Mfecane: Verskil tussen weergawes

Die '''Mfecane''' (in ander [[Afrikatale]] ook bekend as '''difaqane''', '''lifaqane''' en '''fetcani''') was 'n tydperk van revolusionêre veranderinge, wydverspreide wanorde en [[Oorlog|oorlogvoering]] tussen die inheemse etniese groepe van suidelike [[Afrika]] wat sy hoogtepunt bereik het tussen die jare [[1815]] en [[1830]]. Aanvalle deur die [[Zoeloes]] op hul buurstamme het 'n uitkringende effek gehad. Oorlewende stamme en in baie gevalle slegs individue wat deur [[Shaka]] se [[Impi|impi's]] aangeval is, het gevlug en tydens die vlugtog ander groepe aangeval wat weer op hul beurt gevlug, geroof en gemoor het. Duisende mense het in die oorloë en aan die gevolge daarvan omgekom.

 

Sowat 200 [[Nguni]]-stammetjies het in die [[18de eeu]] in die verre noorde van die huidige [[KwaZulu-Natal]] gewoon. Die groter en dominerende stamme was die Ndwandwe onder Zwide en die Mthethwa onder Dinigiswayo. Hulle was in 'n voortdurende magstryd gewikkel. Zwide vermoor Dingiswayo. Tsjaka, die leier van die klein Zoeloestam volg Dingiswayo op, wis die Ndwandwe-leër uit, verenig die Mthethwa met die Zoeloe en regeer daarna in die groot gebied tussen die [[Pongolarivier|Pongola-]] en die [[Tugelarivier]]e. Tsjaka bring ingrypende veranderinge in die vergrote Zoeloestam se militêre organisasie aan. Om vroeëre en streekslojaliteit teen te werk en om lojaliteit aan die nuwe stam op te bou, is die regimente verdeel op grond van ouderdom en in militêre krale gehuisves. 'n Kort assegaai en 'n groot skild is ingevoer. Soldate moes voortaan kaalvoet veg en is eers toegelaat om te trou na suksesvolle krygservaring. Dus is die buurstamme een na die ander verslaan en die vroue en kinders van die oorwonnenes by die Zoeloestam ingelyf.

 

Tsjaka se militêre magsopbou was die primêre rede vir die Mfecane. Die goed geoefende soldate het uitgesien na oorlog en 'n geleentheid om [[lobola]] bymekaar te maak. Zoeloeland beskik oor vrugbare grond, weelderige plantegroei, 'n aangename klimaat en goeie weiding. Mededinging om die handel in ingevoerde goedere deur [[Mosambiek]] sowel as die [[ivoor]]handel het die stamme op die grensgebiede laat saamtrek. Deur die [[Portugese]] het [[mielie]]s bekend geraak. Dit het 'n beter oes opgelewer as die plaaslik bekende [[koring]]soorte. Aan die einde van die [[18de eeu]] was 'n gevolg hiervan 'n bevokingsontploffing wat weer gelei het tot 'n stryd om voedselbronne, waterbronne en grondhonger. 'n Aantal jare met 'n besonder lae reënval lei tot swak oeste en [[hongersnood]]. Die [[Griekwas (stam)|Griekwas]], Koranas en blankes het as boere, jagters, smouse, sendelinge en slawehandelaars 'n ontwrigtende rol gespeel in die tradisionele stamlewe van die Afrika-mense. Die oorsaak van die Mfecane kan dus toegeskryf word aan 'n kombinasie van faktore waarvan die opkoms van die Zoeloestam die belangrikste was.

 

[[Lêer:Mzilikazi~detail.jpg|duimnael|links|200px|Silkaats]]

 

Die [[Matabele]] (“mense met die lang skilde”) onder [[Silkaats]] (“pad van vloed”) vlug na die [[Hoëveld]] in die omgewing van die huidige [[Groblersdal]]. In 1825 is hulle noord van die [[Magaliesberg]]e. Hier val die Zoeloes hulle aan en wyk uit na Mosega en Kapain. Van hier beweeg die migrerende krygsmanstaat van Silkaats na hul uiteindelike bestemming, Matabeleland, en onderwerp die [[Masjona|Sjona]]. Soshangana vlug met 'n deel van die Ndwandwe na [[Gaza (provinsie)|Gaza]] in Mosambiek. Hulle vermeng daar met die [[Tsongas]] en die Tsonga-Sjangaans ontstaan. Die Zwangendaba, 'n deel van die Ndwandwe-groep, vlug na die suide van [[Tanzanië]]. Hul nasate in die dele is die [[Ngoni]]. Die Ngwani-stam vestig hulle onder Sobhuza in die huidige [[Swaziland]]. Vlugtelinge uit die binneland vestig hulle in Barotseland in die weste van die huidige [[Zambië]] en stig die Kololo-koninkryk onder Sebetwane. Sotho-stamme van die Hoëveld en die [[Vrystaat]] is deur Zoeloe-stamme opgejaag. [[Moshoeshoe]] het sy verspreide volksgenote byeengebring op [[Thaba Bosigo]] en die staat [[Lesotho]] gestig. Daklose en honger vlugtelinge van die [[Tswanas|Tswana]], Sotho, Fingo en noordelike Nguni-groepe het suidwaarts gevlug na die [[Kaapkolonie]]. Die Fingo het onder die Temboes en die [[Xhosas]] gaan woon. 'n Zoeloeleër kon nie die Pondo verslaan nie. Die Ngwane is deur 'n gekombineerde mag van swartes en blankes teruggedryf.

 

* April 1818 – Slag by Gqokoliheuwel: die Zoeloes verslaan die Ndwandwe onder Zwide

* 1819 – Slag by Zwindiskraal

* 1826 – Slag by die Intombirivier

 

Die Mfecane het in Suider-Afrika invloed gehad op ekonomiese, politieke, sosiale en militêre gebied. Dit het egter van plek tot plek verskil. In die Kaapkolonie was die militêre invloed gering. In 1828 het die Zoeloes 'n gebied van 500 000 vk. km. beheer met 'n krygsmag van 50 000 soldate. Dit het gestrek van die Keirivier tot die Limpopo, en van [[Botswana]] tot die see. In Shaka se tyd het die bevolking van KwaZulu-Natal afgeneem van 100 000 tot 10 000 mense. In die oorloë in Suider-Afrika het tot twee miljoen mense omgekom. Gemeenskappe se daaglikse lewe is ontwrig en hele gemeenskappe is uitgewis, weinig vee was oor en vir 'n lang tyd is geen akkerbou beoefen nie. Die menslike lyding was ontsettend. Natal was verwoes en leeg. Dele noord van die Oranje en die Vaal was byna ontvolk. Nuwe outokratiese leiers het swerwende mense betrek in nuwe groot sterk gesentraliseerde stamme waarin die koning en sy verwantskappe 'n groot rol gespeel het. Ou stamme het verdwyn, nuwe ryke is geskep onder nuwe leiers waarvan die bekendste Shaka, Sobhuza, Zwangendaba en Sebetwana was. In die huidige Tanzanië, [[Zimbabwe]], Zambië, Mosambiek, Botswana, Lesotho en die Oos- en Wes-Kaap van Suid-Afrika is die invloed van die Mfecane ervaar. In die oosgrensdistrike van die Kaapkolonie is die akute tekort aan arbeiders deur die vlugtelinge opgelos. Die belangrikste gevolg van die Mfecane vir Suid-Afrika was moontlik die geleentheid wat dit vir die [[Voortrekkers]] geskep het om noordwaarts te verhuis. Hierdie verspreiding van die blanke het die rassespanning op die Oosgrens na die binneland verplaas, maar ook die geleentheid gebied vir ruilhandel waardeur die Afrikaner sy invloed asook kennis van landbou kon uitbrei.

 

* Ajayi, J. F. Ade (red.): Africa in the nineteenth century until the 1880's. Glosderry: New Africa Books, 2003. (General history of Africa, 6) ISBN 0-85255-096-0

* Pretorius, F. (red.): Geskiedenis van Suid-Afrika – van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 2012. ISBN 978-0-624-05466-5