Iers-Gaelies: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Wwikix (besprekings | bydraes) |
+ Kaart & Hersien |
||
Lyn 1:
{{Inligtingskas Taal
|naam=Iers-Gaelies
|inheemsenaam=''Gaeilge na hÉireann''
|uitspraak=[ˈɡeːlʲɟə]
|familiekleur=Indo-Europees
|state={{
|streek=[[Wes-Europa]]
|sprekers=355 000 moedertaal- of ander sprekers wat die taal vlot kan praat<small>(1983)</small><ref>Ethnologue, [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=gle Gaelic, Irish: a language of Ireland]</ref><br />538 283 gereelde sprekers <small>(2006)</small><br />1 860 000 met kennis van die taal <small>(2006)</small>
|rang=193
|skrif=[[Latynse alfabet]]
|fam1=[[Indo-Europese tale|Indo-Europees]]
|fam2=[[Kelties]]
|fam3=[[Eiland-Keltiese tale|Eiland-kelties]]
|fam4=[[Goideliese tale|Goideliese]]
|nasie={{
|agentskap
|iso1=ga|iso2=gle|iso3=gle
|kaart=[[Lêer:
}}
Die '''Ierse taal''' (Iers: ''Gaeilge'', [ˈɡeːlʲɟə], of ''Gaeilge na hÉireann'', "Iers-Gaelies") vorm saam met [[Skots-Gaelies]] en [[Manx-Gaelies]], die [[taal]] van die [[Man (eiland)|Eiland Man]], die [[Goideliese tale|Gaeliese of Goideliese groep]] van die [[Kelties
[[Lêer:Cainteoirí Gaeilge - Irish Speakers.svg|duimnael|links
[[Lêer:
Iers is die oudste [[taal]] van die Goideliese groep en bestaan reeds in die vroeë [[Middeleeue]] as 'n literêre taal, terwyl Skots en Manx voor die sewentiende eeu nie as selfstandige skryftale beskou word nie.
Iers is vandag danksy sy historiese rol as nasionale taal die eerste [[amptelike taal|ampstaal]] (''an phríomhtheanga oifigiúil'') van die [[Republiek Ierland]], en sowat 1,6 miljoen van die 4,1 miljoen burgers kan tans Iers praat. Daar is ook enkele duisend Ierssprekers in [[Noord-Ierland]], die [[Verenigde State]], [[Kanada]] en [[Australië]]. Volgens 'n besluit, wat deur die Europese Ministers van Buitelandse Sake op 13 Junie 2005 geneem is, het Iers op 1 Januarie 2007 ook een van die amptelike tale van die [[Europese Unie]] geword.
Behalwe vir klein gebiede in die weste van die Ierse eiland (die sogenaamde ''[[Gaeltacht]]aí'')
== Taalgeskiedenis ==
[[Lêer:Bilingual welcome sign Rostrevor.jpg|duimnael|links|Tweetalige welkombord in Rostrevor, graafskap Down, Noord-Ierland]]
Die oudste bekende inskripsies in die sogenaamde Ogham-skrif dateer uit die 4de eeu n.C., die tydperk van die argaïese Ierse taal. Tydens hierdie periode het drie belangrike verskynsels vir die eerste keer opgetree: die apokopee (woordverkorting), die sinkopee (die weglating van 'n beklemtoonde klinker binne 'n woord) en die palatalisering (die aanpassing van 'n medeklinker aan die opvolgende klinker).
Line 37 ⟶ 38:
Die Wiking-aanvalle vanaf die einde van die 8ste eeu en die stigting van Skandinawiese nedersettings in die kusgebiede (soos Dublin) het die oorgang na die Middelierse taal (900 tot 1200) begin inlui. Met die maatskaplike en politieke omwentelings het die taal sy eenvormigheid kwytgeraak. 'n Aantal afwykende spellings en grammatikale veranderings soos die verlies van die neutrum (onsydige geslag) en die vereenvoudiging van die fleksie word aan die onluste van die tyd toegeskryf.
Teen die einde van die 11de eeu het Anglo-Noormanne hulle in Skotland gevestig. Die Anglo-Normandiese inval in Ierland in 1169 was die beginpunt van 'n periode van meertaligheid in Ierland, maar Anglo-Normandiese setlaars is nogtans geassimileer en het geleidelik begin om Iers te praat. In die vroeë 16de eeu was die meerderheid van die Ierse bevolking weer Ierssprekend. Soos uit 'n aantal leenwoorde blyk, het Anglo-Normandiërs op taalkundige gebied spore in Ierland gelaat
▲[[Lêer:Irishin1871.jpg|duimnael|250px|Verspreiding van Iers-Gaelies in 1871.]]
▲Teen die einde van die 11de eeu het Anglo-Noormanne hulle in Skotland gevestig. Die Anglo-Normandiese inval in Ierland in 1169 was die beginpunt van 'n periode van meertaligheid in Ierland, maar Anglo-Normandiese setlaars is nogtans geassimileer en het geleidelik begin om Iers te praat. In die vroeë 16de eeu was die meerderheid van die Ierse bevolking weer Ierssprekend. Soos uit 'n aantal leenwoorde blyk, het Anglo-Normandiërs op taalkundige gebied spore in Ierland gelaat - enkele voorbeelde in 'n lang lys is ''bardas'' (korporasie), ''cúirt'' (hof; Engels: ''court''), ''giúistís'' (geregtigheid; Engels: ''justice'') en ''garsún'' (seun; vergelyk die Franse ''garçon'').<ref>[http://www.udaras.ie/en/an-ghaeilge-an-ghaeltacht/stair-na-gaeilge ''Údarás na Gaeltachta: Background on the Irish Language. Besoek op 22 September 2016'']</ref>
Die tydperk tussen 1200 en 1600 word as die bloeitydperk van Klassieke Moderne Iers beskou
Die status van Iers is deur die politieke werklikheid bepaal
▲Die status van Iers is deur die politieke werklikheid bepaal - al was dit die meerderheidstaal vir die destydse Ierse bevolking, het Engels die rol van administratiewe en regstaal vervul. In dié twee sfere sou Iers nooit weer 'n oorheersende rol speel nie. Die magselites in groot stedelike sentra soos Dublin was steeds Engelssprekend.<ref>Aidan Doyle: ''A History of the Irish Language. From the Norman Invasion to Independence.'' Oxford: Oxford University Press 2015, bl. 10</ref>
Die verdrywing van die laaste Iers-Gaeliese adellikes in die 17de eeu het aan die beginpunt van die Nieu-Ierse taalontwikkeling gestaan. Met die industrialisering en verstedeliking vanaf die laat 18de eeu het groot dele van die oorspronklik Ierstalige plattelandse bevolking verengels, en tussen 1835 en 1891 het die aantal Ierssprekendes van sowat vier miljoen tot slegs 680 000 gedaal.
Lyn 49:
== Dialekte ==
[[Lêer:Gaeltachtai le hainmneacha2.svg|duimnael|Die amptelike [[Gaeltacht]]-gebiede in Ierland]]
Die Ierse taal word in twee groot dialekgroepe verdeel:
Suidelike groep:
* East Munster (in die omgewing van Waterford),
* West Munster (in die omgewing van Cork en Kerry).
Noordelike groep:
* Connacht (in die omgewing van Galway en Mayo),
* Ulster (in Donegal).
Line 63 ⟶ 62:
Hierdie hoofdialekte kan verder verdeel word in plaaslike variante. Almal vorm 'n kontinuüm sodat sprekers van dialekte in Noord-Mayo maklik met dialeksprekers in die aangrensende Suid-Donegal kan kommunikeer. Die dialek van West Munster word in fonetiese opsig as die maklikste beskou wat deur vreemdetaalsprekers aangeleer kan word. Dit is daarnaas ten nouste verwant met die taal wat 17de en 18de eeuse digters in Munster in hul werke gebruik het. Hul digkuns word as die laaste oorblyfsel van die ou Iers-Gaeliese literêre tradisie beskou.
So was Munster-Iers (''Gaeilge na Mumhan'') vroeër die gewildste variant van Iers waarop ook die meeste skool- en leerboeke gesteun het. Kenmerkend is die afwykende klemtoon wat hier soms nie op die eerste lettergreep val nie, maar op die sillabe met 'n lang klinker
Twee faktore
Ulster-Iers word hoofsaaklik in Noord-Ierland aangeleer; historiese moedertaalgebiede, waar die variant oor die eeue heen gebesig is, is egter beperk tot Donegal, vandaar die alternatiewe benaming Donegal-Iers. Ulster-Iers toon invloede van Skots-Gaelies.
Line 76 ⟶ 75:
== Enkele kenmerke ==
=== Lenisie
; Lenisie
In Iers (en ander Keltiese tale) word die aanvang van 'n woord dikwels deur die voorafgaande woord verander. Na een van hierdie mutasies word verwys as lenisie, in Iers ''séimhiú'' genoem; na die ander as eklips (''urú'').
Line 90 ⟶ 89:
p → ph<br />
s → sh<br />
t → th
Die vier oorblywende medeklinkers
; Eklips
Sowel klinkers as medeklinkers word blootgestel aan die sogenaamde eklips. Die volgende medeklinkers word
b → mb<br />
Line 105 ⟶ 104:
t → dt
Die ses oorblywende medeklinkers (''h, l, m, n, r, s'') word nie
Daarnaas kan 'n t voor 'n klinker of 'n s geplaas word; en 'n n of h voor klinkers. Spellingreëls vereis 'n koppelteken tussen die t en die klinker; en tussen die n en die klinker. Die koppelteken word weggelaat mits die klinker 'n hoofletter is; mits die eerste letter 'n s is; en tussen 'n h en 'n klinker.
=== Woordvolgorde ===
Die Ierse
''Tá sí ina hailtire.'' Sy is 'n argitek.
== Alfabet en spelling ==
[[Lêer:Gaelic-text-Duibhlinn.png|duimnael
Tans word die Latynse alfabet (''Cló Rómhánach'') as die algemene Ierse skryfstelsel gebruik. Maar nog tot die middel van die 20ste eeu is talle boeke en dokumente in die tradisionele Ierse unsiaalskrif gedruk wat oorspronklik uit die Latynse kapitale-alfabet ontwikkel is. Dit word tans nog vir dekoratiewe doeleindes gebruik.
Line 130 ⟶ 128:
{| class="wikitable"
! Ou spelling !! Nuwe spelling !! Uitspraak (IFA) !! Afrikaans
|-
Line 142 ⟶ 139:
== Klemtoon ==
Die hoofklem val in Iers gewoonlik op die eerste lettergreep, en dit is só sterk dat alle volgende onbeklemtoonde lettergrepe nog slegs as 'n schwa uitgespreek word. Daar is egter uitsonderings in die dialek van West Munster (ook Munster-Iers genoem en hoofsaaklik gebesig in Cork, Kerry en Waterford):
* Indien die tweede lettergreep lank uitgespreek word (soos deur 'n diakritiese teken aangedui word), dra dit ook die hoofklem, soos in ''cailín'', ''garsún''; met uitsondering van 'n aantal werkwoorduitgange.
* Indien die eerste twee lettergrepe kort en die derde lank uitgespreek word, val die hoofklem op die derde lettergreep, soos in ''amadán''.
Line 148 ⟶ 144:
== Woordelys Afrikaans-Iers ==
{| class="wikitable"
! Afrikaans !! Iers-Gaelies
|-
Line 218 ⟶ 212:
== Gaelies in popkultuur ==
Die bekroonde solosangeres, [[Enya]], 'n Ierssprekende boorling van Gaoth Dobhair (Gweedore) in die Donegal-Gaeltacht-gebied, sing baie van haar liedere in die Ulster-dialek van Iers-Gaelies. Daarnaas het ook die Ierse musiekgroep Clannad internasionale bekendheid verwerf met liedjies in Iers.
== Sien ook ==
* [[Iers-Gaeliese Wikipedia]]
== Verwysings ==
Line 226 ⟶ 223:
{{CommonsKategorie|Irish language|Iers-Gaelies}}
{{Wikt|Iers-Gaelies}}
* {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/Irish-language|title=Irish language|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=7 April 2020}}
* [http://www.smo.uhi.ac.uk/gaeilge/gaeilge.html Gaeilge ar an ghréasán Ierse
* [http://www.bnag.ie/ Foras na Gaeilge]
* [http://www.daltai.com/ Daltaí na Gaeilge * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=gle ethnologue verslag oor Iers-Gaelies]
* [http://www.websters-online-dictionary.org/definition/Irish-english/ Iers
* [http://www.ceantar.org/Dicts/search.html Gaeliese Woordeboeke]
* [http://nualeargais.ie/gnag/gram.htm Braesicke's Gramadach na Gaeilge (Engelse vertaling)]
Line 236 ⟶ 234:
{{Kelties}}
{{Normdata}}
| |||