Brittanje aktief te steun, deur Duitswes-Afrika (vandag Namibië) te verower. Verskeie leiers was baie sterk daarteen gekant. Hulle kon nie sien dat Afrikaners die wapens teen ’n vriendskaplike moondheid soos Duitsland opneem nie. Ten spyte van pogings deur onder andere oudpresident M.T. Steyn om die groepe te versoen, is die Suid-Afrikaanse Weermag opgeroep om vir die oorlog te mobiliseer.
In die opvolgende onrus is die veel geroemde generaal Koos de la Rey per ongeluk doodgeskiet, nog voor daar vyandelikhede was. Die hoof van die weermag, generaal Christiaan Beyers, het bedank en tot gewapende protes oorgegaan. Hy het later in die Vaalrivier verdrink. Generaal de Wet het tot openlike rebellie oorgegaan. Sy mag is egter twee maal deur goed toegeruste eenhede van die weermag verslaan. Hy het sy manskappe aangemoedig om die gunstige voorwaardes vir oorgawe aan te neem, en self ontvlug.
Nog ’n rebelleleier, generaal Manie Maritz, het met ’n deel van die weermag na die Duitsers in Duitswes oorgeloop. De Wet se plan was om by hulle aan te sluit. Die weermag het snuf in die neus gekry oor waar hy was. Op die plaas Waterbury, noord van Vryburg, het ’n motorbrigade hom ingehaal en in hegtenis geneem.
De Wet is aan hoogverraad skuldig bevind, maar het ’n ligte vonnis gekry. Hy is tot ses jaar gevangenisstraf en 2 000 pond gevonnis. Die geld is deur ondersteuners ingesamel en die vonnis is versag, sodat hy na ses maande vrygelaat is. De Wet moes onderneem om nie weer aan politiek deel te neem nie. Hy het hom daaraan gehou, maar tot met sy dood het mense hom graag besoek om inspirasie en advies van hom te ontvang.
=== Besondere bydrae ===
Christiaan Rudolf de Wet se bydrae kan op verskillende maniere beskou word. Voor die Tweede Vryheidsoorlog het hy reeds ’n bydrae as leier op plaaslike vlak gelewer. Die verloop van die oorlog het hom wêreldwye roem besorg. Belangriker as dit, was dat hy mede-Boere besiel het met ’n bereidheid om die vryheidstryd voort te sit. Selfs na die oorlog was die herinnering aan sy prestasies, genoeg om volgende geslagte tot die vryheid van hulle volk te verbind. Hoewel sy deelname aan die Rebellie meer omstrede as sy deelname aan die oorlog was, het sy bereidheid om sy eie belange ondergeskik aan die vryheidstryd te stel, bewondering afgedwing.
=== Slot ===
Generaal Christiaan de Wet is deel van ’n geslag Afrikanerleiers wat volgende geslagte steeds besiel. In ’n tyd wat gewildheid en erkenning vir mense swaar weeg, is dit goed om te lees van iemand vir wie plig eerste was, en erkenning iets wat hy gekry het sonder om daarna te soek.
== CP Hoogenhout (1843-1922) ==
'''Casparus Petrus Hoogenhout''' (1943-1922) het in 1860 uit Nederland na Suid-Afrika gekom. In die Kaap word hy onderwyser na sy vriend Arnoldus Pannevis se aanmaning. Hoogenhout skryf reeds in 1873 in Afrikaans, en was ’n vurige taalstryder. Hy was stigterslid van die GRA, het gereelde bydraes tot ''Die Patriot'' gelewer, en het van die eerste proefvertalings van die Bybel in Afrikaans gemaak.
== Piet Joubert (1834-1900) ==
[[Lêer:Pjjoubert-224x300.jpg|duimnael|Piet Joubert]]
Generaal Piet Joubert het ’n prominente rol in die ZAR se hele geskiedenis gespeel, veral in die herwinning van vryheid in 1881. Hy was ook die sterkste politieke teenstander van president Paul Kruger, hoewel hy terselfdertyd hoof van die republiek se militêre magte was. Met sy dood was sy loopbaan op ’n laagtepunt, aangesien hy nie doeltreffende leiding aan die begin van die Tweede Vryheidsoorlog gegee het nie. Dit is die moeite werd om na hierdie lewe in al sy skakerings te kyk.
=== '''Biografiese gegewens''' ===
Petrus Jacobus Joubert is op 20 Januarie 1834 in die Kaapkolonie, in die omgewing tussen Prins Albert en Oudtshoorn, gebore. Sy ma sterf kort na sy geboorte en hy word by sy grootouers groot en neem saam met hulle aan die Groot Trek deel.
Soos baie mense van sy ouderdom, het Joubert lank geneem om na die Trek tot ruste te kom. Hy het eers naby Pretoria in die Irene-omgewing geboer, waar hy sy vrou, ook ’n Voortrekkerdogter, ontmoet het. Hulle het in verskillende dele van die republiek geboer, maar uiteindelik in die suidoostelike hoek, in die Wakkerstroom-distrik, gevestig.
Piet Joubert was ’n intelligente persoon wat vir sy gebrek aan skoolopleiding vergoed het deur wyd te lees, veral in die regte. Hy was ’n suksesvolle boer, wat spoedig welvarend geword het – iets uitsonderlik in ’n samelewing waar boere meestal bloot selfversorgend was. Gedurende die 1860’s is hy vir die Wakkerstroom-kiesafdeling tot die Volksraad van die ZAR verkies. Hy het ook vir ’n tyd lank as prokureur-generaal van die republiek diens gedoen.
Toe Brittanje die ZAR in 1877 geannekseer het, was Joubert konsekwent in sy weerstand daarteen. Toe die weerstand op oorlog uitgeloop het, is hy as kommandant-generaal van die republikeinse magte aangewys. In dié hoedanigheid was hy aanvoerder van die Boeremagte by die slag van Majuba.
Met die herwinning van onafhanklikheid het Joubert kommandant-generaal van die republiek se magte gebly, tot hy in 1900 oorlede is. Met elke presidentsverkiesing van 1883 tot 1898 het hy teen Paul Kruger gestaan, maar nooit gewen nie.
Vroeg in die Tweede Vryheidsoorlog het Joubert tydens ’n veldslag van sy perd afgeval en inwendige beserings opgedoen. Hy het nooit ten volle herstel nie en is op 28 Februarie 1900 in Pretoria oorlede.
Openbare lewe
Toe Andries Pretorius in 1852 die Sandrivierkonvensie met Brittanje gesluit het, het die gebied noord van die Vaalrivier as die Zuid-Afrikaansche Republiek onafhanklik geword. Dit het die chaotiese toestand in dié wêrelddeel verdoesel. In die verre noorde, in die Soutpansberggebied, het volgelinge van die trekleier Hendrik Potgieter gewoon. Hulle het nie Pretorius se gesag aanvaar nie en daarom ook nie die Volksraad, wat na die konvensie verkies is, erken nie. In die ooste het die Lydenburg-distrik hulleself voor 1852 as ’n eie republiek beskou. Hulle gebied was rofweg van Lydenburg in die noorde tot by die grens met Zoeloeland in die suide. Hulle het ook nie altyd die gesag van die Volksraad, wat in Potchefstroom gesetel was, erken nie. Die derde groep was die volgelinge van Pretorius. Hulle het hoofsaaklik in die Potchefstroom-Rustenburg-omgewing gewoon en was die enigste groep wat die Volksraad se gesag ten volle aanvaar het.
M.W. Pretorius, een van Andries Pretorius se seuns, het president van die ZAR geword het. Een van sy planne om die bevolking tot ’n eenheid saam te snoer, was om ’n nuwe hoofstad te vestig. Nie een groep sou kon sê dat ’n ander groep sy hoofstad op almal wou afdwing nie. So is Pretoria (vernoem na Andries Pretorius) gestig. Sterk figure wat eenheid help bewerkstellig het, was Paul Kruger (deel van die Potgieter-groep, maar in Rustenburg woonagtig) en Piet Joubert, uit die ou Lydenburg-republiek.
Een van die ZAR se mees akute probleme was ’n gebrek aan kundigheid. Min Voortrekkers het kennis gehad van landsadministrasie en regspraak. Drie Trekleiers het talent in daardie rigting gehad, maar al drie is oorlede: Gerrit Maritz en Piet Retief tydens die trek, en Andries Pretorius wat te vroeg dood is om aan die opbou van die staat deel te neem. Op daardie stadium kon die staat ook nie goeie salarisse betaal om mense van buite te lok nie.
Iemand soos Piet Joubert was onder hierdie omstandighede van onskatbare waarde. Hy het goeie besigheidsaanvoeling gehad en kon welvarend raak in ’n tyd wat die meeste mense net kop bo water gehou het. Die staat se vermoë om hom vir sy dienste te betaal, was vir hom nie deurslaggewend nie. Toe die republiek geen ander keuse gehad het nie, kon Joubert met die kennis wat hy self opgedoen het, as prokureur-generaal diens doen.
Die groot aantal onafhanklike swart stamme het dele van die ZAR kort-kort bedreig. Joubert het in verskeie veldtogte deelgeneem en homself as ’n sterk militêre leier bewys. In die 1860’s is Joubert deur die Wakkerstroom kiesafdeling, waar hy permanent gewoon het, tot die Volksraad verkies. Hy was in die politiek, soos in besigheid en militêre sake, uitgeslape en baie versigtig. Daarom het hy weldra as “Slim Piet” bekend gestaan.
As gevolg van Joubert se reputasie het hy, wanneer president Thomas Francois Burgers oorsee was, as president waargeneem. Die ander sterk leier, Paul Kruger, was sterk teen Burgers gekant en wou niks met sy regering te doen hê nie.
Na Brittanje die ZAR in 1877 geannekseer het, het hulle probeer om soveel moontlik erkende Boereleiers in die regering te betrek. Piet Joubert het konsekwent geweier om daaraan deel te neem en so sy geloofwaardigheid as Boereleier gevestig. Dit was in later jare ’n geskil tussen hom en Kruger dat laasgenoemde wel in die Britse administrasie gedien het.
Dit het aan die begin gelyk of die meeste burgers van die ZAR hulle met Britse anneksasie sou versoen. Joubert was een van ’n klein groepie wat onvermoeid geywer het om die land se onafhanklikheid te herstel. Hy was oortuig dat deelname aan die Britse Ryk tot die verdwyning van ’n eie Boere-identiteit (die woord Afrikaner is toe nog selde gebruik) sou lei.
Dit het gou geblyk dat die meeste burgers nie die anneksasie verwelkom het nie. Paul Kruger, M.W. Pretorius en Piet Joubert was die sogenaamde Driemanskap wat die protes georganiseer het, met die Britse owerhede geskakel het en weer aan die burgers verslag gedoen het. Toe dit blyk dat hulle niks met die koloniale owerhede in Suid-Afrika kon uitrig nie, het hulle twee maal met die regering in Engeland gaan onderhandel. Die Liberale Party het intussen in Engeland aan bewind gekom. Hulle was teen die anneksasie gekant, maar het nie kans gesien dat die magtige Britse Ryk stert tussen die bene uit ’n kolonie padgee nie.
Die Driemanskap het hierdie onbevredigende resultaat aan ’n volksvergadering by Paardeberg (in die huidige Krugersdorp) bekend gemaak. Die burgers het besluit om hulle republiek eensydig te herstel, wel wetende dat dit tot oorlog teen Brittanje sou lei. Paul Kruger is as president aangewys en Piet Joubert as kommandant-generaal. Die belangrikste dorpe, Pretoria, Potchefstroom en Lydenburg was almal in Britse hande. Daarom sou Heidelberg as hoofstad gebruik word.
Joubert het onmiddellik begin om alle voorbereidings vir oorlog te tref. Om optrede te voorkom, is die Britse mag in Pretoria vasgekeer. ’n Mag wat hulle van Lydenburg te hulp gesnel het, is by Bronkhorstspruit voorgelê en bykans vernietig. Terwyl die binnelandse mag lamgelê was, het Joubert geweet die eintlike bedreiging sou ’n inval uit Natal wees. Hy het die omgewing goed geken en kon sy magte goed ingrawe om al die moontlike deurgange te stuit.
Die Britse magte het twee maal deur die Boerelinies probeer druk: By Schuinshoogte (of Ingogo) en Laingsnek. Al twee kere is hulle met groot verliese teruggedryf. Die Britse aanvoerder, Colley, het besluit om die Boere heeltemal te fnuik, deur van die gebaande weë af te wyk. Gedurende die nag van 26 Februarie 1881 is ‘n groot kop, wat beheer oor ’n groot omgewing sou bied, bestyg. Dit was Majuba. Mevrou Joubert, ’n formidabele vrou wat haar man dikwels op militêre ekspedisies vergesel het en van groot hulp was, was die eerste om Britse soldate op die berg waar te neem. Joubert, wat self van die strategiese waarde van die kop bewus was, kon dit byna nie glo nie. Hy het wagte spesiaal by die plekke waar die berg bestyg kon word, geplaas. Hulle het ongelukkig hulle taak nie baie ernstig opgeneem nie en gaan slaap. Die verhaal sê dat Joubert aan sy vrou gesê het dat dit onmoontlik was; dit was seker maar bergbokke wat sy sien. Haar antwoord was: “En van wanneer af dra die bergbokke rooi baadjies?”
Joubert se antwoord op hierdie Britse uitdaging was om die Britse mag aan te val voor hulle hulleself goed kon ingrawe. Hy het die terrein baie goed uitgekies, sodat die Boere die berg bykans ongesiens kon bestyg. Die Britse soldate, wat na die uitputtende nagmars gaan slaap het, was totaal uit die veld geslaan toe die Boere hulle op die berg verras. ’n Kort, bloedige slag het gevolg, waartydens Colley self gesneuwel het. Die militêre vernuf van Piet Joubert en sy burgers se vasberadenheid het die Britse owerhede oortuig dat dit nie so maklik sou wees om die “rebellie” in Transvaal te onderdruk nie. ’n Skikking is bereik, waarvolgens die ZAR sy onafhanklikheid gedeeltelik herwin het. Dit sou voortaan slegs wat buitelandse verhoudings betref, aan Brittanje ondergeskik wees.
Die periode tussen die twee Vryheidsoorloë word deur Paul Kruger oorheers, met Joubert wat altyd tweede viool gespeel het. Hulle het albei vir president gestaan, maar Kruger het met ’n aansienlike meerderheid gewen. In die ZAR was daar nie politieke partye nie. Kiesers het tussen persone gestem vir sowel president as volksraadslede. ’n Mens sou byvoorbeeld weet dat oom Willem ’n Kruger-man was en oom Koos ’n Joubert-man, maar dit het nie beteken dat die een wat verkies word, sy leier in alle opsigte moes volg nie. Om die een te steun, het nie noodwendig beteken om teen die ander gekant te wees nie. Daarom kon die onsuksesvolle kandidaat vir president die tweede belangrikste pos in die republiek, die van kommandant-generaal, vul.
Tot voor die ontdekking van goud was die verskille tussen Joubert en Kruger nie baie ernstig nie. Met goud het egter ’n toestroming van “Uitlanders,” hoofsaaklik vanuit Engeland, die ZAR binne gestroom. Kruger was bang dat Uitlanders, as hulle politieke regte ontvang, die regering sou oorneem en die republiek by die Britse Ryk laat inskakel. Daarom het hy dit veel moeiliker gemaak om burgerskap te verkry, wat die Uitlanders veronreg laat voel het.
Nog ’n kwessie was Kruger se ekonomiese beleid. Dit is voor die ontdekking van goud geformuleer, toe dit baie moeilik was om enigeen te oortuig om in die ZAR te belê. Hy het “konsessies” of alleenreg vir die vervaardiging van byvoorbeeld seep, drank en dinamiet teen geringe koste aan sekere mense toegestaan. In ’n omgewing waar niemand werklik wou belê nie, was dit ‘n goeie idee, maar na die ontdekking van goud was daar skielik ’n groot binnelandse mark en talle ondernemers wou in vervaardiging belê.
Dit was nie net Uitlanders wat teen Kruger se beleid oor stemreg en konsessies gekant was nie. ’n Groot groep Boere, onder leiding van Piet Joubert, het mettertyd as die Progressiewes bekend geword. Hulle wou ’n vryer ekonomie tot stand bring en het geglo dat Kruger se onbuigsame beleid oor Uitlanderstemreg die republiek juis in gevaar gestel het. Hulle het geglo dat min Uitlanders hulle eie burgerskap vir ZAR-burgerskap sou verruil. Dit sou beter wees om die keuse aan Uitlanders te stel, en die wat wel burgerskap wou hê, aktief in te skakel. Dit sou volgens hulle keer dat opstandigheid breekpunt bereik en Brittanje sou nie rede hê om in te gryp nie.
Joubert kon nooit die meerderheid burgers van sy siening oortuig nie. In 1893 het hy met slegs ’n paar honderd stemme teen Kruger verloor, maar teen 1898 was die stemming tussen Boere en Uitlanders so vyandig, dat Joubert se siening deur baie as verraad beskou is. Hy het dus skaars meer as ’n kwart van die stemme ontvang.
Sedert die mislukte Jameson-inval van 1897 het oorlog tussen die ZAR en die Britse Ryk al meer waarskynlik gelyk. Joubert was verantwoordelik vir die uitbou van die republiek se weermag en oorlogsvoorbereidings. Hy was versigtig, want openlike voorbereidings kon dit laat lyk of die ZAR die aggressiewe party was en Brittanje ’n voorwendsel gee om oorlog te verklaar. Aan die ander kant, as Brittanje op oorlog afgestuur het, moes die ZAR voorbereid wees. Joubert het hom dus aan die politiek onttrek (waar hy steeds geglo het dat Kruger ’n noodlottige beleid gevolg het) en aan militêre voorbereidings toegewy.
Die vlak van gereedheid van die ZAR teen 1899 was ’n groot prestasie van Joubert. Die permanente weermag is vergroot en van goeie wapentuig voorsien. Van alle soorte wapentuig is die beste uit Europa ingevoer. Creusot kanonne uit Frankryk kon groter verwoesting saai as enigiets tot die Engelse se beskikking. Mausergewere uit Duitsland was verreweg die mees gevorderde ter wêreld. Dit was oor ’n lang afstand akkuraat en het afgevuur sonder om ’n rookwolkie te veroorsaak. Dit het uitstekend by die Boere se taktiek om hulle agter bosse en klippe te versteek, gepas. Forte is reg rondom Pretoria opgerig, hoewel dit nooit gebruik is nie. Oproepinstruksies is aan alle burgers gestuur, in afwagting op die naderende krisis.
Teen 1899 was Piet Joubert reeds 65 jaar oud, ’n heel gevorderde leeftyd vir daardie tyd. Toe die oorlog op 11 Oktober uitgebreek het, het Joubert bevel oorgeneem. In teenstelling met die voorbereidings wat hy professioneel en met toewyding aangepak het, was hy ’n lustelose aanvoerder toe die oorlog eers uitgebreek het. Sy hele strategie was op verdediging ingestel. Britse magte is in die grensdorpe Ladysmith in Natal en Kimberley en Mafeking in die Kaapkolonie vasgekeer. Die spoorweë en ander moontlike roetes vir versterkings is geblokkeer. Daar is egter geen poging aangewend om die Boers se aanvanklike oormag en meerderwaardige wapentuig te gebruik om tot die aanval oor te gaan nie.
Britse pogings om die grensdorpe te ontset het tot skitterende oorwinnings vir die Boere gelei. Die Britte was totaal onkant betrap en met doelgerigte aanvalstaktiek kon die Britse magte honderde kilometers ver teruggedryf word. Jonger generaals soos Botha, De la Rey (in Transvaal) en De Wet (in die Vrystaat) het hulle daarvoor beywer, maar Joubert het vasgeskop. Volgens ’n verhaal het hy gesê dat as God ’n mens die pinkie gee, jy nie die hele hand gryp nie. Wat ook al sy rede was, hy het ’n gulde kans deur sy vingers laat glip. Die Britse magte het geduldig op versterkings gewag en toe alle weerstand voor hulle weggevee.
=== '''Besondere bydrae''' ===
Daar is in die geskiedenis soveel faktore wat ’n belangrike rol speel, dat dit onmoontlik is om te sê hoe sake sou verloop het as byvoorbeeld, Joubert in 1893 vir Kruger as president verslaan het. Joubert se finale mislukking as aanvoerder van die Boeremagte, moet ’n mens nie sy ander prestasies uit die oog laat verloor nie. Die simboliese waarde van die oorwinning by Majuba het ’n belangrike rol in die opkoms van bewuste Afrikanerskap gehad. Hy het ’n ander soort Afrikanerskap as Kruger s’n verteenwoordig, wat belangrik is, al het dit nooit die botoon gevoer nie. Verder het sy voorbereidings vir die oorlog ’n belangrike grondslag gelê vir die heldhaftige stryd wat die Boere later gevoer het. ’n Mens moet nie vergeet nie dat Joubert vir baie jare die leier was van ’n groep wat Louis Botha, Koos de la Rey, Christiaan Beyers en Danie Theron ingesluit het.
=== '''Slot''' ===
Generaal Piet Joubert is een van die Boereleiers wat somtyds in die vergetelheid verdwyn. ’n Deegliker ondersoek wys dat hy op ’n bepaalde tyd ’n deurslaggewende rol in sy volk se lewe gespeel het.
== Paul (SJP) Kruger (1825-1904) ==
[[Lêer:Kruger .jpg|duimnael|210x210px|SJP KRUGER]]
Oom Paul, soos die laaste president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) bekend was, was ’n eeu gelede ’n wêreldfiguur. Die kalm en onverstoorbare manier waarop hy op hoë ouderdom sy volk se vryheid verdedig het, het oral respek afgedwing. Hy is in Switserland oorlede en vir verskeie jare wou die Britse owerheid nie toestemming gee dat hy in Suid-Afrika herbegrawe word nie. Hulle was bang dit sou tot ’n herlewing van Afrikanernasionalisme lei.
=== Biografiese Gegewens ===
Stephanus Johannes Paulus Kruger is op 10 Oktober 1825 op die plaas Bulhoek naby Steynsburg gebore. Hulle gesin was een van vele wat in 1836 onder leiding van Andries Hendrik Potgieter die Groot Trek aangepak het. Verskeie redes vir die Groot Trek het vir hulle gegeld: Sy pa kon na baie jare nie ’n plaas van sy eie kry nie, hulle het gefrustreerd gevoel met die onveiligheid aan die Kaapse Oosgrens en was ontevrede oor die toenemend Engelse karakter van die kolonie.
Reeds in 1836 het hy met die onsekerheid van die Trekpad te doen gekry, toe hy deel van die laer by Vegkop, naby vandag se Heilbron, was, wat deur die Matabeles aangeval is. Die Krugers was, saam met Potgieter, oortuig dat die Trek noord van die Vaalrivier moes eindig. Na die terugslae in Natal, vroeg in 1838, het hulle dus Transvaal toe getrek.
As jongman het Paul Kruger in die omgewing van Rustenburg gevestig. Hoewel hy ’n kort tyd in die Lydenburg-Ohrigstad omgewing gewoon het, was sy plaas Waterkloof tot aan die einde van sy lewe sy tuiste.
Paul Kruger was oraloor bekend as ’n buitengewoon sterk en dapper man. Daar is baie stories oor hom in omloop, maar dis nie moontlik om vas te stel of alles waar is nie. Die een gebeurtenis waarvan ons seker is, is dat hy sy eie duim na ’n skietongeluk met ’n knipmes geamputeer het. Dit het moontlik sy lewe gered. Nog ’n storie speel tydens ’n leeujag af. Een lid van die geselskap was baie grootpraterig, maar toe die leeu naby was, was hy nêrens te sien nie. Na alles verby was, het hy so grootpraterig soos voor die tyd, die leeu se tande gemeet. Paul het ’n aanloop geneem, op die leeu gespring en die leeu se wind met sy knieë uitforseer. Die lug het oor die stembande beweeg en die dooie leeu het vir oulaas “gebrul”. Die grootprater het hom natuurlik byna dood geskrik.
Soos die gewoonte was, is Paul Kruger reeds op 17 getroud. Hy was erg verlief op sy jong bruid en boonop ekstaties oor die geboorte van hulle eersteling. Mense naby aan hom was verbaas oor hoe spelerig en vrolik hy in dié tyd was. Moeder en kind het egter siek geword en gesterf. Kruger was byna ontroosbaar en het vir ’n tyd “soos ’n dier van die veld” in die berge gaan bly. Tog het hy sy greep op die lewe herwin. Hy is weer getroud, met ’n familielid van sy eerste vrou. Haar naam was Gezina. Daar is ’n voorstad van Pretoria wat na haar vernoem is. Saam het hulle 16 kinders gehad, hoewel almal nie oorleef het nie. Sy is kort voor hom in Switserland oorlede.
Paul Kruger was van jongs af in die openbare lewe betrokke. As gevolg daarvan kon hy nie die nodige aandag aan sy boerdery bestee nie, en was tot laat in die 1880’s knaend finansieel in die knyp.
Nadat Kruger in 1882 staatspresident van die ZAR geword het, het hy meeste van die tyd in die hoofstad, Pretoria gewoon. Hoewel hy deftig aangetrek het en waardigheid aan sy amp verleen het, het hy diep in sy hart ’n gewone boeremens gebly. In sy groot erf in Kerkstraat is groente gekweek en ’n melkkoei of twee is elke dag deur mevrou Kruger gemelk. Soggens het hy vroeg opgestaan en pyp op die stoep gerook. Watter verbyganger ook al die behoefte gehad het, kon by die president aansluit. Selfs sy kantoor was op die onderste verdieping van die regeringsgebou op Kerkplein, sodat verbygangers soms deur die venster met hom gesels het.
Die feit dat Oom Paul so plat op die aarde was, het hom nie minderwaardig in die geselskap van wêreldleiers laat voel nie. Dit was juis die kenmerk wat die wêreld se verbeelding aangegryp het: ’n Man met geen formele onderwys nie en duidelik van boere-agtergrond, wat die insig en intelligensie gehad het om van die slinksste onderhandelaars op hulle neuse te laat kyk. ’n Man wat nederig oor homself was, maar vreesloos op die eer van sy land en volk aangedring het.
Toe die Britse magte in 1900 stelselmatig eers die Republiek van die Oranje Vrystaat en toe die ZAR verower het, moes die bejaarde president in die rigting van die Portugese hawe, Lourenco Marques (vandag Maputo) terugval. Uiteindelik het hy aan boord die Nederlandse skip, die Gelderland, gegaan, om die stryd op diplomatieke vlak in Europa voort te sit.
Na ’n reis deur verskeie Europese lande het hy eers in Nederland en toe in Switserland, in die dorp Clarens gaan bly. Sy gesondheid het agteruit gegaan, tot hy op 14 Julie 1904 oorlede is. Hy is wêreldwyd as ’n held geëer.
=== Openbare lewe ===
Die openbare lewe van Paul Kruger het op jong ouderdom begin, toe hy veldkornet vir sy wyk geword het. Sy ywer, toewyding en bekwaamheid het veroorsaak dat hy ’n al groter leiersrol vervul het.
Om die ZAR te regeer, was ’n baie moeilike taak. Daar was drie groepe: Die Soutpansbergers, die Lydenburgers en die Potchefstromers. Hierdie groepe het elkeen ’n regering verkies wat óf die volle gesag oor hulleself opgeëis het, óf aanspraak op gesag oor al drie groep gemaak het. Boonop was die staat geweldig uitgestrek en yl bevolk. Verskeie swart stamme het in die ooste, noorde en weste voorgekom, wat nie bereid was om die Boere se gesag te erken nie.
Na die dood van die Voortrekkerleier, Andries Pretorius, was daar nie ’n erkende leier in Transvaal nie. Dit het die wanorde verhoog en byna tot burgeroorlog gelei. Kruger het besef hoe belangrik ’n regering, wat deur alle burgers erken word, vir die voortbestaan van die ZAR was. Daarvoor het hy hom beywer en met al die groepe in gesprek gebly.
In 1872 is T.F. Burgers teen Kruger se sin tot president verkies, maar hy het aan die nuwe regering getrou gebly. Meer as een maal het hy militêre veldtogte gelei. Teen die einde van Burgers se regering was Kruger egter een van sy mees uitgesproke kritici. As konserwatiewe Gereformeerde seun van die veld, was hy gekant teen aspekte van Burgers se onderwysbeleid en sy liberale teologiese opvattings.
Tot met die anneksasie van die ZAR in 1877 was Kruger se gewildheid tot mede-Gereformeerdes beperk. Ander Transvalers het hom dikwels as onafgerond en kru beskou. Na die anneksasie het hy die eerste keer as ’n leier van die hele volk na vore getree. Dit is grootliks aan sy onvermoeide ywer en diplomasie te danke dat Transvalers in groot getalle teen die Britse besetting opgestaan het.
Na die slag van Majuba het Kruger besef dat sy volk nie teen ’n volskaalse Britse oorlogspoging sou bly staan nie. Hy moes dus vrede bewerkstellig op ’n manier wat die ZAR se vryheid herstel het, maar Brittanje nie sou verneder nie. Met die Konvensies van Pretoria in 1882 en Londen in 1884 het hy daarin geslaag. Dit het tot sy verkiesing as president in 1883 gelei.
Terwyl president Kruger hard geswoeg het om ekonomiese groei te bewerkstellig, is ryk goudvelde in 1886 aan die Witwatersrand ontdek. Dit sou die ZAR se ekonomiese probleme oplos, maar politieke probleme skep.
Kruger was nie bereid om stemreg aan die sogenaamde Uitlanders toe te ken nie. Sy dilemma was dat hy nie sonder hulle ekonomiese bydrae kon klaarkom nie, maar nie vir die politieke gevolge daarvan kans gesien het nie. Sy sterkste opponent was ook die ZAR se kommandant-generaal, Piet Joubert. Hy was ten gunste van ’n meer buigsame benadering tot die Uitlanders. Ander bekende teenstanders van Kruger was Danie Theron en generaal Koos de la Rey.
Kruger se binnelandse beleid is oorheers deur pogings om die land ekonomies te laat ontwikkel. Om fabriekstigting te bevorder, is konsessies (alleenreg) in sekere bedrywe aan ondernemers verkoop. ’n Spoorlyn van Pretoria na Lourenco Marques is gebou; een van Burgers se projekte waarteen Kruger jare gelede gekant was.
Onderwys is uitgebrei, ’n staatsdiens gevestig en ’n permanente weermag opgebou. Daar was bitter min Transvalers met die kundigheid en ervaring om hierdie soort poste te vul. Engeland was bereid om mense te voorsien, maar Kruger het besef dat die ZAR se vryheid verlore sou gaan. Heelwat Kaapse Afrikaners is aangestel, hoewel Kruger hulle dikwels as te Engelsgesind beskou het. Daarom is talle Nederlanders ingevoer om sleutelposisies te beklee.
Die regering van Paul Kruger was nie altyd ewe gewild nie. Die Uitlanders was hewig daarteen gekant en party Transvalers ook. Die invoer van kundigheid deur “Kruger se Hollanders” het party “landseuns” laat voel dat hulle oor die hoof gesien is. Daar was ook bewerings dat korrupsie ’n rol in die toekenning van konsessies gespeel het. In 1893 het Joubert byna vir Kruger as president verslaan, maar in 1898 het Kruger weer oorweldigende steun ontvang.
Kruger se verreikendste besluit was die uitreik van ’n ultimatum op 9 Oktober 1899 dat Brittanje sy troepe aan die ZAR se grense moes onttrek, of die risiko loop om aangeval te word. Dit het direk tot die uitbreek van die bloedigste oorlog in die Suid-Afrikaanse geskiedenis, die Anglo-Boereoorlog, gelei. Toe dié besluit geneem is, het hy eendragtige steun van sy burgers gehad. Ook sy politieke teenstanders het besef dat Brittanje op oorlog afstuur en dat die ZAR so gou moontlik moes optree, voor die oormag te groot sou word. Teen die tyd weet almal dat Brittanje vasbeslote was om die land te verower en dat dit teen hoë koste vir albei lande gedoen is.
Die laaste deel van Paul Kruger se openbare lewe was sy pogings om steun vir die ZAR in Europa in te win. Hoewel hy as ’n held ontvang is en reuse skares getrek het, kon hy geen regering oorreed om in te gryp nie. Toestande in Europa was reeds gespanne en geen land het kans gesien om die kruitvat te laat ontplof, ter wille van die afgeleë ZAR nie. Hierdie mislukking was vir Kruger ’n reuse teleurstelling.
=== Besonderse bydrae ===
Die grootste bydrae van Paul Kruger was om die ZAR tot ’n eenheid saam te snoer. Hy het dit reggekry deur die weerstand teen Britse anneksasie in 1877 tot 1881. Transvalers het met ’n skok besef dat hulle vryheid nie vanselfsprekend was nie. Om dit te herstel moes hulle leer dat daar ’n tyd is om te debatteer en van mekaar te verskil, maar dat daar ook ’n tyd was om die verskille opsy te skuif en ’n gesamentlike doel na te streef.
Kruger se volgende toets was of hy ook in vredestyd sy volk kon saamsnoer. Tydens ’n oorlog word almal deur die gemeenskaplike vyand saamgesnoer, maar dan spat hulle maklik na die tyd in vyandige groepe uitmekaar. Hierdie toets het Kruger ook geslaag.
Sy twee voorgangers was M.W. Pretorius en Burgers. Pretorius was ’n man van die volk, maar kon nie teen die listigheid van Britse diplomasie stand hou nie. Burgers was hoogs intelligent en het groot planne vir die staat gehad, maar kon nie die volk se steun daarvoor behou nie. Kruger het die positiewe eienskappe van sy voorgangers gekombineer en werklik sukses behaal.
Een van die mees merkwaardige insigte, was dat hy in die 1890’s reeds besef het dat die natuur stadig maar seker besig was om onder “beskawing” te swig. Daarom het hy dele van die Oos-Transvaalse laeveld vir natuurbewaring uitgehou. Dit sou later tot die Nasionale Krugerwildtuin uitgebrei word. Dit is steeds een van die wêreld se voorste bewaringsgebiede.
=== Slot ===
Al is Paul Kruger al langer as ’n eeu gelede dood, is dit met goeie rede dat baie mense hom vandag nog as die grootste Afrikaner van alle tye sien.
== Louis Henri Meurant (1811-1893) ==
'''Louis Henri Meurant''' (1811-1893) was in die 19de eeu ’n drukker, joernalis en die eerste persoon wat ’n ernstige gebruik van Afrikaans as skryftaal gemaak het. Onder die skuilname “Platje Wysneus” en “Elsie Beuzemstok” publiseer hy in die 19de eeu verskeie briewe en samesprake oor aktuele sake. Sy reeks ''Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar over het onderwerp van afscheiding tusschen de Oostelyke en Westelyke Provincie'' word in 1861 gebundel, en word (ten spyte van die Nederlandse titel) as die eerste Afrikaanse boek beskou.
== Dirk Postma (1818-1890) ==
'''irk Postma''' (1818-1890) was die eerste predikant in die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, en stigter en eerste hoogleraar van die teologiese skool op Burgersdorp – die voorloper van die Teologiese Skool en universiteit op Potchefstroom. Vyf van sy seuns het ook Gereformeerde predikante, waaronder die skrywer Willem (dr. O’Kulis). Ds. Postma was nou betrokke by die stryd om amptelike erkenning vir Hollands in die Kaapkolonie, sowel as vir moedertaalonderrig.
== MW Pretorius (1819-1901) ==
=== Inleiding ===
[[Lêer:Marthinus .jpg|duimnael|208x208px|Marthinus Wessel Pretorius]]
MW Pretorius word gewoonlik in die Afrikaanse geskiedskrywing deur sy pa, Andries Pretorius, oorskadu. Tog het MW Pretorius ’n deurslaggewende rol in die vestiging van die Boererepublieke gespeel. Die vestiging van nuwe state in pioniersomstandighede is nie sulke boeiende historiese gebeure soos oorloë of volksverhuisings nie, maar is tog noodsaaklik in die oorgang tot gevestigde, moderne samelewings. Die loopbaan van MW Pretorius gee ’n interessante kykie op hierdie proses.
=== '''Biografiese gegewens''' ===
Marthinus Wessel Pretorius is op 17 September 1819 as die oudste seun van Andries Pretorius en Christina Petronella de Wit gebore. Hy was dus ongeveer 19 jaar oud toe hy saam met sy ouers aan die Groot Trek deelgeneem het. Toe Pretorius senior aan die einde van 1838 voor die res van sy geselskap uitgetrek het om die strafkommando teen Dingaan te lei, het MW Pretorius saamgegaan. Hy was dus een van die krygers by Bloedrivier.
MW Pretorius vestig in 1839 in die omgewing van Pietermaritzburg, waar hy in 1841 met Aletta Magdalena Smit getroud is. Die egpaar het ’n dogter, Christina Johanna Petronella gehad. In 1848 is die Republiek van Natalia deur die Britse Ryk geannekseer. Andries Pretorius probeer eers om hom met die nuwe bedeling te versoen, maar toe hy later na die omgewing van Potchefstroom vertrek, trek MW en sy jong vrou en dogter saam.
Andries Pretorius was kommandant-generaal van die distrikte Potchefstroom en Rustenburg toe hy in 1853 oorlede is. MW het hom in dié pos opgevolg. Die omstandighede in dié distrikte, sowel as die ander wat later die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) of Transvaal, sou uitmaak, word in die volgende afdeling bespreek. Hier word genoem dat die gebied se onafhanklikheid in 1852 erken is, maar dat dit eers in Desember 1856 tot ’n republiek saamgesmelt het.
In 1857 word MW Pretorius tot president van die nuwe ZAR verkies en in 1859 ook tot president van die Republiek van die Oranje-Vrystaat (OVS). In 1863 bedank hy as Vrystaatse president, omdat sy presidentskap van die ZAR te veel aandag geverg het. Daar is hy in 1864 tot president herkies. In 1871 verloor die ZAR, deels as gevolg van sy hantering van die saak, hulle aanspraak op die diamantvelde van die benede-Vaal-gebied. Hy bedank as president en tree vir die volgende aantal jare op die agtergrond.
Met die anneksasie van die ZAR deur die Britse ryk in 1877 tree hy weer na vore. Toe die Boere eensydig ’n nuwe regering in die lewe roep, is hy saam met Paul Kruger en Piet Joubert die driemanskap wat oor die LAND moes regeer. In daardie amp het hy tot in 1883 gedien.
Na Paul Kruger in 1884 alleen president van die ZAR geword het, het Pretorius die openbare lewe verlaat. Hy vestig hom in Potchefstroom, waar hy tot met sy dood op 18 Mei 1901 woon.
=== '''Openbare lewens''' ===
MW Pretorius se openbare lewe begin met die afsterwe van sy pa in 1853. Dit het ’n besonder moeilike mantel op sy skouers laat val. Kom ons kyk eers hoe die dele wat later as die twee Boererepublieke sou bekend staan, in 1853 gelyk.
Die Voortrekkers het in die distrikte Winburg, Potchefstroom, Rustenburg, Lydenburg, Utrecht en Soutpansberg gevestig. Winburg was die noordelike deel van die Vrystaat, Potchefstroom die Wes-Transvaalse hoëveld, Lydenburg op die Oos-Transvaalse platorand, Utrecht in die Suidoos-Transvaal net noord van Zoeloeland en Soutpansberg aan die voet van die Soutpansberge in die verre-Noord-Transvaal.
Hoewel Potgieter Potchefstroom en Lydenburg gestig het, het hy op daardie stadium in Soutpansberg gewoon. In Potchefstroom en Rustenburg was daar nog heelwat van sy volgelinge, hoewel Pretorius die sterkste steun gehad het. Winburg het Pretorius sterk gesteun. Lydenburg en Utrecht is deur Voortrekkers uit die ander geselskappe bewoon. Hulle wou aanvanklik niks met die ander distrikte te doen hê nie.
Die blanke bewoners van die Suid-Vrystaat was oor die algemeen trekboer en nie Voortrekkers nie. Dit beteken dat hulle die Kaapkolonie net ter wille van weiding verlaat het. Hulle was lojaal aan die Britse ryk en wou niks van ’n onafhanklike republiek weet nie.
Hoewel die gebied noord van die Vaalrivier met die Sandrivier-konvensie onafhanklikheid van Brittanje gekry het, het hulle nog nie daardeur ’n staat geword nie. Dit sou hulle self tot stand moes bring. Potchefstroom en Rustenburg het Andries Pretorius as kommandant-generaal aangestel, maar die ander Transvaalse distrikte wou nie sy gesag aanvaar nie. Winburg was steeds onder Britse gesag.
Met sy pa se dood, was dit MW Pretorius se onbenydenswaardige taak om die Voortrekkers tot ’n eenheid saam te snoer. Ingevolge die Sandrivier-konvensie het hy hom by die gebied noord van die Vaalrivier bepaal. Hy het besef dat simbole vir ’n nuwe staat tot stand gebring moes word.
Nie een van die distrikte sou bereid wees om ’n ander se dorp as hoofstad van ’n nuwe republiek te aanvaar nie, daarom wou hy ’n nuwe dorp aanlê. In 1853 het hy ’n deel van die plase Elandspoort en Daspoort aan die walle van die Apiesrivier gekoop met die doel om ’n hoofstad daar aan te lê. Die stad is in Desember 1855 amptelik gestig en Pretoria Philadelphia, ter ere van Andries Pretorius, genoem. Dit is later tot Pretoria verkort. In 1860 het die volksraad dié dorp tot hoofstad van die Zuid-Afrikaansche Republiek verklaar.
Nog ’n belangrike stap na eenwording was die skryf van ’n grondwet, wat vir al die distrikte aanvaarbaar sou wees. Dit sou hulle in ’n republiek met ’n volksraad en president saamsnoer, maar ook ’n deel van hulle selfstandigheid kos. In 1856 het Pretorius, wat bitter min formele opleiding gehad het, leiding met die skryf van ’n grondwet geneem. Dit is deur Potchefstroom, Rustenburg en die nuwe distrik van Pretoria aanvaar. So het die Zuid-Afrikaansche Republiek tot stand gekom. In 1857 is MW Pretorius tot president daarvan verkies.
Ook in 1856 het die distrik Lydenburg hulle eie republiek gestig. Dit het in 1857 by die Republiek van Utrecht aangesluit. Hierdie verenigde republiek het in 1860 by die ZAR aangesluit. Soutpansberg moes intussen ontruim word, weens vyandigheid van omliggende stamme. Alle Voortrekkers noord van die Vaalrivier was dus in een republiek verenig, iets waaraan Pretorius baie hard gewerk het.
Vir Pretorius was dit vanselfsprekend dat die Vrystaat, wie se onafhanklikheid in 1854 met die Bloemfontein-konvensie erken is, deel van die verenigde republiek moes word. Die ideale geleentheid om dit te verwerklik, het in 1859 gekom toe president JN Boshof van die Vrystaat bedank het. Pretorius is tot president van die Vrystaat verkies en was vol vertroue dat eenwording spoedig sou volg.
Vir Pretorius was sake moeiliker as wat hy verwag het. Hy kon nie vrede met die Basotho’s bewerkstellig nie en boonop was nie alle Transvalers gediend met sy aanvaarding van die Vrystaatse presidentskap nie. Stephanus Schoeman, nuwe leier van die Potgieter-groep, het openlik in opstand gekom, sodat burgeroorlog gedreig het. In 1863 het hy daarom as Vrystaatse president bedank en hom op versoening in die ZAR toegespits. In 1864 is hy tot president van die ZAR herkies, maar die ideaal van eenwording met die Vrystaat was verlore.
In die jare wat hierop gevolg het, het Pretorius gepoog om die ZAR se finansies te verbeter. Deel hiervan was om ’n uitgang na die see te verkry, deur grondgebied tot aan die Indiese oseaan uit te brei. Hier het hy hom teen Portugal vasgeloop. Verder het hy nie besef dat dit in die ZAR se belang sou wees om ’n meer kompakte geografie te hê nie, maar eerder probeer om die grense in alle moontlike rigtings uit te brei. Na die noorde het hy met stamhoofde onderhandel om grond noord van die Limpopo, maar Britse protes het dit beëindig.
Na die suidweste het hy op alle grond noord van die Vaalrivier, tot met die samevloeiing met die Oranjerivier, aanspraak gemaak. Van daar het hy ’n lyn reguit noord getrek, tot bykans so ver as die noordelike deel van die Limpoporivier. So het hy aanspraak gemaak op ’n groot deel van die huidige Botswana en die Noord-Kaap. Hierdie gepoogde uitbreiding is met die ontdekking van diamante beëindig. Paul Kruger sou hierdie pogings later hervat, maar met beperkte sukses.
Die ontdekking van diamante in 1870 in die omgewing van die westelike deel van die Vaalrivier, het alles in suider-Afrika verander, veral vir MW Pretorius. Waar sy westelike grondaansprake tevore nie veel aandag getrek het nie, het verskeie groepe na die ontdekking daarop aanspraak gemaak. Brittanje, wat elders nie geskroom het om swart stamme se grond oor te neem nie, was skielik die stamme met aansprake in diamantgebiede se groot beskermer.
’n Hele reeks botsende aansprake het sake in die diamantvelde aansienlik bemoeilik. Terwyl die delwers óf onder Britse gesag, óf onder hulle eie gesag wou wees, het die ZAR, die Vrystaat, Griekwas en Tswana-stamme elk op sekere dele aanspraak gemaak. Nie die Kaapkolonie of die Britse ryk het geloofwaardige aansprake gehad nie, sodat Britse ryksbouers besluit het om Griekwa- en Tswana-aansprake te steun. Soos dit later sou blyk, was dit slegs omdat hulle makliker die grond van dié groepe as van die Boererepublieke sou kon oorneem.
Die Britse voorstel was arbitrasie met die luitenant-goewerneur van Natal, John Keate, as arbiter. Arbitrasie is wanneer strydende partye instem om ’n onverbonde persoon as regter te betrek. Al die partye onderneem om hulle by die arbiter se besluit te berus. Die Vrystaatse president, Jan Brand, het geweier om sy aansprake aan arbitrasie te onderwerp, omdat Keate volgens hom nie onverbonde was nie. Pretorius het egter ingestem, en dit sonder om sy volksraad te raadpleeg. Boonop was hy nie op hoogte met die regsprosedure van arbitrasie nie en die saak van die ZAR is uiters gebrekkig hanteer.
Die arbiter se uitspraak het albei republieke se aansprake op dele van die diamantvelde verwerp. Die Vrystaat kon die saak verder voer omdat hy nie die arbiter se gesag aanvaar het nie, maar vir die ZAR was daar geen genade nie.
Pretorius se gewildheid het oornag getuimel. Transvalers wou ook ’n “geleerde” president, soos die Vrystaat, hê. Hy moes bedank en is deur ’n predikant wat uit die Kaapkolonie ingevoer is, Thomas Francois Burgers, vervang.
Vir die volgende jare hoor ’n mens bitter min van MW Pretorius. Wanneer sake so agteruitgaan dat die Britse owerheid die ZAR annekseer, tree Pretorius weer na vore as deel van die weerstand daarteen. President Burgers, ’n man van moderne en liberale opvattings, het heelwat steun onder Transvaals burgers verloor. Die militêre leier, Paul Kruger, het so sterk van Burgers verskil dat hy geweier het om sy opdragte te gehoorsaam. ’n Oorlog teen die Bapedi in die Lydenburg-omgewing het die hele republiek gedestabiliseer en Brittanje het gevrees dat die hele Suider-Afrika daaronder kon lei. Dit het tot die anneksasie in 1877 gelei.
Burgers se protes teen die anneksasie het op dowe ore geval en hy is as ’n gebroke man terug Kaap toe. Die leiers wat tydens die opbou van weerstand na vore gekom het, was “Seuns van die Land”, soos die burgers mense wat in die republiek gebore is, verwys het. Dit was die twee nuwelinge Paul Kruger en Piet Joubert, maar ook MW Pretorius. Hy het statuur aan die twee minder ervare mans se leiding verleen.
Met die uitbreek van die Eerste Vryheidsoorlog in 1880 is ’n Driemanskap aangestel om saam oor die land te regeer. Met die Pretoria Konvensie in 1881 het hulle formeel die leisels oor die land in hulle hande geneem, totdat Paul Kruger in die presidentsverkiesing van 1883 tot Staatspresident verkies is.
MW Pretorius het van daardie punt af hom weer in sy private lewe teruggetrek. Hy was ’n geëerde burger van die republiek, maar het nie meer aktief aan die politiek deelgeneem nie. In 1901 is hy in Potchefstroom oorlede.
=== Slot ===
Geskiedkundiges se oordeel oor MW Pretorius is nie almal dieselfde nie. Sommige lê daarop klem dat hy die grondslae vir die ZAR gelê het, terwyl ander meer op sy ambisieuse en dikwels ondiplomatiese, selfs twisgierige, geaardheid klem lê. Wie ook al reg is, hy het ’n belangrike leiersrol gespeel in ’n tyd wat leiersfigure in die ZAR bitter skaars was.
== Marthinus Prinsloo (1838-1903) ==
Marthinus Prinsloo is op 9 Oktober 1838 in die distrik Graaff-Reinet gebore, oudste seun van Nicolaas Frans en Isabella Johanna Petronella Rautenbach. In die 1840’s trek die gesin na die Vrystaat en vestig hulle vir ’n wyle op Bloemfontein, waarna hulle na die plaas Waterval in die Bethlehem distrik verhuis. Soos menige pionierseun het die jong Marthinus het weinig formele skoolopleiding ontvang. Tog openbaar hy reeds op ’n vroeë ouderdom leierseienskappe en is hy bekend as ’n skrander en begaafde seun, veral na sy optrede in die Basotho-oorloë. Reeds op die jong ouderdom van 28 word hy in Augustus 1867 verkies as veldkornet vir die Winburgkommando. Ná die Basotho-oorlog word die taak Prinsloo opgelê om die okkupasiewet in die Verowerde Gebied toe te pas, sowel as om die plase daar te inspekteer.
Vir sy aandeel in die oorlog ontvang Prinsloo in 1869 die plaas Leeuwspruit in die Ladybrand distrik, waar hy snel vooruitboer en ’n gesiene man in die omgewing word. Hy trou met Elsie Petronella Jacoba Botha, wat vir hom vyf seuns en agt dogters in die lewe bring. In 1876 word hy verkies as volksraadslid vir die wyk Koranaberg. Hy dien op ’n aantal kommissies, en raak bekend as ’n goeie spreker. Hy vestig hom in 1882 opnuut op die familieplaas Waterval, en reeds in 1883 word hy weer tot die volksraad verkies, hierdie maal vir die wyk Taaiboschspruit. Hy dien terselfdertyd as kommandant van die Winburgkommando, en hy is ook vrederegter. In 1889 onttrek hy hom uit die openbare lewe, koop ook die plaas Vredepoort, en word ’n vermoënde man.
Toe die kommandeerbevel in Oktober 1899 uitgaan is Marthinus Prinsloo 61 jaar oud, en die mees senior offisier in die noord-Vrystaat. Die kommando’s van Bethlehem, Vrede, Winburg, Harrismith, Kroonstad en Heilbron verkies Prinsloo tot hoofkommandant, en hy lei hulle in hierdie hoedanigheid na die Natalse front. Hy neem hier aan ’n aantal gevegte en die beleg van Ladismith deel. Na die Britse deurbraak bewaak hy vir ’n ruk die passe in die Drakensberge, totdat president Steyn hom terugroep Kroonstad toe, wat intussen die nuwe Vrystaatse hoofstad geword het. In Junie 1900 lê Prinsloo sy amp as hoofbevelvoerder van die Vrystaatse Republiek neer, maar hy dien nog nie-amptelik onder generaal Piet de Wet, en speel ’n beduidende aandeel in die oorwinning oor die Yeomanry rondom Lindley.
Prinsloo het nog nie-amptelik ’n generaalsrang behou, en nadat president Steyn gesê het dat hy eersgenoemde as ’n gewone burger beskou, heers daar onsekerheid oor wie welke rang in die Vrystaatse magte beklee. Generaal Christiaan de Wet word beskou as die mees senior offisier, maar is nie as sodanig verkies nie. ’n Volle krygsraad verkies hom toe as sulks met ’n oorweldigende meerderheid. President Steyn stel Prinsloo as waarnemende hoofkommandant aan, met die opdrag om die passe in die Brandwaterkom te bewaak. Dit is ’n onaangename taak, want baie van die manskappe se vrouens, kinders, vee en huisdiere is ook in die lomp laer aanwesig. Ná De Wet se uitwyking na die Transvaal keer meeste van sy agtervolgers hulle op Prinsloo, en hy word spoedig omsingel. Hy ontvang opdrag van die krygsraad om ’n wapenstilstand aan te vra, maar dit word geweier. Na aanleiding hiervan bied hy voorwaardelike oorgawe aan die Britse magte aan, maar toe ook dít geweier word, gee hy op 29 Julie 1900 met 3 000 man aan generaal Hunter oor.
Daar is onenigheid oor die aard en motief van Prinsloo se optrede. Baie het sy oorgawe as verraad beskou. Generaal de Wet het dit beskryf as “’n gruwelike moord op regering land en volk”, terwyl Prinsloo se eie broer Michael gedreig het om hom dood te skiet. Terwyl die meeste burgers na kampe op Indië gestuur is, is Prinsloo in Simonstad aangehou. Vanweë die feit dat van die burgers onder hom ook na die oorlog repatriasiehulp ontvang het, is die aantygings van verraad opnuut gehoor. Hierdie persone sou as die “nine-penny boys” bekend raak. Marthinus Prinsloo het na die oorlog na sy plaas teruggekeer as oud en afgeleef. Hy was verstoot en eensaam, en hy sterf daar in 1903.
== Frank (FW) Reitz (1844-1934) ==
'''Francis William Reitz''' (1844-1934) was ’n Afrikaanse prokureur, digter, geskiedskrywer, Kaapse parlementslid, Hoofregter en vyfde Staatspresident van die Oranje-Vrystaat, Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek onder president Paul Kruger, en die eerste president van die Senaat van die Unie van Suid-Afrika. Buiten sy latere voortreflike politieke loopbaan, word Reitz veral onthou as een van die eerste digters wat bewustelik in Afrikaans poësie geskryf het. Reeds in die 1870’s het sy gedigte soos “Klaas Gezwint en zijn paert” en “Die steveltjes van Sannie” in ''Het Volksblad'' verskyn. In 1880 al het hy Afrikaans in die openbaar as fatsoenlike en lewenskragtige taal verdedig.
== Niklaas Smit (1837-1896) ==
Nicolaas Jacobus Smit is op 30 Mei 1837 op die plaas Doornbos in die distrik Graaff-Reinet gebore, die oudste kind van Nicolaas Jacobus en Elizabeth Magdalena, gebore van der Merwe. Die gesin trek in 1840 na Natal, maar ná hierdie Boererepubliek deur Engeland geannekseer word, vestig hulle hulle in die Wes-Transvaal. Hier lê Nicolaas snr. die plaas Leliefontein in die latere distrik Ventersdorp aan. Die jong Nicolaas het al op die ouderdom van veertien op kommando gegaan, aangesien hy hom toe reeds as ruiter en skut onderskei het. Hy neem deel aan strafekspedisies teen opstandige swartstamhoofde, waaronder Setshele (in 1852), Makapan (in 1854), en Mapela (in 1858). Dit was tydens die stormloop op laasgenoemde se bergvesting in die Noord-Transvaal waar hy in die linkeroor geskiet is. Sy oordrom het gebars, en hy sou later blind in sy linkeroog word.
Hy trou in April 1861 met Hendrika Stephina Pretorius, ’n huwelik waaruit drie seuns en twee dogters gebore word. In 1864 word Smit verkies as veldkornet vir die wyk Mooirivier in die distrik Potchefstroom, en hy gaan in hierdie hoedanigheid op kommando in die Katlagter- en Matshemveldtogte in 1867-1868. In 1873 verhuis na die distrik Ermelo, waar hy die plaas Goedehoop gekoop. Tydens die Sekhukhune-oorlog in 1876 word hy deur president Burgers aangestel as luitenant-generaal van die westelike magte, en behaal hy by Maseloonskraal en Mathebiskop oorwinnings. Na die mislukking van die oorlog as sodanig keer Smit na sy plaas terug en wy hom aan sy boerdery.
Met die uitbreek van die Eerste Vryheidsoorlog in Desember 1880 sou Niklaas Smit die geleentheid kry om sy krygsvernuf en leierseienskappe op ongeëwenaarde wyse aan die wêreld te openbaar. As veggeneraal dien hy die Britse magte onder generaal George Pomeroy Colley op 8 Februarie 1881 ’n gevoelige slag by Schuinshoogte in Natal toe. Colley sou ’n paar dae later gedurende die Saterdagnag van 26 Februarie 1881 die Majubaberg in besit neem. Sondagmôre beveel kommandant-generaal Piet Joubert vir Smit om die Engelse van die berg af te haal. Smit se bekende wekroep “Die wat nie lafaards is nie, volg my!” het tot gevolg dat ongeveer 200 man hom volg tydens die bestorming van Die Berg van die Duiwe. Die slag was teen elfuur die oggend gelewer, met 134 van die vyand gewond en 92 dood, waaronder Colley self. Vyf Boere is gewond, en slegs een is aan die dood afgestaan.
Na die oorlog word Smit verkies as volksraadslid vir Middelburg, en hy word op 9 Mei 1882 ingesweer. Hy vergesel president Paul Kruger in 1883 en 1884 as lid van die Transvaalse Deputasie na Engeland. Die doel van die Deputasie was om die “Susereiniteitskwessie” insake die Transvaalse buitelandse beleid opgehef te kry, sowel as om ’n skikking te bereik oor die Transvaalse wesgrens en die staatskuld te verminder. Smit is dan ook ’n ondertekenaar van die Londense Konvensie van 1884. Die Deputasie word na ’n suksesvolle tog deur Europa op 15 Julie 1884 feestelik in Pretoria ontvang.
Buiten as lid vir Ermelo is Smit in 1885 ook tydelike voorsitter van die Volksraad, en in 1886 is hy permanente voorsitter. In Junie 1887 word hy verkies as vise-president, en word hy ook lid van die Uitvoerende Raad. Hy sou tydens sy politieke loopbaan op verskeie regeringskommissies dien, waaronder dié oor die Barbertonse Goudvelde (1886), Opleidingsregulasies vir Aptekers (1887), Die inlywing van die Nieuwe Republiek by die Suid-Afrikaanse Republiek (1888), sowel as dié oor die Pretoria-Delagoabaai-spoorlyn en verskeie met betrekking tot Swaziland. Smit is ook stigter van die eerste Landbouvereniging in 1892 en kurator van die Staatsgymnasium.
Generaal Niklaas Smit is in sy huis op Pretoria oorlede op die betreklike jong ouderdom van 58. Hy ontvang ’n staatsbegrafnis op 5 April 1896, en word in die Heldeakker ter ruste gelê. Tydens sy leeftyd het hy ook die aansien van die buitewêreld verwerf. Portugal maak hom Kommandeur van die Orde van die Onbevlekte Ontvangenis, die Nederlanders maak hom Kommandeur van die Orde van die Nederlandse Leeu, en Pruise maak hom Ridder van die Rooi Adelaar. Alhoewel hy geen formele skoolopleiding ontvang het nie, het Smit ’n belangrike bydrae gelewer om die Transvaal se aansien en welvaart tot op die hoogste vlak te ontwikkel. Hy was vatbaar vir oortuiging, en ’n goeie spreker in die Raadsaal. As krygsman was hy ’n briljante bevelvoerder en dapperste onder die dapperstes.
== Theunis (MT) Steyn (1857-1916) ==
Marthinus Theunis Steyn was president van die Republiek van die Oranje-Vrystaat toe die Anglo-Boereoorlog in 1899 uitgebreek het. In sekere opsigte was hy die teenoorgestelde van Paul Kruger, president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) of Transvaal. Steyn was nog redelik jonk, in die Vrystaat gebore toe die Groot Trek al iets van die verlede was, fyn afgerond, wel belese met ’n Europese graad in die regte agter sy naam en getroud met die dogter van ’n vooraanstaande Engelse predikant in die NG Kerk. In ’n sin kan mens sê M.T. Steyn was die eerste moderne Afrikanerleier.
Steyn het regdeur die oorlog in die veld gebly en was ’n reuse inspirasie vir die burgers van albei republieke. Sy gesondheid is ernstig deur die oorlog geknou. Daarom kon hy nie na die oorlog by die regering van sy land betrokke raak nie. Tog was hy aktief betrokke by verskeie programme in die heropbou van die platgeslane Afrikanervolk.
’n Volk se kollektiewe geheue is nie altyd regverdig teenoor historiese karakters nie. As dit was, sou M.T. Steyn ’n baie meer prominente plek daarin gehad het.
=== Biografiese gegewens ===
M.T. Steyn is in 1857 in die Winburg-distrik gebore. Sy pa was ’n lid van die Vrystaatse volksraad en welvarend genoeg om hierdie seun te laat studeer – iets wat destyds in die Boererepublieke nie volop was nie. Hy het eers aan die Grey Kollege in Bloemfontein skoolgegaan en daarna regte in Leiden, Nederland en in Engeland studeer.
Toe Steyn in 1882 tot die Britse balie toegelaat is (die reg verkry het om as advokaat te praktiseer) kon hy die kans gebruik het om ’n regsloopbaan in die magtigste land van sy tyd te volg. Tog besluit hy om na die Vrystaat terug te keer, wat destyds maar ’n onbenullige landjie met bykans geen rykdom was nie. Tot 1989 was hy prokureur in Bloemfontein.
Die jong M.T. Steyn trou met Tibbie (Rachel Isabella) Fraser. Haar pa was een van die Engelssprekende predikante van die NG Kerk, wat deur die Kaapse owerheid na Suid-Afrika gelok is om Afrikaners te verengels. Hoewel dominee Fraser Engelssprekend gebly het, het hy met sy Afrikanergemeente van Philippolis vereenselwig. Hulle het vyf kinders gehad en hulle nageslag speel tot vandag toe ’n belangrike rol in Bloemfontein.
In 1889 word Steyn prokureur-generaal van die Oranje-Vrystaat en later in dieselfde jaar regter. Na ’n suksesvolle verkiesingsveldtog word hy in 1896 as president van die Oranje Vrystaat ingehuldig. In hierdie pos het hy aan die Anglo-Boereoorlog deelgeneem en telkens daarin geslaag om die Britse magte te ontglip.
Toe die oorlog verby was, was president Steyn se gesondheid geknak. Hy het tot in 1904 behandeling in Europa ontvang, waarna hy na die Vrystaat teruggekeer het. Hoewel hy weer aktief aan die openbare lewe deelgeneem het, was dit nooit weer met die energie wat sy presidentskap gekenmerk het nie.
Tydens en na die Rebellie van 1914 het Steyn sy bes gedoen om die belange van die Afrikanervolk te dien. Dit was juis by so ’n geleentheid, toe hy die Oranje Vroue Vereniging in Bloemfontein toegespreek het, wat hy op 58 jaar aan ’n hartaanval dood is. Hy is aan die voet van die Vrouemonument in die stad begrawe.
=== Openbare lewens ===
M.T. Steyn se openbare lewe het in 1889 begin, toe hy prokureur-generaal van die Oranje-Vrystaat geword het.
Die Vrystaat is dikwels as ’n modelrepubliek beskryf. Die rede is dat dit ’n redelik kompakte land met (in Suid-Afrikaanse terme) ’n betroubare klimaat en goeie landbougrond. Toe diamante in 1866 by die huidige Kimberley ontdek is, het die Vrystaat geglo dat dit binne hulle grense val. President Jan Brand het die dispuut daaroor wys hanteer. Hoewel die Vrystaat die diamantvelde verloor het, kon hy Brittanje oorreed om ’n aansienlike som geld aan die republiek as skadevergoeding te betaal. Hy het die fondse gebruik om ’n doeltreffende staatsdiens tot stand te bring. Nog ’n voordeel was dat daar ’n mark vir Vrystaatse landbouprodukte was, sonder die probleme wat dit sou inhou om so ’n delwersgebied met mense van oral oor die wêreld te regeer.
Die Vrystaat het daarin geslaag om sy onafhanklikheid te behou, maar tog goeie verhoudings met Engeland en die Kaapkolonie te handhaaf. Hoewel die meerderheid van die bevolking Afrikaners was, was daar ’n sterk Engelse element, veral in Bloemfontein. Die Vrystaat sou mettertyd moes kies tussen vriendskap met die ZAR of met Engeland.
President Brand is deur nog ’n bekwame president, F.W. Reitz, opgevolg. Toe Reitz in 1895 bedank het, het die nasionaalgesindes vir Steyn as president benoem. Sy opponent was sy vrou se oom, Colin Fraser. Steyn het egter met ’n groot meerderheid gewen.
As president het Steyn goeie verhoudings met al die Suider-Afrikaanse state probeer handhaaf. Met die dreigende botsing tussen die ZAR en die Britse Ryk was dit al moeiliker. Hy het president Paul Kruger van die ZAR probeer beïnvloed om meer toegeeflik teenoor die “Uitlanders” op die Transvaalse goudvelde te wees. Hy het ook herhaaldelik as bemiddelaar tussen Kruger en die Britse Hoë Kommissaris, lord Alfred Milner, en Kruger opgetree. Die laaste keer was in 1899 by die sogenaamde Bloemfonteinse Konferensie, waar hy die twee partye vergeefs tot ’n ooreenkoms probeer bring het.
Die konferensie het Steyn by ’n kruispad gebring. Dit sou vir die Vrystaat moontlik wees om hom van die konflik te distansieer. Steyn was egter oortuig dat dit ’n eerlose weg sou wees om te volg. Dit was vir hom duidelik dat Milner oorlog wou hê en dat geen toegewings van die ZAR dit sou voorkom nie. Boonop wou hy die hele Suider-Afrika onder die Britse vlag hê en Vrystaatse neutraliteit sou nie sy onafhanklikheid waarborg nie. Dit sou eerder vir Brittanje makliker wees om die republieke een-een te verower.
President Steyn het die moeilike weg gevolg en die Vrystaat vir oorlog voorberei. Toe die ZAR op 11 Oktober 1899 oorlog teen die Britse Ryk verklaar het, was die Vrystaat deel daarvan. Steyn het die Vrystaatse oorlogspoging vanuit Bloemfontein gekoördineer, totdat die hoofstad in 1900 ingeneem is. Van die mees noodsaaklike benodigdhede is op ’n wa gelaai en Steyn het in generaal Christiaan de Wet se kommando ’n “reisende hoofstad” gevorm.
As reisende president het Steyn ’n deurslaggewende rol gespeel om die oorlog voort te sit. Hy het met aanvoerders van die Vrystaat en Transvaal beraadslaag en belangrike strategiese besluite geneem. Toe Pretoria etlike weke later ingeneem is, was die Transvaalse leiers, president Kruger ingesluit, moedeloos. In briewe aan Steyn het hulle die vraag gevra of die oorlog nog die moeite werd was. Steyn het glad nie vriendelik daarop gereageer nie. Hy het gesê dat sy republiek alles op die altaar geplaas het vir ’n oorlog wat eintlik die Transvalers s’n was. As hulle dan so maklik van stryk gebring kon word, hy en die Vrystaters kon nie. Hy het verklaar dat die Vrystaat nooit sou oorgee nie.
In die twee jaar wat gevolg het, was die dapperheid en vernuf van De Wet as militêre aanvoerder en die waardigheid en wysheid van Steyn as politieke leier vir alle Boere ’n inspirasie. Tot met die finale onderhandelings in 1902 was Steyn teen oorgawe gekant. Toe die Vrede van Vereeniging op 31 Mei in Pretoria geteken moes word, was Steyn siek. De Wet het in sy plek die verdrag geteken. So het ’n belofte dat hy nooit sy hand op papier sou sit om sy land se vryheid weg te teken nie, waar geword.
Na Steyn se terugkeer na die Vrystaat in 1904 was hy weer in die openbare lewe betrokke. Politieke, ekonomiese en sosiale herstel van sy verslane volksgenote was vir hom uiters belangrik. Hy was by byna elke aksie wat daarmee te doen gehad het, betrokke, veral in die onderwys. In die Unie van Suid-Afrika wat in 1910 gestig is, het hy egter nie ’n aktiewe politieke rol gespeel nie.
Die jaar 1914 was vir Steyn moeilik. Hy het steeds die herstel van sy volk se vryheid nagestreef, maar sy kamerade in die Anglo-Boereoorlog was verdeeld daaroor. Generaals Louis Botha (Eerste Minister) en Jan Smuts het versoening met Brittanje aktief nagestreef. Ander generaals, soos Hertzog, De Wet, De la Rey en Beyers wou Afrikanerskap handhaaf, en indien moontlik, vryheid herstel. Hertzog en Smuts was ministers in Botha se kabinet, De la Rey ’n senator en Beyers hoof van die nuutgestigte Suid-Afrikaanse Weermag. Al hierdie mense het Steyn se oordeel hoog geag en dikwels sy advies gevra.
Gedurende 1914 is Hertzog uit die kabinet weggelaat en het ’n nuwe party, die Nasionale Party, gestig. Steyn was dit goedgesind. Intussen het die Eerste Wêreldoorlog uitgebreek. Smuts en Botha was van plan om Brittanje teen Duitsland by te staan, onder ander deur Namibië (destyds Duitswes-Afrika) te verower. De Wet, De la Rey, Beyers en verskeie ander leiers was só sterk daarteen gekant, dat hulle tot gewapende protes en selfs rebellie oorgegaan het Steyn het sy bes gedoen om tussen die leiers te bemiddel, maar kon nie daarin slaag nie. Sy plaas, “Onze Rust”, was ’n miernes van bedrywighede soos almal Steyn se leiding gesoek het. Die Rebellie was onsuksesvol. De la Rey en Beyers is dood en De Wet is gevang. Hy is ’n groot boete opgelê, maar die geld is onder simpatieke Afrikaners ingesamel.
Hoewel die verloop van sake vir Steyn ’n groot teleurstelling was, het hy nie moed verloor nie. Pogings om verarmde Afrikaners te help om hulleself op te hef, het voortgegaan. Terwyl hy hiermee besig was, het hy in 1916 gesterf.
=== Besondere bydrae ===
Ons het genoem dat M.T. Steyn as die eerste moderne Afrikanerleier gesien kan word. Baie Engelse het geglo dat blootstelling aan die wyer wêreld talentvolle Boere sou beweeg om liewer deel van die Britse Ryk te word en hulle eie “agterlike” republieke agter te laat. Hulle het dikwels met Paul Kruger se growwe maniere gespot, asof dit tekens van ’n dom “takhaar” was, die soort wat aan hulle eie republiek sou vasklou. Steyn het hierdie opvatting verkeerd bewys.
Steyn was ’n voorbeeld vir ander jong Afrikaners. Hertzog en Smuts, byvoorbeeld, was Kaapse Afrikaners wat ook oorsee studeer het en akademies uiters suksesvol was. Hulle het nie in die buiteland gebly of selfs na die meer gerekende Kaapkolonie teruggekeer nie, maar liewer hulle talente aan onderskeidelik die Oranje-Vrystaat en ZAR beskikbaar gestel.
Beide republieke het voordeel uit Steyn se deeglike kennis van die reg getrek. Die invloed wat Steyn op Kruger uitgeoefen het, het daartoe bygedra dat die Boere se oorlogspoging wêreldwyd met simpatie beskou is. Verder het Steyn se dapperheid om, as president, al die swaarkry van die oorlog soos ’n gewone burger te beleef, sy volk besiel.
Na die oorlog het Steyn ’n groot bydrae gelewer dat Afrikaners nie in moedeloosheid en ellende verval het nie. Miskien is dit sy bydrae wat die mees permanente invloed gehad het.
=== Slot ===
Op die monument wat in Vereeniging vir die vredesonderhandelings opgerig is, staan die woorde: “Gewond, maar onoorwonne.” Marthinus Theunis Steyn het dit vergestalt.
== Louw Wepener (1812–1865) ==
Lourens Jacobus Wepener is op 21 Julie 1812 op Graaf-Reinet gebore, die vierde kind van Frederik Jacobus en Johanna Maria Wepener. Sy ouers het hom op jong ouderdom ontval, waarna hy in die sorg van sy oom Lourens Erasmus geplaas is. Die jong Louw was ’n besondere skrander skolier, en sy skoolmeester William Robertson en ds. Andrew Murray het hulle daarvoor beywer dat hy hom as predikant moet bekwaam. Sy oom wou egter nie toelaat dat hy na Skotland gaan nie. Derhalwe word hy timmerman, en begin later in die distrik Somerset boer. Later verhuis hy na die plaas De Nek in die distrik Aliwal, waar hy uiters suksesvol boer. Hy tree in 1840 met Hester Susanna Nel in die huwelik, maar sy sterf slegs drie maande na die geboorte van hul seun Frederik Daniel Jacobus. Hy hertrou in 1843 met Hilletjie Maria Levina Durand, ’n huwelik waaruit drie seuns en drie dogters gebore word.
Anders as sy broers neem hy nie aan die Groot Trek deel nie. In die tydperk 1834 tot 1853 neem hy deel aan die Sesde, Sewende en Agtste Grensoorloë teen die Xhosas. Hy was aanvanklik veldkornet, en word later tot kommandant bevorder vanweë sy dapperheid en goeie leierseienskappe. Reeds in die Sesde Grensoorlog het hy hom as onverskrokke krygsman onderskei. Hy was egter ontevrede met die Britse owerheid se beleid van gelykheid tussen die blanke soldate en die nie-blanke pandoere in die weermag. Toe die Eerste Basotho-oorlog in 1858 in die Oranje-Vrystaat uitbreek vertrek Wepener sonder aarseling na die front, en vestig hom ná die stryd permanent in die Republiek. Hy koop as welgestelde man twee plase, Constantia en Moordenaarspoort, in die distrik Bethulie, waar hy weereens ’n sukses van die boerdery maak. Ook in die siviele lewe het hy leierseienskappe openbaar, en hy word deur die burgers tot vrederegter verkies.
Wepener word as assistent-kommandant aangestel toe die Tweede Basotho-oorlog in 1865 uitbreek, waarop hy na Winburg vertrek om by die ander Boerekrygers aan te sluit. Ná ’n onsuksesvolle aanval op Mabolela (stat van koning Moshesh se broer Moperi) word die Vrystaatse magte in drie kommandantskappe verdeel ten einde Basotholand uit drie dele aan te val. Die moeilikste taak word Louw Wepener opgelê, aangesien sy manskappe die Basotho’s in die bergagtige suide moes trotseer. Sy innoverende taktiek om die Basotho’s se statte met ’n voorlaaierkanon te bestook, en dan onder dié dekking te voet te storm, werp vrugte af, en teen Augustus sluit hy by die hoofmag in Thaba Bosigo aan. Van hier af word ’n finale aanval op Moshesh se bergvesting beplan. Weens onenigheid tussen die Boere loop die eerste aanval op ’n mislukking uit, en vir die tweede word Wepener deur generaal Fick op 15 Augustus 1865 beveel om met 500 vrywilligers die bergpoort vol Basotho-skanse aan te val.
Die Basotho’s was self met gewere bewapen, en het groot klippe op die Boere afgerol wat weens die terrein die aanval te voet moes aanpak. Nietemin het Wepener na ongeveer ’n uur en ’n half die bergpoort met ’n handjievol manskappe bereik. Hier het die Gideonsbende die duisende Basotho’s met hul pistole begin terugdryf. Dit is tydens hierdie aanval wat Louw Wepener dodelik gewond is. Dr. Prosper Lautré, sending-geneesheer van die Paryse Evangeliese sendinggenootskap het Wepener op die kruin van Thaba Bosigo begrawe. Sy seun het die oorskot later op sy plaas Constantia gaan herbegrawe. Laasgenoemde het later die Volksraadslid vir Wepener in die Vrystaatse volksraad geword. Hy was ook landdros op Zeerust en Heidelberg in die Transvaal.
Louw Wepener, die “Swartmaanhaar”, se dapper dog kalme optrede in die kryg het bewondering van alle kante afgedwing. Ten einde sy eie krygers te kry om Wepener se onverskrokke gedrag te probeer ewenaar, het Moshesh opdrag gegee dat sou Wepener gevang of gedood word, die Basotho’s sy hart moet uitsny en eet. Aan Boerekant was hy die inspirasie agter president F.W. Reitz se gedig ''Ter nagedagtenis van kommandant Louw Wepener''. Die dorp Wepener (gestig in 1867) is na Louw Wepener vernoem. In 1941 word ’n monument op sy graf naby Bethulie opgerig, en daar is ook ’n monument op sy plaas De Nek. In 1965 word ’n bronsbeeld van hom op die dorp Wepener opgerig. Twee militêre toekennings vir dapperheid is in die vorige bedeling na hom vernoem – die Louw Wepener-dekorasie (1952-1975) vir buitengewone heldemoed, en die Louw Wepener-medalje (1967-1975) vir dapperheid by die redding van lewens. Daarby was daar ’n tyd lank ook die Regiment Louw Wepener as Weermagseenheid in die SAW.
== Presidente Artikels ==
=== Die lewe in die Konsentrasiekamp ===
(geskryf deur Rosie van der Walt, Die Hoërskool Hendrik Verwoerd (soos vertel aan my deur my oupa, mnr. GH van der Walt.) soos verskyn in Junior ''Historia'', Februarie 1961)
Gedurende die Anglo-Boereoorlog is alle Boere en selfs jong seuns wat deur die Engelse gevang word, na Indië en Ceylon gestuur as krygsgevangenes.
Die vrouens en kinders is na Konsentrasiekampe gestuur. Wat was die toestande op die boereplase en waarom is die vrouens Konsentrasiekampe toe geneem?
# ''Toestande op die plaas''
Die toestande op die boere-plase was koninklik in vergelyking met die toestande in die Konsentrasiekampe. Op die plase was die vrou en kinders afhanklik van die plaas se inkomste. Daar was genoeg kos soos vleis, melk, vrugte, ens. vir die hele gesin, ook vir haar man wat somtyds huis toe gekom het vir kos en skoon klere.
Die Engelse het snuf in die neus gekry dat die boere beurtelings huis toe gaan vir skoon klere en kos. Toe besluit die Engelse om al die diere of vee wat hulle op die plase in die hande kon kry, weg te neem, sodat daar nie kos vir die Boere sal wees as hulle huis toe gaan vir skoon klere en kos nie. Maat die vrouens was uitgeslape. Hulle het die meeste vee weggesteek. Sodoende het hierdie plan van die Engelse misluk. Toe bedink hulle hierdie plan om die vrouens en kinders na die Konsentrasiekampe toe te stuur.
# ''Konsentrasiekampe''
Op ’n goeie dag, as die vrouens en kinders hulle oë uitvee, dan sien hulle ’n stofwolk daar oor die bult aankom. Dit was die Engelse. Gewoonlik het hulle lank voor die tyd die kosbare dinge begrawe en die vee is gewoonlik weggesteek, anders sou die Engelse dit saamneem. Maar om die Engelse te flous, is net ’n klein hoeveelheid vee op die werf gelaat, sodat die Engelse moet dink dit is al vee wat die boer besit.
Die mense kon net ’n klein hoeveelheid nodige dingetjies saamneem wat hulle dalk in die kamp sou nodig kry, byvoorbeeld beddegoed, ’n paar stoele, klere en nog ’n paar kleinighede. Dit alles word op die wa gelaai, wat gewoonlik deur osse getrek is. Die res? Wel die res is in een kamer gepak en die huis is vol paraffien gegooi en dan aan die brand gesteek. Seuns van 12-13 jaar word krygsgevangene geneem en weggestuur na Ceylon.
# ''Die lewe in die konsetrasie kampe''
(Ons bepaal ons hier by die Konsentrasiekamp by Mafeking.)
Ongeveer 400 tente is in rye opgeslaan, 20 voet van mekaar; en daarin word ’n familie geplaas, of hulle nou 2 of 8 persone is. Elke familie het dus ’n eie tent gehad.
Verder was daar ’n “Ressingshuis” waar die rantsoen vir die dag ontvang is, slagpale en hospitaal. Ook was daar ’n put met ’n pomp op waar water gekry kon word. Die kamp is omhein met ’n doringdraad met blikke daaraan vas. Om die kampe was daar seilhuise. Hierdie seilhuise was eintlik vir die verraaiers. Die vrou kon haar kamplewe verruil vir so ’n seilhuis, maar dan moes sy haar man ompraat om wapen neer te lê. Hulle en hulle kinders kon dan in so ’n seilhuis bly. Hulle kos en alles wat hulle nodig het, sou na hulle toe gebring word. Hierdie seilhuis was ook baie groter as die gewone tente waarin die mense gebly het. Maar baie dapper vroue het geweier.
# Daaglikse lewe
Die vrou moes elke more rapporteer met ’n kaart om haar rantsoen vir die dag te ontvang. Op hierdie kaart staan die aantal persone wat kos moes kry.
Daar is geboutjies opgerig waar die vrouens moes toustaan vir die dag se kos. Soms het die vrou klein kindertjies en miskien ’n baba gehad. Die kindertjies moes dan by die tent bly, terwyl die moeder en die baba in haar arms gaan toustaan het vir die dag se kos. Dit het baie gebeur dat vrouens inmekaar gesak het, terwyl hulle toustaan.
As die moeder nou haar meel, koffie, ens. vir die dag gekry het, moes sy haar vleis by die slagpale gaan haal, wat meestal uit derms, maag en lewer bestaan het. ’n End van die slagpale het sy ’n stuk hout gekry vir die dag. Met hierdie ongekapte stuk hout moes sy haar kos, ens. gaar maak.
Weens siektes, ongesonde kosse en honger het baie dapper Boere-helde en -heldinne gesterwe.
Kort voor die vrede gesluit is, het die verpleegster Emily Hobhouse die kamp besoek. Gou het daar groot veranderings plaasgevind. Die mense het beter kos, om maar een ding te noem, gekry. Die siekes het sy genees, en gedoen wat sy kon vir die mense. Daar is later ter ere van Emily Hobhouse ’n gedenkteken opgerig.
Toe die vrede verklaar is, het duisende mense met wa en osse huiswaarts gekeer, na ’n afgebrande huis en ’n kaal plaas. Nou was daar ’n nuwe lewe om te begin, ’n lewe om weer op te bou, waar die oorlog vernietig het.
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/kaptein-jeb-seely/ Kaptein JEB Seely] ==
(geskryf deur P. Van Zyl, Laerskool Japie Greyling, soos verskyn in ''Junior Historia'')
(In sy boek ''Fear and be slain'' wat in 1931 verskyn het, gee kaptein Jack Seely op bladsye 89-96 ’n volledige beskrywing van die voorval met die kinderheld, Japie Greyling. Na afloop van die Tweede Vryheidsoorlog het hy navraag in Suid-Afrika laat doen om die heldhaftige seun wat bereid was om ses geweerlope, ’n kwaai kaptein (kaptein Seely) en nog veertien ander soldate te weerstaan eerder as om sy vader en vaderland te verraai, op te spoor. Daarna moes hy die saak met vraelyste laat oplos, omdat verskeie persone daarop aanspraak gemaak het dat hulle dié dapper seun was. Kort voor die onthulling van die Japie Greyling-monument op 23 November 1966 het die skrywer van hierdie artikel ook te doen gekry met ’n nasaat van nog ’n aanspraakmaker op die heldedaad. Voldoende bewyse is egter in die verlede ingewin om die werklike held uit te wys. Deur die toedoen van Seely is die akker van kinderhelde met nog ’n kinderheld verryk. Dit het later ook by hom ’n lewensideaal geword om die buitengewone held weer te ontmoet.)
As kind was Jack Seely ’n uiters lewendige knaap en het baie dikwels waaghalsige streke aangevang. Geen wonder dat hy ’n leier onder sy maats was en ook hulle bewondering vir sy vindingrykheid afgedwing het. Hy wou baie graag ’n soldaat word en het ’n deeglike opleiding aan ’n militêre kollege deurloop. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het hy die rang van kaptein beklee en het tydens die Eerste Wêreldoorlog (1914-1918) een van die hoogste militêre poste in Brittanje beklee.
Toe hy as jongman op die skip die ''Kaikoura'' gewerk het, het die skip Tafelbaai aangedoen. Die gesig van Tafelbaai en omgewing het hom so met bewondering vervul dat hy in ekstase uitgeroep het dat dit die mooiste plek op aarde is. Min het hy geweet dat hy jare later as Britse soldaat daar aan wal sou gaan om teen die twee Boererepublieke te veg.
Tydens ’n besoek aan Nieu-Seeland het hy sir George Grey ontmoet, wat goewerneur aan die Kaap was. (Grey-Kollege in Bloemfontein, waar Japie Greyling na die Tweede Vryheidsoorlog skoolgegaan het, is na hom vernoem.)
Gedurende die Tweede Vryheidsoorlog het hy as kaptein onder lord Kitchener diens gedoen en was bekend as ’n voorbeeldige mens, gewilde leier en dapper soldaat. Hy het ’n baie groot bewondering vir die Boerevegters gehad en het hulle as dapper, beskaafde en eerlike mense beskou. (Lees maar sy boeke ''Fear and be slain'' en ''Adventure''.)
In Maart 1901 het die voorval op die plaas Smaldeel met Japie Greyling afgespeel. Hy het op ’n vurige Arabiese ponie met die naam “Maharajah” gery, toe hy en twintig ander ruiters op die plaashuis afgestorm het. Al wou hy klein Japie maar net skrikmaak om lewensbelangrike inligting van hom te kry, het hy homself daarna altyd verwyt dat hy die seun so met die vuurpeloton die skrik op die lyf gejaag het. Kort na hierdie voorval het hy na Engeland teruggekeer en op 31 Mei 1901 by Plymouth aan wal gestap. Hy was tot lid vir “Isle of Wight” vir die Laerhuis verkies. Kort na sy terugkeer het hy verskeie Britse koerante oor die kole gehaal oor die “wolhaarstories” en valse berigte wat daar oor die sogenaamde “wrede Boere” verskyn het. Na die oorlog het hy bevriend geraak met generaal Louis Botha en het daar interessante briefwisseling tussen hulle ontstaan. Seely het eenkeer ’n afgesant na Suid-Afrika gestuur om Japie Greyling te oorreed om op sy koste ’n besoek aan Brittanje af te lê. Japie het egter geweier, omdat hy ’n kwaai asma-lyer was en niks van publisiteit gehou het nie.
In 1931 verskyn Seely se boek ''Fear and be slain''. Hy het ’n eksemplaar aan Japie Greyling gestuur met ’n inskripsie in sy eie handskrif voor in die boek waarin hy die voorval van 1901 in herinnering roep. Dié boek behoort vandag aan Japie Greyling (jnr) van Bethlehem (O.V.S.). Die volgende gedeelte kom in die boek voor:
“Then I saw one of the most beautiful things that I have ever seen in my life. The boy was transfigured by patriotism and devotion. He lifted his head, looked me straight in the face, put his hands behind his back and said in a loud clear voice: ‘Ich sall ne sag’ (dit is: ek sal nie sê).
As long as I live I shall never forget that wonderful moment when love of father, home and country triumphed over imminent and apparently certain death.”
In 1937 het Seely (toe burggraaf Mottistone) na Suid-Afrika gekom, maar moes weens siekte weer terugkeer sonder dat hy Japie Greyling kon opsoek. Dit was vir hom ’n diepe teleurstelling.
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/my-herinneringe-oorlog-deur-die-oe-van-n-kind/ “My herinneringe” – oorlog deur die oë van ’n kind] ==
deur Helena Liebenberg (Taaloord), lesing gelewer op 9 Desember 2013 in Bloemfontein
Vandag wil ek u graag vertel van my ouma wat haar kinderherinneringe aan die oorlog vir haar kinders en kleinkinders in boekievorm nagelaat het. In slegs 67 A5-bladsye vertel sy ’n roerende verhaal oor dié oorlog.
Hierdie boekie wat geskryf is deur my ouma aan moederskant, wyle Helena Catharina Grobler, oor haar herinneringe aan die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902) is vir my ’n kosbare besitting. Sy het aan elke kind en kleinkind ’n eksemplaar present gegee; myne het ek op 1 Januarie 1970 “van Oumie” as ’n geskenk gekry.
In die voorwoord skryf sy:
Wat ek hier kortliks in eenvoudige taal vertel, het ek as kind beleef, gehoor en gesien. Ek sal dit alles nooit vergeet nie.
Dit is ’n terugblik na die verlede wat bedoel is om aan my nageslag te toon dat ons voorouers se krag in hulle Geloof, die Bybel en gebede gelê het.
Mag dit hulle aanspoor om met dieselfde wapenrusting hulle eie toekoms tegemoet te gaan.
H.C. Grobler (geb. Du Plessis 11 April 1894)
Pretoria, 1969
Ter nagedagtenis aan ’n pragtige en liefdevolle mens vir wie God, haar gesin, volk en vaderland alles was, sê ek graag hiermee: “Baie dankie, liefste Oumie”.
“My herinneringe” – oorlog deur die oë van ’n kind
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/diamante-word-ontdek-2/ Diamante word ontdek] ==
(Geskryf deur M Venter, soos verskyn in ''Historia'' ''Junior'', Mei 1958)
“Ja kleinspan, die verhaal van die ontdekking van diamante is wonderlik,” sê oom Schalk van Niekerk. “Toe ek op ’n dag by my buurman Daniël Jacobs gaan kuier, vertel sy vrou my dat haar seuntjie altyd met klippies speel. Ons plase was langs Oranjerivier naby die dorpie Hopetown. In die wit sand langs die rivier het die seuntjie ’n pragtige wit klippie opgetel. Ek was nuuskierig en wou dit graag sien. Sy het die seuntjie na die klippie gevra, maar dit was weg. Ons het oral gesoek en dit in die agterplaas in die sand gekry. Ek het dit mooi skoongemaak en toe het dit te pragtig in die son geblink. Ek wou dit sommer koop. Die goeie tante het gelag en gesê dat ek dit maar kon hou.
“’n Handelaar het daarna gekyk en belowe om vir my uit te vind of dit enige waarde het. Baie mense het daarna gekyk, maar niemand het gedink dat dit iets werd was nie. Die klippie is toe darem na dr. Atherstone in Grahamstad gestuur om na te kyk . Hy het gesê dat dit ’n diamant van 21 ¼ karaat was. Die waarde was £500!
“’n Rukkie later het daar eendag ’n Griekwa-skaapwagtertjie na my gekom. Hy het my ’n pragtige diamant gewys. Hy het dit glo naby Oranjerivier opgetel. Ek was nou nie meer so dom nie en het die wagtertjie 500 skape, 10 osse en ’n perd aangebied. Die skaapwagtertjie se oë het groter en groter gerek. Hy kon dit beswaarlik glo. Ek het die diamant van 83 ½ karaat op Hopetown vir £11,200 verkoop. Dit is later vir £25,000 verkoop en het die naam ‘Die Ster van Suid-Afrika’ gekry.
Hierdie nuus het soos ’n veldbrand versprei. Duisende mense het gekom om diamante te soek. Na omtrent ’n jaar was daar 10,000 delwers besig om diamante in die spoelgrond tussen die Vaal en die Harts te soek. Die rivierdelwers het in die dag hard gewerk. Hulle het die gruis gesif, terwyl die wind baie gewaai het. In die aand het hulle doodmoeg in hulle tente gesit. Net die kerse het die donker nag effens verlig. Die delwers het baie gehad om hulle mee besig te hou. Hulle het goeie en slegte mense leer ken. Soms het die rivier afgekom en het hulle kampe of siwwe weggespoel. Dikwels het hulle baie swaar gekry. Soms het hulle egter gejuig oor ’n mooi diamant! Iemand het my van so ’n delwer vertel. Sy naam was Frans Roos. Hy het een nag sommer groot geskrik. Toe hy wakker word, het hy ’n Korana by die tentdeur sien inloer. Hy het woedend gevra wat die Korana wou hê. Frans was baie verbaas toe die jong ’n skitterende diamant uithaal. Hy het hom gevra wat hy daarvoor wou hê. Die Korana was uitgeslaap en wou ’n wa en osse, twintig osse, honderd skape en dertig goue ponde hê. Roos was gewillig en het die diamant geruil. Die diamant het hom omtrent £280 gekos. Hy het dit egter weer vir £10,000 verkoop!
“Daarna het daar eendag ’n paar prospekteerders langs die Vaal gedelf. Die naturelle het vir Richard Jackson vertel van ’n eensame witman daar in die suide wat sommer baie diamante uithaal! Hulle wou gaan kyk en het met twee skotskarre daarheen gery. Hulle het ’n wit tent tussen die bome gesien. ’n Man was besig om gruis te ondersoek. Dié man, Cornelis was sy naam, het aan Jackson vertel dat hy diamante soek. Hy moes ’n deel van sy wins aan die eienaar van die plaas ‘Vooruirzicht’ gee. Terwyl hulle nog so praat het hy jou waarlik ’n diamant uit die gruis gehaal. Cornelis het verder ’n vuurhoutjiedosie vol diamante uit sy sak gehaal! Jackson en sy maats was verbaas om so baie diamante bymekaar te sien.
“Hulle is dadelik na die baas van die plaas. Hulle het lank met De Beer gesels en die reg gekry om vir hulle stukkies grond af te steek ongeveer dertig voet by dertig voet groot. Jackson en sy maats is toe terug en het die groot nuus aan hulle vriende gefluister. Dit het nie lank ’n geheim gebly nie. Jackson en sy vriende het die volgende môre met agt waens na Vooruitzicht vertrek. Naderhand het hulle stofwolke agter hulle sien uitslaan. Dit was ’n stormloop na die plaas! Baie ander delwers het ook besluit om na die wonderlike plek te gaan. Jackson het glo benoud begin raak dat die ander voor hom op die plaas sou kom. Daar aangekom het hulle vinnig met pik en graaf na hul stukkies grond gegaan. Die ander delwers het ook op die plek afgestorm en links en regs penne ingeslaan. Dit was ’n groot bedrywigheid. Die eensame plaas was nou in rep en roer.
“Cornelis het sy kleim vir £110 verkoop en in Lichtenburg gaan woon. Daar is hy glo later dood en ons het nie eers sy van verneem nie. Uit alle dele van Suid-Afrika en selfs van oorsee het delwers na hierdie plek gekom. Spoedig het ’n hele tentdorp verrys. Dit was die begin van Kimberley.
“Die De Beers het die plaas vir £50 gekoop. Nadat diamante daar ontdek is, het hulle dit vir omtrent £60,000 verkoop. Dit het baie later eers tot De Beer deurgedring dat hy maar bloedweinig vir sy plaas gekry het. Die plek is nou miljoene werd. Die groot diamantmaatskappy in Kimberley het sy naam: die De Beersmaatskappy. Ek verstaan dis die grootste diamantmaatskappy in die wêreld!
“Het julle van hierdie verhaal gehou?” vra oom Schalk.
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/sir-george-grey-en-die-mag-van-die-toordokters/ Sir George Grey en die mag van die toordokters] ==
(geskryf deur P. van Zijl, Dalesideskool, soos verskyn in ''Historia Junior'')
Sir George Grey kan tereg beskou word as een van die knapste van die Engelse goewerneurs wat aan die Kaap regeer het. In Kaapstad is daar ’n standbeeld vir hom opgerig. In die Suid-Afrikaanse museum in Kaapstad herinner ’n ou kruiwa die besoeker aan die hopie grond wat hierdie man afgelaai het met die lê van die eerste spoorlyn van Kaapstad na Stellenbosch op 31 Maart 1859. Gedurende sy regering is die eerste gekose parlement ingestel. Hy het die hoë agting van vriend en vyand geniet.
Sir George Grey het met die aanvaarding van die goewerneursamp aan die Kaap reeds ondervinding gehad van inboorlingvraagstukke van Australië en Nieu-Zeeland. In Nieu-Zeeland waar hy goewerneur was, het hy met groot takt die wrywing tussen die Maories en die blankes verminder. Ná sy bewindsaanvaarding aan die Kaap het hy gou kennis gemaak met die leefwyses, gewoontes en tradisies van die inboorlinge. Hy het gevind dat die inboorlingkapteins alle mag van hulle stamme in hulle hande gehad het. Wanneer hulle onderdane verhoor en gestraf is, moes hulle vee as boetes betaal. Dit het meegebring dat hulle verplig was om aan die anderkant van die grense diefstal te pleeg. ’n Aanbod van R200 jaarliks is aan die kapteins gemaak, indien hulle blanke magistrate sou toelaat om hofsake by te woon en hulle van advies te bedien. Dan moes hulle egter ook afstand doen van die opgelegde boetes. Die magistrate moes weer op hulle beurt die goewerneur op hoogte van sake hou. Die kapteins het hierdie raad met verloop van tyd aanvaar.
Daar was egter een groot probleem wat baie hoofbrekens besorg het. Dit was die invloed en houvas wat die toordokters op die lewe van die Bantoes gehad het. Die toordokters het alle siektes behandel en allerhande onmoontlike oorsake vir siektes uitgedink. Ten einde hierdie euwel die hoof te bied het Sir George ’n hospitaal op King William’s Town laat oprig. Daar het siek naturelle vry mediese dienste van blanke geneeshere ontvang. Dit kon egter nog nie die diepgewortelde geloof in die toordokters uitskakel nie.
Hy het talle pogings aangewend om die Bantoes te beskaaf. Jong naturelle is opgelei as messelaars, skoenmakers, smede en wamakers. Hulle het ook hulp en voorligting op landbougebied ontvang. Om hulle verder te help, is blanke setlaars in die naturellegebiede geplaas. Toe gebeur daar iets wat die naturelle aan die toordery van die witman toegeskryf het. Longsiekte het onder hulle beeste uitgebreek. Vyandiggesinde opperhoofde oorkant die Keirivier het onrus onder die Bantoes begin stook. Hulle het ’n groot inval in die Kaapkolonie beplan. Die toordokters het met hul sterk invloed die onrus nog verder aangeblaas.
’n Negejarige naturelledogter wat teruggekeer het van ’n rivier waar sy gaan water haal het, het beweer dat geeste met haar gepraat het en boodskappe aan haar gegee het. Umhlakaza, haar toordokter-oom, het ’n vertolking vir haar vertellings gemaak en boodskappe onder die volk versprei. Die Kosas moes al hulle beeste slag en kosvoorrade vernietig. Die geeste van hul afgestorwe helde sou dan op ’n sekere dag opstaan om die blankes te verdryf. Ook sou ’n groot stormwind hulle in die see waai. Daarna sou baie graan en troppe vee uit die geestewêreld kom na ’n land waarin net die Kosas baas is. Op 12 Februarie 1857 sou twee rooi sonne in die ooste opkom en dan later weer terugdraai om weer in die ooste onder te gaan.
Sendelinge en magistrate het die vernietiging van kosvoorrade sonder sukses probeer verhoed. Duisende Bantoes het alreeds gewag op die dag van wonders.
Vroeg die oggend van die 12de Februarie was duisende verhongerde Kosas – mans, vrouens en kinders, op die heuwels van Kafferland om die dubbele bloedrooi son te sien opkom. Niks van die toordokters se voorspellings het waar geword nie en duisende het na die grense geslenter om kos by die Blankes te bedel. Die toordokter Umhlakaza het reeds van honger omgekom. Ongeveer 68,000 Bantoes het omgekom en minder as 40,000 verhongerdes het oorgebly. ’n Groot deel van Kafferland was ontvolk. Sir George Grey het verhongerdes toegelaat om op Blankes se plase te werk en aan ander is werk op paaie verskaf. Die vyandige kapteins is uit die streke verban. Immigrante is in die groot onbewoonde gebiede geplaas met behulp van groot somme geld wat die Britse regering en die Kaapse parlement beskikbaar gestel het.
’n Toordokter se aanhitsing het byna die hele Kosavolk uitgeroei.
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/kaptein-danie-theron-leer-n-stasiemeester-n-les/ Kaptein Danie Theron leer ’n stasiemeester ’n les] ==
(geskryf deur dr. J.J. van Tonder, soos verskyn in ''Historia Junior'')
Dit het op Germiston plaasgevind. Danie Theron en Barnie Enslin was op weg na Pretoria.
’n Trein het gereed gestaan om oor ’n paar minute na Pretoria te vertrek. Daar was baie mense op die stasie. Alle beskikbare plekke op die trein was reeds beset. Daar was veral baie vrouens en kinders wat nie sitplek gehad het nie, want die trein was volgepak.
Danie kon dit nie verdra dat vrouens en kinders soveel ongerief moes verduur nie. Hy roep vir Barnie en hulle stap na die stasiemeester se kantoor toe. Baie beleefd vra hy die meneer om nog ’n passasierswa te laat aanhak ter wille van die vrouens en kinders.
Ewe ongeërg antwoord die stasiemeester dat hy nie bevele ontvang nie en nie verder voorsiening vir die gerief van die passasiers sou maak nie.
Weer herhaal Danie sy versoek baie beleefd. Toe is die stasiemeester net warm en hy beduie luidrugtig dat hy nie sou toelaat dat ander mense hulle met sy werk bemoei nie. Hy sou nie nog ’n wa aanhak nie.
Beslis maar beleefd vra Danie weer dat nog ’n passasierswa aangehak moes word en hy verduidelik dat hy nie sou toelaat dat moeders en kinders soveel ongerief verduur nie. Daarby sê hy dat hy kommandant Theron is.
“Og, wie is kommandant Theron? Ek laat my nie beveel nie en ek weet wat my werk is. Ek sal nie verdere voorsiening vir die gerief van die passasiers maak nie.” So raas die grootmeneer en swaai met sy arms.
Toe is kommandant Theron kwaad en sê baie beslis: “Kyk hier, ek beveel jou nou om nog ’n passasierswa te laat. aanhak, en voor dit nie gebeur nie, sal die trein nie die stasie verlaat nie.” Hy en Barnie Enslin stap toe reguit na die masjinis wat die volgende bevel ontvang: “… Sien jy hierdie man met sy gelaaide geweer! Nou ja, probeer jy net hierdie trein laat wegtrek sonder my bevele dan kry jy ’n koeël deur die kop.” Danie sit Barnie daar op wag, wat sy geweer intussen van sy skouers afgehaal het. Die masjinis het dadelik besef dat hy in sy pasoppens moes bly, want nou het hy met besliste manne te doen.
Daar blaas die stasiemeester die fluitjie en gee die sein dat die trein moes vertrek.
Maar die trein staan doodstil.
Die fluitjie blaas weer en die stasiemeester swaai met die arm dat die trein moet vertrek.
Maar die masjinis verroer nie ’n spier nie.
Die stasiemeester stap vinnig langs die trein na die masjinis toe, wat ewe ongeërg die toedrag van sake afwag.
“Waarom laat. jy nie die trein vertrek nie? Die fluitjie het al twee keer geblaas en die trein moes al vertrek het. Waarom word my bevele so verontagsaam?” en met baie lawaai gee die man uiting aan sy boosaardigheid.
Ewe kalm wys die masjinis net na die gewapende burger wat hom in die oog hou.
Raas-raas stap die stasiemeester terug en beduie hoe hy sal laat afreken met die loslopers wat sy treindiens in die war stuur. Hy loop ’n paar oud Volksraadslede ook daar raak by wie hy teen kommandant Theron uitvaar. Terwyl hy nog so beduie, kom Theron ook daar by hulle aan. Hy verduidelik hoe hy die stasiemeester drie keer beleefd gevra het om beter voorsiening vir die gerief van die vrouens en kinders te maak. Hy vervolg verder: “Ek beveel jou nou vir die laaste keer dat hier binne vyf minute nog ’n passasierswa moet aangehak word of anders sal jy voel hoe smaak vyf-en-twintig houe van die stiegriem.”
Toe skrik die stasiemeester.
Binne ’n paar minute was daar nog ’n wa aangehaak. Danie het veral vir vrouens en kinders daarin goeie plekke aangewys.
Toe het die trein vertrek!***
Daar is ’n monument vir kaptein Danie Theron langs die hoofweg tussen Johannesburg en Potchefstroom opgerig. Kinders het die leeue-aandeel in die insameling van fondse vir die monument gehad.
== Die inswering van die eerste president van die Z.A.R. – 6 Januarie 1857 ==
(Geskryf deur JL Hattingh, soos verskyn in ''Historia Junior'')
Dit is nou meer as honderd jaar sedert die eerste president in Suid-Afrika ingesweer is en vir ons wat vandag ook in ’n republiek woon, is dit interessant om te lees op welke wyse dit geskied het.
In 1852 is met die ondertekening van die Sandrivier-konvensie die onafhanklikheid van die Voortrekkers oorkant die Vaalrivier deur Brittanje erken. Dit het egter vier jaar geneem alvorens die bewoners van die land sover kon kom om saam te werk en een staat met een president en een regering saam te stel. In 1856 het die gekose verteenwoordigers van die volk by Potchefstroom bymekaar gekom met die doel om vir die republiek ’n grondwet op te stel. Dit is op 5 Januarie 1857 voltooi.
Alhoewel die pas voltooide grondwet bepaal het dat die volk die lede vir die Volksraad asook die president moes kies, het die volksverteenwoordigers nog op dieselfde dag daartoe oorgegaan om die eerste president aan te wys. Marthinus Wessel Pretorius, seun van die geëerde Voortrekkerleier, is deur hulle vir die presidentsamp verkies. Daar en dan is ook besluit om die president en die volksraadslede sommer die volgende dag nog in te sweer. Blykbaar was hulle bang dat as daar te lang tyd voor die inswering verloop, daar dalk allerlei probleme mag opduik wat die afhandeling daarvan mag moeilik maak.
Die volgende dag, 6 Januarie 1857, was vir elke Voortrekker ’n groot dag in hulle geskiedenis, want daarmee het hulle bereik wat hulle begeerte was, toe hulle die Kaapkolonie verlaat het. Die inswering van die eerste president en sy 24 volksraadslede was dus ’n besondere geleentheid.
Vandag word ’n soortgelyke plegtigheid lank vooruit tot in die fynste besonderheid beplan en aan die land se bevolking bekend gestel. Dink maar aan die inswering van ons huidige staatspresident, mnr. CR Swart, in 1961. Vir weke het ons byna elke dag stukkies nuus oor die wyse waarop die verrigtinge sou plaasvind in byna elke koerant te lees gekry. Die hele land se aandag is sodoende op die enkele gebeurtenis gevestig.
Meer as honderd jaar gelede was toestande in Transvaal totaal anders gewees. Die radio was nog nie uitgevind nie, koerante was skaars en het ook nie elke dag verskyn nie. Plase was groot en die huise dus ver van mekaar. Nuus kon dus nie oornag oor die hele land versprei word nie. Juis daarom verbaas dit ’n mens om te lees dat die inswering van die president, ten spyte daarvan dat dit slegs ’n dag na sy verkiesing plaasgevind het, tog soveel toeskouers gelok het. Potchefstroom, die toentertydse hoofstad van die Transvaal, was toe nog maar klein. Nuus kon dus vinnig versprei. Baie van die mense moes egter van die naburige omgewing gekom het. Dat die bevolking geen vooraf propaganda nodig gehad het nie, kan ’n mens ook van die spontane toejuiging en vreugde van die aanwesiges aflei.
Om nege-uur die oggend van 6 Januarie 1857 het die Volksraad in die landdros se kantoor vergader. Vier lede is toe afgevaardig om te perd na die president se huis te ry om hom vir die plegtigheid geleide te doen. Halftien was hulle met die president terug.
Regoor die kerk was die dorp se markplein en teen hierdie tyd was daar al ’n groot skare aanwesig, nie net van die dorp nie, maar ook van die omgewing – almal gewapen. Hulle staan in twee groepe, sodat die president en sy geleide tussen hulle kon deur kom. Op die stoep van die landdroskantoor het die voorsitter van die Volksraad die prosessie ingewag, verwelkom en die president na binne vergesel. Ds. Dirk van der Hoff, die enigste predikant in die Transvaal op daardie tydstip, het vervolgens die skare op plegtige wyse toegespreek en hom hierna tot die president en die uitvoerende raadslede gewend.
Die insweringseremonie het toe ’n aanvang geneem. Die president het die eed plegtig afgelê. Dit het in stilte geskied, nieteenstaande die aanwesigheid van die groot aantal persone.
Onmiddellik nadat president Pretorius die eed afgelê het, het een van die kommandante ’n teken aan die gewapende skaar van burgers gegee. Toe het dit weergalm soos die gewere afgevuur is. Daar is selfs skote met ’n kanon afgeskiet. Terselfdertyd is ook die land se nuwe vlag gehys. Die skare het in die vreugde begin deel en het op allerlei vrolike wyse uiting aan hulle opgewondenheid gegee.
Toe die gejuig bedaar het, het die ander lede van die Uitvoerende Komitee hulle eed afgelê.
Met hierdie deel van die verrigtinge agter die rug het die lede van die regering in ’n statige optog na die kerk beweeg. Dit moes vir die omstanders en toeskouers indrukwekkend gewees het, want voor aan die optog het die predikant met sy ampsgewaad gestap. Hy is vergesel deur ’n aantal kerkraadslede en is deur die president gevolg, vergesel deur lede van die Uitvoerende Komitee en hierna het die ander lede van die Volksraad gestap. Die agterhoede is deur groot en klein, mans en vrouens gevorm.
In die middel van die markplein het die nuwe vlag gewapper. Toe die optog dit verbygegaan het, het al die mans eerbiediglik hulle hoofde ontbloot. Toe is die kerkgebou gevul waar ds. Van der Hoff met ’n gepaste gebed begin het. Hierna het hy ’n plegtige preek gelewer en toe is die verrigtinge in die kerk afgesluit met die sing van Psalm 134.
Buite die kerk het die president hom tot sy burgers en manskappe gewend en hulle hartlik toegespreek. “Met tranen in de oogen” het hulle hom toe van alle kante geluk gewens. Dit het gelyk of daar geen einde aan die seënwense sou kom nie. Die vreugde van die burgers kan ons natuurlik begryp. Dit was die vervulling van ’n groot begeerte. Terug by die landdroskantoor is weer eens ’n sarsie skote afgevuur.
Dit was egter nog nie die einde nie. In hulle vreugde het die burgers nie die vlag vergeet nie. Die hoede is afgehaal en op uitnodiging het die predikant weer eens ’n toespraak onder die vlag gehou. Ds. Van der Hoff, wat beskou word as moontlik die samesteller van die bekende Vierkleur, het toe die volgende lofgedig voorgedra:
“Vivat de vlag! Vivat de vlag!
Door vrijheid hier geplant!
Waai rond door Zuid’lik Afrika.
Van Oost- tot Westerstrand
Waai onbezoedeld schoon en rein
En wapper ook op zee;
Vertoon u aan den volk’ren oog
Tot aan de verste ree.
God ziji met u – God zij met u,
Gij maagdelijke vlag,
En met het volk, dat u verkoos,
Tot aan den jongsten dag!”
Hierdie gedig, ook genoem die “Vlaggelied”, kan as die eerste volkslied beskou word.
Onmiddellik na die voordrag het drie “hoera’s” weerklink. Een van die kommandante vra toe aan die skare of hulle bereid sou wees om die vlag te beskerm. ’n Luide belofte het opgeklink, geweerskote het weer eens gekletter en “hoera’s” is herhaal.
Terwyl die vreugdeskote en die algemene gejubel nog aan die gang was, het die president en sy volgelinge hulle van die massa onttrek en na die kantoor terug gestap. ’n Bejaarde heer Grimbeeck is deur die president tot vlag-kommandant benoem en so het ’n groot dag geëindig. Dit was ’n dag soos hulle nog nooit beleef het nie. Dit was ’n dag vol belofte vir die toekoms.
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/die-dorslandtrek/ Die Dorslandtrek] ==
(geskryf deur dr. J. Albert Coetzee (L.P.R. vir Kemptonpark), soos verskyn in ''Historia Junior'')
Toe ek in 1924 na Angola (Portugees Wes-Afrika) gegaan het om daar vir die nakomelinge van die Dorslandtrekkers te gaan skoolhou, het ek die voorreg gehad om nog etlike van die oorspronklike Dorslandtrekkers persoonlik te ontmoet en die geskiedenis van die Dorslandtrek by hulle af te skryf.
Die nakomelinge was oor verskillende dele van Angola versprei. Sommige was op die hoogvlakte van Humpata, waar die Trekkers na hul aankoms in Angola in 1881 gaan woon het; andere was in die omgewing van Bihé, Caconda en Mombolo was die mees noordelike groep, ietwat noord van die Lobito-Katanga-spoorweg (wat in 1924 nog nie tot in Katanga voltooi was nie) en dit was by hierdie groep waar ek, na ’n sesdaagse seereis van die Kaap tot in Lobito, ’n nagreis op die Lobito-Katanga-spoorweg en daarna ’n tweedaagse reis in ’n hangmat, aangekom het.
Daar was toe nog in die lewe (op die hoogland van Mombolo) ’n aantal interessante oorlewendes van die groot Dorslandtrek wat van 1877 tot 1881 geduur het. Ek dink veral aan oom Giel Prinsloo, oom Nelie Labuschagne, oom Faan en oom Louw Grobler. Dan was daar ook nog van die Trekkers van 1892, 1893 en 1905, want die Dorslandtrek was ’n beweging wat in verskillende groepe plaasgevind het. Die eerste groepie het al in 1874 begin, gelei deur Gert Alberts, maar die eintlike “vader” van hierdie trek was ou oom Hans van der Merwe, wat amper dertig jaar tevore ’n Voortrekker uit die Kaapkolonie was. (Oom Hans het sy lang-tentwa gerieflik ingerig, met ’n stoof daarop, sodat selfs gedurende die ry kos gekook kon word.) Hierdie klein trekkie het deur die Kalahari beweeg tot by die Okavangorivier en toe weswaarts gedraai tot by Rietfontein waar hulle later by die groot Dorslandtrek van 1877 aangesluit het.
Die groot Dorslandtrek, met meer as ’n honderd waens en duisende stuks vee, het in April 1877 (omtrent dieselfde tyd toe Shepstone die Transvaal geannekseer het) die Krokodilrivier verlaat en probeer deurdruk na die meer N’Gami en die Okavangorivier. Daar het groot verwarring ontstaan, omdat die mense nie in klein groepies die woestyn ingegaan het nie, sodat die putte weer kon water kry vir die volgende groepies. Die los beeste het weggehol, en as die trekkers by die putte kom, moes hulle daar eers dooie beeste stuksgewyse uithaal, voordat hulle ’n bietjie water kon kry (en dan was die water natuurlik alles behalwe skoon). Sommige mense het skape keelafgesny en van die bloed vir hul kinders gegee om die vreeslike dors te probeer les.
Waar daar ’n pan was, het die wegholbeeste die bietjie water daarin tot modder vertrap. As die trekkers daar kom, het hulle soveel vog as moontlik uit die modder probeer suig (sommige het die modder geëet).
Die waens se wiele het tot halfspeek in die sand weggesak en daar is in baie gevalle tot drie spanne osse voor een wa gespan (met agterlating van die ander waens om hulle weer later te kom haal).
Nogtans het daar nie mense van die dors beswyk nie. Maar toe hulle langs die Okavango verder trek, is baie mense dood aan malaria en baie beeste deur die tsetsevliegsteek (sodat party mense koeie saam met osse voor die wa moes span). Die meeste het dan ook naderhand weggeswaai van die rivier af met sy malariamuskiete.
Na vier jaar van volharding met die trek het die oorlewendes in 1880 by die Etoshapan verby getrek en in die begin van 1881 in Angola aangekom.
Met die trekke van 1892, 1893 en 1905 het dit redelik voorspoedig gegaan. Die trek van 1893, wat ook taamlik groot was, het ’n ander koers gevolg deur noord van Mafeking die woestyn in te trek en oor Lehututu, Rietfontein en Grootfontein Angola te bereik. Nogtans was ook hierdie trekke geen kleinigheidjie nie.
In 1928 is die meeste Angola-Afrikaners (omtrent 2,000 siele) gehelp om in Suidwes gevestig te raak, waar hulle ’n aansienlike versterking geword het vir die blanke element van die bevolking.
’n Klompie wat in Angola agtergebly het en hul kinders is byna almal (sowat 400 siele) sedert 1958 na die Unie en S.W.A. gerepatrieer deur die Volkskomitee vir Angola-Boere wat hier in Suid-Afrika gestig is om hulle te help.
Die oorsake van die Dorslandtrek is nie maklik vas te stel nie. Die eerste groepie (oom Hans v. d. Merwe) het geen spesiale rede gehad om te trek nie. Vir baie wat aan die groot Dorslandtrek van 1877-1881 deelgeneem het, was pres. Thomas Burgers nie ’n ideale president nie en hulle het verwag dat daar geen heil vir Transvaal onder sy bewind verwag kon word nie. Maar oor die algemeen was die oorsaak van die Dorslandtrek ’n drang by ’n jong groeiende volkie om verder in Afrika uit te brei.
Die Dorslandtrekkers het in Angola baie daartoe bygedra om daardie deel van Afrika veilig te maak vir die Portugese Ryk en vir die blanke.
Die Dorslandtrek as ’n beweging moet beskou word as ’n prestasie van deursetting, volharding en uithou van die Afrikaner. Om vier jaar Iank deur die woestyn te volhard ten spyte van lyding en leed, was ’n buitengewone gebeurtenis, waaruit blyk hoe taai die Afrikaner is en hoe hy nie maklik tou opgooi nie. Om dit te weet, is vir ons besielend, vir groot en klein, in ons lewens – om nie sommer moed op te gee as ons teenspoed kry nie – maar bowenal vir ons as volk om met taaie volharding en uithouvermoë vas te trap en vorentoe te beur in die aangesig van moeilike vraagstukke, al gaan die pad van Suid-Afrika ook deur die woestyn.
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/generaal-christiaan-de-wet/ Generaal Christiaan de Wet] ==
(geskryf deur Hendrik Pieterse, Generaal Christiaan de Wetskool, Westdene, Johannesburg, soos verskyn in ''Historia Junior,''Oktober 1957)
Op 7 Oktober 1854 is die grootste krygsman van Suid-Afrika, Christiaan Rudolph de Wet, in ’n eenvoudige hartbeeshuisie op die plaas Leeukop in die distrik Smithfield, Oranje-Vrystaat, gebore.
Christiaan de Wet het as eenvoudige plaasseun opgegroei en het maar min skoolonderrig ontvang.
Op negentienjarige ouderdom is hy met Cornelia Margaretha Kruger getroud en saam moes hulle hard werk om ’n eie stukkie grond te koop. Kort voor die Eerste Vryheidsoorlog het hulle hul in die distrik Heidelberg, Transvaal, gevestig. Christiaan de Wet het egter altyd na die Vrystaat verlang en later ook in die distrik Heilbron gaan woon.
Toe president Steyn die Vrystaatse burgers opgeroep het om die Transvalers te help in die stryd teen Groot-Brittanje, was De Wet aan die voorpunt. Op ’n dag in September 1899 het generaal De Wet aan sy seun gesê: “Hier is geld en ’n ryperd, gaan dadelik na die distrik Bethlehem en gaan koop vir my die beste ryperd wat jy kan kry en bring hom met jou saam”. So het dit dan gebeur dat hy vir Fleur gekoop het. Hy het £30 vir hom betaal. Destyds was dit ’n hoë prys vir ’n perd.
Die slag van Nicolsnek het die aandag van die wêreld op Christiaan de Wet gevestig. Op 9 Desember 1899 het De Wet ’n telegram van president Steyn ontvang waarin hy hom die rang van veggeneraal op die westergrense aanbied. Die aanbod was vir De Wet ’n verrassing en hy het die president laat weet dat hy eers daaroor wou nadink. Toe De Wet vyf van sy beste vriende van die aanbod vertel, het hulle hom aangeraai om die aanbod aan te neem. Hy het die President toe laat weet dat hy die rang van veggeneraal sou aanvaar.
Dit was verbasend watter kennis die Generaal van sy burgers gehad het. Op plekke soos Sannaspos, De Wetsdorp, Groenkop, Kalkoenkrans en ander het die burgers so skiet-skiet aangekruip na die vyandelike stellings en die Engelse daar uitgeskiet. Toe generaal De Wet drie Engelse verkenners naby Lindley gevang het, het hy gesê dat hy hulle vryheid sou teruggee as hulle ’n belangrike rapport aan die offisier in bevel van die Engelse kolonne sou gee. Die rapport het soos volg gelui: “Dear sir – please chain up these devils as I catch them every day. Yours, Christiaan de Wet.”
So het die oorlog tussen Boer en Brit aangehou en alhoewel generaal De Wet geen milit6re opleiding gehad het nie, kon die Engelse magte nie daarin slaag om hom vas te keer en te vang nie. In 1902 is daar vrede gesluit by Vereeniging en generaal De Wet is saam met generaals Botha en De la Rey na Europa om fondse in te samel vir sy volk wat deur die oorlog verarm is.
In 1914 het generaal De Wet weer op die oorlogsveld verskyn. Dit was gedurende die gewapende protes of rebellie. Ongelukkig is hy later deur verraaiers naby Vryburg gevang en in die fort in Johannesburg opgesluit.
Op 3 Februarie 1922 is generaal De Wet oorlede. Daarmee is die lewe van ’n groot Boereheld beëindig. Dog sy roemryke dade bly voortleef en die geskiedenis van die Boerenasie sou baie arm gewees het sonder ’n generaal De Wet. In De Wet vind ons ‘n karaktervaste man en ’n onverskrokke veldheer. Hy het vasgehou aan die tradisies van die voorgeslagte. Hy was oortuig dat Suid-Afrika hom nie mag loswoel van die verlede nie. “Wee die volk wat dit doen!” het hy op die begrafnis van president Kruger gesê.
Generaal Christiaan de Wet se naam is deur ons skool in hierdie voorstad, Westdene, gekies om vir ons ’n bron van inspirasie en besieling in ons werk te wees. Daarom het ons dit aan ons voordeur vasgenael en in ons harte ingebrand. Ons glo met die volste vertroue dat met die leiding van ons Hemelse vader ons nie alleen een van ons grootste volkshelde eer nie, maar dat die seuns en dogters hier gevorm sal word tot waardige lede van ons Boerevolk. Lank sal die nagedagtenis, die gees en inspirasie van generaal Christiaan de Wet voortleef!
== [http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/danie-theron-2/ Danie Theron] ==
(geskryf deur Frederick Stoop, Randfonteinse AM Skool, soos verskyn in ''Historia Junior'', Mei 1958)
Dis ’n koue wintersaand en ons sit almal om die vuurherd. Oupa is ook by en soos dit die gewoonte is gaan hy ons van een van die helde van ons volk vertel. Hy neem nog ’n laaste suig aan sy pyp. Toe begin hy:
“Daniël Johannes Stephanus Theron, bekend as Danie Theron, was een van die grootste Boerehelde van die Tweede Vryheidsoorlog. Hy is in Tulbagh op 2 Mei 1872 gebore. Reeds in sy kinderjare het dit geblyk dat hy in uithaler vegter is, want in kinderrusietjies met sy broer Willem het hy altyd die beste daarvan afgekom. Op twaalfjarige ouderdom was hy in st. 4. Toe sy broer, J.L. Pretorius, na Rouxville in die Vrystaat verhuis, het hy saam gegaan. Hier voltooi hy sy studies en in 1888 gaan hy na Lady Grey. In die eerste kwartaal word die “School Higher Examination” sertifikaat in die eerste klas aan hom toe geken. Met hierdie prestasie het hy ’n beurs verower wat hom in staat gestel het om na die Normaalkollege te gaan. In 1890 aanvaar hy ’n aanstelling as onderwyser op die plaas Nooitgedacht. Hier bly hy egter nie lank nie, want op 31 Julie 1891 bedank hy as onderwyser. Hy vertrek toe na Soutpansberg om te boer, maar verhuis spoedig na Pietersburg.
“Intussen het die plan by hom opgekom om prokureur te word. Hy laat hom dan ook as klerk inskryf by prokureur C.T. Rabie. Hier het hy begin krieket speel en aan die plaaslike wedstryde deelgeneem. Vanaf Januarie 1893 verskyn sy naam op die veldkornetslys. In 1894 het hy aan die Malabogoorlog deelgeneem en daardeur volle burgerskap van die Suid-Afrikaanse Republiek verwerf. Hy het aan die begin van 1896 ook deelgeneem aan die stryd teen Jameson. Aan die geveg by Doornkop het hy egter nie deelgeneem.
“Terug in Pretoria wy hy hom in alle erns aan sy studies. Reeds in 1896 lê hy die eerste wetseksamen af en kort daarna ook die finale. In 1897 vestig hy hom in Krugersdorp as prokureur. Sy saak het vinnig uitgebrei. Op besoek by vriende het hy vir Hannie Neethling ontmoet. Haar ouers het op Eikenhof gewoon. Danie het geen gras onder sy voete laat groei nie en weldra was hulle verloof.
“Een oggend het hy ’n artikel in ''The Star'' gelees waarin die naam van die Republiek groot skade aangedoen is. Danie het besluit om die redakteur, ene mnr. Moneypenny, ’n dekselse loesing te gee. Dit het hy ook gedoen en is later in die landdroshof met £20 beboet. Die Boere in die hof het spoedig die bedrag gestort.
“Toe dit vir hom duidelik word dat daar oorlog sou kom, stig hy die ‘Wielryders Rapportgangers Corps’. Hierdie jong manne het met die uitbreek van die oorlog dadelik in die veld gespring en groot dienste aan die vegtende burgers bewys. In hierdie oorlog het Danie Theron baie heldedade verrig. Nooit sal sy onverskrokke deurbreek deur die Britse wagte na generaal Cronje by Paardeberg vergeet word nie. Na hierdie heldedaad het almal gewees dan Danie Theron ’n uithaler verkenner was. Hy is van een plek na die ander gestuur.
“Op 1 September 1900 bevind Danie en sy manne hulle in die omgewing van Heidelberg. Hier is ’n trein beroof. Hier het hy rapport ontvang van generaal Liebenberg dat ’n groot Engelse troepemag op pad was na Potchefstroom. Generaal Liebenberg het die aanval beplan. Hyself sou die vyand van voor aanval terwyl Danie Theron en sy manne die flanke moes pak. Die aanval moes vroeg oggend van 5 September begin. Die oggend van 5 September was Danie en sy manne vroeg op die been. Almal was gespanne wat dit was ’n groot dag.
“Generaal Liebenberg het egter nie op die bestemde plek posisie ingeneem nie. Danie en sy manne het tevergeefs op generaal Liebenberg gewag om te voorskyn te kom. Danie het eindelik besluit om ondersoek te gaan instel. Hy het eers by die plase van die Wolfaardts en Pienaars in die Gatsrand naby die huidige Fochville langs. Nêrens kon hy enige inligting vind nie. Hy besluit toe om ’n koppie te bestyg. Vanaf die koppie gewaar hy toe die Engelse wat verbytrek. Hy begin skiet op hulle. Die mense op die plaas kon duidelik die mauserskote onderskei van die geweervuur van die Engelse wagte. Maar toe bestook die hoofmag die koppie met bomme. Die mauserskote het stil geword.
“Tevergeefs het Danie se maat wat aan die punt van die koppie agter gebly het, gewag op die terugkeer van Danie Theron. Later het die korps na Danie gaan soek en die skokkende nuus van sy dood van die Wolfaardts verneem. Dit was ’n geweldige slag vir die korps. Na die oorlog het sy manne sy beendere opgegrawe en in die kerkhof op Eikenhof langs die graf van sy verloofde wat ook reeds heengegaan het, begrawe. Op die grafsteen verskyn die woorde:
DANIEL JOHANNES THERON
Kommandant Theron’s Verkenners Corps
Geboren 9 den Mei 1872 Gesneuveld den 5 den September
1900 te Elandsfontein, dist. potchefstroom.
Niet hier nog steeds voert hy hen aan
De jonge- stryders van zoon meen’gen slag
En aan den spits der helden zal hy staai
Wanneer verryzen zal de lang verblyde dag.
“Die Voortrekkerbeweging het ’n gedenksuil opgerig op die plek waar hy gesneuwel het. Dit is sigbaar vanaf die grootpad tussen Johannesburg en Potchefstroom,” eindig oupa sy verhaal.
== Verwysings ==
| |||