Verenigde Oos-Indiese Kompanjie: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
k thumb → duimnael |
Inligting bygewerk |
||
Lyn 9:
Teen die einde van die agtiende eeu lei korrupsie en wanbestuur tot bankrotskap van die VOC. Die '''Here XVII''' is in [[1795]] afgedank, en die VOC word vyf jaar later, op 1 Januarie [[1800]], formeel ontbind.
== Monopolie ==
Die feit dat al hoe meer skepe Asië aangedoen het, het die vraag na en dus ook die prys van speserye skerp laat styg, terwyl die omvangryke aanvoer die prys in Europa laat daal het. Om drastiese winsvermindering te voorkom, het samewerking tussen die kompanjies wenslik geword. Die owerheid het ook belang daarby gehad dat die seevaart na Asië voortgesit moes word: dit sou 'n ekonomiese en militêre wapen teen die Portugese en hul bondgenote, die Spanjaarde, wees.
Die ekonomiese omstandighede het dus daartoe gelei dat same werking tussen die kompanjies ontstaan het, veral deur die toedoen van die landadvokaat Johan van Oldenbarnevelt. Op [[20 Maart]] [[1602]] is die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) gestig. Die kompanjie het ook as die Oost-lndische Compagnie (VOC) bekend gestaan. In 'n oktrooi van die State-Generaal is die organisasie van die VOC beskryf, sowel as die verhouding ten opsigte van die staat: die VOC het goedkeuring ontvang om forte te bou, soldate in diens te neem en verdrae te sluit.
Die vernaamste aspek van die oktrooi was die monopolie wat dit aan die VOC verleen het: geen ander instansie in Nederland sou toegelaat word om handel te dryf in die gebied oos van die Kaap die Goeie Hoop en wes van die Straat van Magellaan nie.
== Organisasie ==
In stede waar daar vroeër voorkompanjies was, is ʼn afdeling of kamer van die VOC gestig, naamlik in [[Amsterdam]], [[Seelandië|Seeland]] (in Middelburg), [[Delft, Nederland|Delft]], [[Rotterdam]][[Hoorn|, Hoorn]] en [[Enkhuizen]]. Die bewindhebbers wat vir die daaglikse hantering van sake verantwoordelik was, is deur die burgemeesters van die betrokke stede benoem. In die praktyk het dit daarop neergekom dat die bewindhebbers en die plaaslike owerhede dikwels uit dieselfde families gekom het en dus dieselfde belange gehad het.
Die sentrale leiding het berus by 'n kollege van 17 bewindhebbers waarvan die lede voor elke byeenkoms deur die bewindhebbers van die afsonderlike kamers uit eie geledere gekies is. Die samestelling van die kollege het dus steeds gewissel. Die sogenaamde [[Here Sewentien|Here XVII]] het 2 of 3 keer per jaar vir ʼn paar weke byeengekom en die aantal skepe wat na Asië gestuur moes word, die omvang van die uitvoer en die bestelling of "eis" aan die verteenwoordigers in [[Asië]] bepaal.
Hulle het ook riglyne opgestel vir die ekonomiese en staatkundige politiek wat hul bestuurders in Asië moes voer. Hierin is hulle bygestaan deur ʼn kommissie, die sogenaamde Haagse Besogne, wat ook uit eie geledere saamgestel is. Die VOC het ook 'n advokaat gehad wat die bewindhebbers as direksiesekretaris bygestaan en ʼn groot invloed op die verloop van sake uitgeoefen het. Die organisasie van die VOC het vir die byna 2 eeue van sy bestaan feitlik onveranderd gebly.
== Finansiering ==
Die VOC het oor ʼn kapitaal van byna 6,5 miljoen gulden beskik. Hierdie kapitaal sou nie soos vroeër na een ekspedisie aan die aandeelhouers uitbetaal word nie, maar eers na 'n periode van 10 jaar. Die winste op die kapitaal sou egter so spoedig moontlik uitgekeer word.
Daar is egter vroeg reeds van die beleid afgewyk: die kapitaal het tot aan die einde van die VOC se bestaan vas bly staan, en dividende is soms nie uitbetaal nie. Die State-Generaal het die bewindhebbers gesteun, en die protes van die magtelose aandeelhouers het op dowe ore geval. Die beleid was van groot belang vir die funksionering van die VOC, aangesien dit die bewindhebbers daartoe in staat gestel het om geld in reserwe te hou vir die uitbouing van hul aktiwiteite in Asië.
Die VOC het nogtans gereeld nuwe kapitaal van buite gelok. Dit is gebruik om in die voorjaar geld te bekom om skepe vir die komende seisoen toe te rus. Die sogenaamde antisipasiepenning is na die jaarlikse veiling in die herfs terugbetaal. Die stelsel het egter doodgeloop met die uitbreek van die [[Vierde Engelse Oorlog]] ([[1780]]), toe produkte uit Asië [[Nederland]] nie meer kon bereik nie. Oor die algemeen is aandele in die VOC as 'n veilige belegging beskou. Na die moeilike aanvangsperiode is ryk dividende opgelewer. Die dividende wat uitbetaal is, was nie altyd in ooreenstemming met die heersende ekonomiese situasie nie en is soms vergroot ten einde groter kredietwaardigheid te toon.
== Bemanning ==
Die skepe na Asië het Nederland jaarliks in 3 periodes verlaat: om en by September (die kermisvloot, so genoem na aanleiding van Amsterdam se kermis wat in die maand gehou is), om en by Kersfees en in die voorjaar. Die skepe het nie altyd in vlote gevaar nie en die reis het meestal 8 of 9 maande geduur. Die retoervloot, wat Asië tussen [[November]] en [[Februarie]] in verskillende eskaders verlaat het, het in omstreeks [[Augustus]] in Nederland aangekom, en die veiling van die produkte uit [[Asië]] kon dan in die herfs plaasvind.
Die kamers van die VOC was belangrike werkgewers en van groot ekonomiese betekenis vir die hawestede waar hulle gevestig was. Die werf van die [[Kamer van Amsterdam]] was die grootste in die stad en het aan honderde mense werk verskaf. Nog meer mense het werkgeleenthede gevind op die skepe na Asië. Tussen [[1600]] en [[1800]] het ongeveer 1 miljoen mense na Asië gevaar, van wie slegs sowat 300 000 teruggekeer het.
Die migrasie het 'n merkbare invloed op Nederland en die aangrensende lande gehad. Nederland was nie daartoe in staat om alleen in die personeelbehoeftes van die VOC te voorsien nie. Baie Duitsers, Skandinawiërs en ander buitelanders is ook deur die VOC in diens geneem. Sommige van die VOC-amptenare was van goeie afkoms en het hulle aangesluit in die hoop dat hulle ryk sou word. Die meeste het egter tot die onderste lae van die bevolking behoort en het as matrose of soldate uitgevaar.
Die groot verskil tussen die aantal mense wat uitgevaar en die wat teruggekeer het, dui nie op groot verliese wat die VOC gely het nie, maar is juis 'n aanduiding van die mate waarin die bedryf in Asië toegeneem het. Die amptenare het hul dienstyd in [[Asië]] uitgedien en die skepe is ook daar opgebruik.
== Die buitegewestes ==
Die organisasie in Asië is nie in 'n oktrooi vasgelê nie en die behoefte het spoedig ontstaan aan die totstandkoming van ʼn sentrale en permanente bestuur. In [[1609]] is 'n goewerneur-generaal aangestel (Pieter Both, ca. [[1550]]-[[1615]], was die eerste) wat saam met die Raad van [[Indië]] die oppergesag oor al die VOC se besittings in Asië uitgeoefen het. Die Kaap die Goeie Hoop het ook onder die gesag van die regering geval. Nadat Batavia (tans [[Djakarta]]) in [[1619]] gestig is, het dit die setel van die sogenaamde Hoë Regering geword. [[Batavia]] het ook as sentrale bergingsplek en versamelpunt van die Asiatiese handelsverkeer gedien.
In die loop van die [[17de eeu|17e eeu]] het die VOC veral deur die toedoen van [[Jan Pieterzoon Coen]] ([[1587|1587-1629]], goewerneur-generaal van [[1618]] tot [[1623]] en van [[1627]] tot [[1629]]) 'n groot imperium opgebou. Handelsposte is van [[Mekka|Mokka]] in [[Arabië]] tot in [[Japan]] opgerig, onder meer ook langs die kus van [[Persië]] en [[Indië]], die spesery-eilande (die [[Molukke]]) het in besit van die VOC gekom, en die kaneellande van Ceylon is by die Portugese afgeneem. Langdurige militêre optrede was soms nodig om Portugese en Engelse mededingers te verdryf.
Die bestuur van die gebiede was op dieselfde lees geskoei as die van Batavia, waaraan hulle ondergeskik was. In die loop van die [[18de eeu|18e eeu]] het die VOC se besittings weer begin krimp en verskeie handelsposte het hul betekenis verloor. Op [[Java (eiland)|Java]] en [[Ceylon]], daarenteen, is die VOC se gesag verder na die binneland uitgebrei. Ondanks die groot aantal mense wat na Asië gevaar het, het kolonisasie nêrens plaasgevind nie. Byna geen Europese vroue het op die skepe van die VOC na Asië gevaar nie, en baie van die soldate en handelspersoneel het binne 'n kort tydjie omgekom weens die ongesonde omstandighede of militêre optrede.
In die opsig was die Kaap ʼn uitsondering. Die lang reis tussen [[Europa]] en Asië het die bevoorrading van die skepe met vars water en voedsel bemoeilik, en sterfgevalle onder die bemanning weens siektes soos skeurbuik was 'n algemene verskynsel. Aanvanklik is [[St. Helena]] as 'n verversingspos gebruik, maar die eiland se ligging het dit ontoereikend gemaak. Boonop het onverskillige matrose 'n klompie honde op die eiland agtergelaat, wat aangeteel en die varkbevolking uitgeroei het. Die gedagte om 'n verversingspos aan die suidpunt van [[Afrika]] te stig, het reeds vroeg in die [[17de eeu|17e eeu]] ontstaan.
Sowel Nederlandse as Britse skepe het [[Tafelbaai]] gereeld aangedoen en dit onder meer as 'n soort primitiewe "poskantoor" gebruik. Eers na die stranding van die [[Haarlem, Nederland|Haerlem]] (1647 /48) is daar uitvoering gegee aan die gedagte om Tafelbaai as 'n verversingspos te gebruik, en [[Jan van Riebeeck]] het aan die einde van [[1651]] met die opdrag uit [[Nederland]] vertrek.
== Handelsprodukte ==
Die Nederlanders in Asië het spoedig ontdek dat hulle aan die tussen-Asiatiese handel moes deelneem om die begeerde speserye in die hande te kry. Die kus van Coromandel (die suidooskus van Indië) het die "linkerarm" van die [[Molukke]] gevorm: speserye in die argipel kon net met katoenstof uit Indië gekoop word. Die katoenstof is op 2 maniere bekom. Eerstens is dit gefinansier met behulp van die inkomste uit die monopolie wat die VOC sedert ongeveer [[1660]] in ʼn besondere groep speserye (neutmuskaat, foelie, kruienaeltjies gehad het.
Die produkte het wel net 'n beperkte afsetmoontlikheid in [[Indië]] gehad, maar die winste daarop was besonder hoog. 'n Tweede finansieringsmiddel was silwer uit Japan, wat in Indië besonder gewild was. Die VOC het alleentoegang tot Japan gehad en sedert [[1641]] 'n handelspos op die eiland [[Desjima|Dedjima]] by [[Nagasaki]] besit. Die Japanse silwer is met onder meer Chinese sy en Europese linne gekoop. Die handel was egter nie net tot speserye, [[tekstiel]] en edelmetale beperk nie, maar die voordele wat die VOC in die handel met die produkte verwerf het, het die grondslag gevorm van sy unieke en magtige posisie omstreeks die middel van die 17e eeu.
Dit was toe selfs moontlik om vir die goedere vir die vaderland grotendeels uit die opbrengste van die tussen-Asiatiese handel te betaal. In die tweede helfte van die [[17e Eeu|17e eeu]] is die grondslag van die VOC se handel aangetas. Formosa ([[Taiwan]]) het in [[1663]] vir die VOC verlore gegaan, waardeur die handel met China bemoeilik is. In [[1668]] het Japan die uitvoer van silwer verbied, en die gouduitvoer, wat as alternatief moes dien, is in 1685 aan bande gelê.
Die uitvoer van edelmetale uit [[Persië]], wat in omstreeks [[1650]] een van die belangrikste leweransiers van silwer was, kon nie vir die verlies vergoed nie. Die veranderings het plaasgevind juis in ʼn stadium toe die vraag na Indiese tekstiel in [[Europa]] toegeneem en silwer en goud soveel nodiger geword het om in die vraag te voorsien. In die eerste helfte van die [[17de eeu|17e ee]]<nowiki/>u was peper die belangrikste artikel wat uit [[Asië]] na Europa gestuur is, gevolg deur ander speserye en sy. In die laaste 25 jaar van die eeu het die vraag na fyn katoen sterk toegeneem, en teen die middel van die [[18de eeu|18e eeu]] het die handelspatroon duidelike veranderinge getoon: speserye het minder belangrik geword, terwyl nuwe produkte, soos koffie, tee en tekstiel (almal produkte waarop die VOC nie ʼn monopolie gehad het nie), steeds belangriker geword het.
Om die gehalte van die produkte vir die Europese mark so hoog moontlik te hou en ook om so vinnig moontlik in die Europese vraag te voorsien, het die bewindhebbers in die 18e eeu die skepe nie meer almal van [[Batavia]] af na Nederland laat vaar nie, maar sommige regstreeks van Bengale (met tekstiel) of Kanton (met tee) na [[Europa]] laat vaar. [[Nederland]] het 'n belangrike aandeel gehad in die uitvoer van edelmetale, veral silwer. Talle ander Europese produkte is ook uitgevoer, waarvan linne die belangrikste was, maar die waarde daarvan was aansienlik minder as die van edelmetale.
== Verval en ondergang ==
In die eerste helfte van die [[18de eeu|18e eeu]] het die VOC se tussen-Asiatiese handel wel ietwat afgeneem, maar die handel tussen Asië en [[Europa]] was groter as ooit tevore. Daarna het die VOC steeds meer veld verloor. In Indië het die Britte die oorhand gekry en handelsposte elders het in verval geraak. Van [[1780]] af het die skulde opgehoop en in [[1796]] reeds 125 miljoen gulden bedra. Oor die oorsake van die VOC se ondergang is reeds in die tyd baie geskryf.
Tydgenote het die klem laat val op die toenemende mededinging van die Britte en die Franse en op die noodlottige gevolge van die [[Vierde Engelse Oorlog]] ([[1780]]-[[1784]]). Ander het gewys op die private handel wat die VOC se amptenare vir eie gewin gedryf het (die sogenaamde morshandel), en die nadelige gevolge wat dit vir die VOC ingehou het. Dieper liggende oorsake is egter ook uitgewys: aan die einde van die [[17de eeu|17e eeu]] het die tussen-Asiatiese handel begin afneem, 'n verlies waarvoor tot in die helfte van die [[18de eeu|18e eeu]] vergoed is deur die toenemende Europees-Asiatiese handel.
Toe die ook begin kwyn, kon niks daarvoor vergoed nie. Bowendien was die boekhouding van die VOC so gebrekkig dat ʼn helder insig in die finansiële situasie onmoontlik was, en die bewindhebbers kon nie betyds ingryp nie. Die groot onkoste verbonde aan die bestuur en beheer van territoriale besit het in die boekhouding verborge gebly. Boonop het verskuiwings in die handelspatroon die eens voordelige posisie van die VOC ondermyn: die sterk afname in die handel met [[Japan]], die kwynende aandeel van speserye in die Europese handel en die toename in die handel met Bengale en China, waar die mededinging groter was.
In [[1796]] is die VOC as 't ware genasionaliseer: die bewindhebbers is vervang deur 'n Committé tot de zaken van die Oost-lndische Handel en Bezittingen. In [[1798]] het die VOC tot niet gegaan toe die oktrooi teruggetrek is.
== Verowerde gebiede ==
Line 48 ⟶ 109:
=== In Engels ===
* Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 64 - 68
* [http://www.tanap.net/content/voc/organization/organization_intro.htm F.S. Gaastra: VOC Organization]
* [http://www.colonialvoyage.com Dutch Portuguese Colonial History]
| |||