Moldowa: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
k + Kaart; nuwe eerste minister |
k Robot: standardiseer verwysingsjablone en voeg argiefskakels in. |
||
Lyn 9:
|leuse =
|volkslied = ''Limba Noastră''<br /><small>''([[Roemeens]] vir: "Ons Taal")''</small><br /><center>[[Lêer:Imnul Republicii Moldova US NAVY.ogg]]</center>
|amptelike_tale = [[Roemeens]] (ook [[Moldawies]] genoem){{smallsup|a}}<ref name="CCDecision2013">
|hoofstad = [[Chișinău]]
{{Koördinate|47|0|N|28|55|O}}
Lyn 49:
|onafhanklikheidsgebeure = • Prinsdom Moldawa<br />• Goewerment Bessarabië<br />• Demokratiese Republiek<br />• Vereniging met Roemenië<br />• Moldawiese ASSR<br />• [[Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek|Moldawiese SSR]]<br />• Onafhanklikheid van<br />die [[Sowjetunie]]<br />• Huidige grondwet
|onafhanklikheidsdatums = <br /><br />[[1346]]<br />[[1812]]<br />[[15 Desember]] [[1917]]<br />[[9 April]] [[1918]]<br />[[12 Oktober]] [[1924]]<br />[[2 Augustus]] [[1940]]<br /><br />[[27 Augustus]] [[1991]]{{smallsup|b}}<br />[[29 Julie]] [[1994]]
|MOI = {{wins}} 0,700<ref>
|MOI_rang = 112<sup>de</sup>
|MOI_jaar = 2017
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|hoog}}
|Gini = 25,9<ref>
|Gini_rang = 6<sup>de</sup>
|Gini_jaar = 2017
Lyn 76:
Moldowa was tot in [[1991]] deel van die [[Sowjetunie]] as die [[Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek]]. Die grondgebied van die nuwe land kom ooreen met dié van die voormalige Sowjetrepubliek en gedeeltelik met dié van die ouer [[Bessarabië]] (wat tot die [[Tweede Wêreldoorlog]] Roemeens was). Slegs die suidelikste en noordelikste deel van Bessarabië behoort tot die Oekraïne, terwyl die gebied aan die linkeroewer van die Dnister, [[Transnistrië]], nooit tot Bessarabië behoort het nie, maar volgens die grootste deel van die wêreldgemeenskap wel behoort tot die huidige Moldowa. Transnistrië het hom in 1991 eensydig onafhanklik verklaar. Die tweede belangrikste stad van Moldowa, [[Tiraspol]], lê in dié gebied.
Die land is ’n parlementêre republiek met ’n [[president]] as staatshoof en ’n premier as regeringshoof. Dit is in Maart 1992 toegelaat tot die [[Verenigde Nasies]]. Dit is ook lid van verskeie ander internasionale organisasies en hoop om lid te word van die [[Europese Unie]].<ref>
== Etimologie ==
Lyn 125:
Die Sowjet-regering het ’n veldtog begin om ’n Moldawiese etniese identiteit te ontwikkel onafhanklik van dié van die [[Roemene]]. Volgens amptelike Sowjet-beleid was die [[Moldawies]] wat die plaaslike bevolking gepraat het, ’n ander taal as [[Roemeens]]. Om ’n onderskeid tussen die twee te maak is Moldawies tydens die Sowjet-tyd in die [[Cyrilliese alfabet]] geskryf, in teenstelling met Roemeens, wat sedert 1860 in die [[Latynse alfabet]] geskryf word.
In die 1980's, in die politieke toestande wat deur [[glasnost]] en [[perestroika]] geskep is, is die Demokratiese Beweging van Moldawië gestig, wat in 1989 bekend geword het as die nasionalistiese [[Volksfront van Moldowa]] (FPM).<ref name="lang matei">{{ro}} Horia C. Matei, "State lumii. Enciclopedie de istorie." Meronia, București, 2006, bl. 292-294</ref><ref>{{en}} "[http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1047909431571 Romanian Nationalism in the Republic of Moldova]" deur Andrei Panici, American University in Bulgaria, 2002; bl. 40 en 41</ref> Nes verskeie ander Sowjet-republieke van 1988 af, het Moldawië begin voorbrand maak vir onafhanklikheid. Op 27 Augustus 1989 het die FPM ’n massademonstrasie in Kisjinef gereël wat bekend geword het as die Groot Nasionale Raad. Die raad het druk op die Moldawiese owerhede uitgeoefen om ’n taalwet op 31 Augustus 1989 te aanvaar waarvolgens Moldawies in die Latynse alfabet die amptelike taal van die Moldawiese SSR is. Die verband tussen dié taal en Roemeens is ook bevestig.<ref name="lang matei" /> Die Kommunistiese Party van Moldawië het ook in dié jaar minder gewild geword en in November is groot opstande gehou.<ref>
==== Onafhanklikheid (1990) ====
Lyn 149:
Die Party van Kommuniste het agt jaar lank aan die bewind gebly. Hulle het in 2009 begin steun verloor nadat Marian Lupu by die Demokratiese Party aangesluit en so baie mense van die Kommuniste af weggelok het.<ref>{{en}} Marandici, Ion, The Factors Leading to the Electoral Success, Consolidation and Decline of the Moldovan Communists' Party During the Transition Period (23 April 2010). By die Midwestern Political Science Association Convention van April 2010. Beskikbaar by SSRN: http://ssrn.com/abstract=1809029</ref>
In die parlementsverkiesing van 2009 het die Kommuniste 49,48% van die stemme gewen, gevolg deur die Liberale Party (13,14%). Die omstrede uitslag van die verkiesing het gelei tot burgerlike opstande.<ref>{{en}} SevenTimes.ro: [http://www.seventimes.ro/politics/supporting_actions_for_moldovas_riot.html "Supporting actions for Moldova's riot"], 08 April 2009</ref><ref name="omg.md">{{en}} "[http://omg.md/Content.aspx?id=2437&lang=2 The protest initiative group: LDPM is the guilty one for the devastations in the Chișinău downtown]{{Dooie skakel|date=Augustus 2012}}", 8 April 2009</ref><ref name="unimedia.info">{{en}} [http://unimedia.info/stiri/-11183.html "EU flags flying on the Presidency and Parliament, to calm the masses]", 2 Junie 2009</ref> In Augustus 2009 het vier partye – die Liberaal-Demokratiese, die Liberale en die Demokratiese Party en die Ons Moldowa-alliansie – besluit om die Alliansie vir Europese Integrasie te vorm en dit het die Kommuniste die amptelike opposisie gemaak. Vladimir Voronin, wat sedert 2009 president was, het eindelik op 11 September 2009 bedank, maar in die presidentsverkiesing van 2009 kon die parlement nie ’n president kies nie en die waarnemende president, Mihai Ghimpu, het ’n kommissie vir grondwetlike hervorming in Moldowa in die lewe geroep om ’n nuwe grondwet op te stel. Ná die mislukking van ’n referendum in 2010 om die hervorming goed te keur,<ref>{{en}} [[Reuters]], [http://www.reuters.com/article/idUSLDE6840FD20100905 Moldovan referendum appears to flop on low turnout]</ref> is die regering weer ontbind en ’n nuwe parlementsverkiesing is uitgeroep vir 28 November van dié jaar.<ref>
== Regering ==
Lyn 169:
Ná die Oorlog van Transnistrië in 1990–1992 het Moldowa hom beywer vir ’n vreedsame oplossing vir die konflik in Transnistrië deur met Roemenië, die Oekraïne en Rusland saam te werk en te vra vir internasionale bemiddeling. Die Moldowiese minister van buitelandse sake het herhaaldelik gesê die Russiese soldate in die streek is daar teen die wil van die Moldowiese regering en gevra dat hulle "volkome en onvoorwaardelik" onttrek.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.easybourse.com/bourse-actualite/marches/moldova-calls-on-russian-troops-to-leave-transdniestr-574221|title=Moldova Calls On Russian Troops To Leave Transdniestr}}{{Dooie skakel|date=Oktober 2010}}</ref>
In September 2010 het die [[Europese Parlement]] ’n lening van €90 miljoen aan Moldowa toegestaan.<ref>{{en}} [http://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20100907IPR81460/ EU to grant €90 million to crisis-hit Moldova]</ref> Ook die IMF,<ref>
=== Administratiewe verdeling ===
Lyn 212:
Ná Rusland se finansiële krisis van 1998 het Moldowa groot vordering gemaak om makro-ekonomiese en finansiële stabiliteit te bereik en te handhaaf. Tog is lewensomstandighede van ’n lae gehalte in verhouding met ander oorgangsekonomieë. Min is in die afgelope dekade gedoen om die land minder kwesbaar te maak. Ná ’n groot ekonomiese agteruitgang, maatskaplike en ekonomiese uitdagings, en energieprobleme is Moldowa een van die lande in Europa met die laagste inkomste per capita.
In 2005 het sowat 20,8% van die bevolking onder die broodlyn gelewe en minder as $2,15 per dag verdien. Die BBP en menslike-ontwikkelingsindeks is ver onder die wêreldgemiddelde. Die BBP in 2011 was maar $12,15 miljard.<ref>
; Energie: Moldowa voer sy [[petrol]], [[steenkool]] en [[gas]] hoofsaaklik van Rusland af in. Die land is lid van die EU se energieprogram wat ten doel het om lidlande se energiesekuriteit en volhoubare energieontwikkeling te verhoog en beleggings te lok vir energieprojekte.<ref>
; Wynbedryf: Moldowa is bekend vir sy wyne. Baie jare lank was wynbou die algemene beroep van die bevolking. Bewyse hiervan kan gesien word in historiese gedenktekens en dokumente, [[folklore]] en gesproke Moldowies. Die land het ’n goed gevestigde wynbedryf. Dit het wingerde van 147 000 ha, waarvan 102 500 ha gebruik word vir kommersiële produksie. Die meeste van die land se wyne word gemaak vir uitvoer. Baie gesinne het hul eie resepte en wingerde wat van geslag tot geslag oorgedra word. Volgens ’n 2011-verslag van die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]] het Moldowa in 2005 die meeste alkohol per kop in die wêreld verbruik.<ref>
; Landbou: Moldowa se [[tsjernozjom]] (vrugbare swart grond) en kontinentale klimaat met sy warm somers en matige winters het tot gevolg dat dié streek sedert antieke tye groot sukses behaal in die landbousektor. Die land is ’n groot verskaffer van landbouprodukte in Suidoos-Europa.
Lyn 224:
; Vervoer: Die meeste vervoer vind plaas per treinspoor (1 138 km) en snelweë (12 730 km). Die enigste internasionale lughawe is Chișinău. Klein bote gebruik die Giurgiulești-terminaal op die Donou-rivier. Die riviere Proet en Nistru speel net ’n klein rol in die land se vervoerstelsel.
; Telekommunikasie: In September 2005 is ’n miljoen gebruikers van selfone geregistreer. Die aantal gebruikers het in die eerste kwartaal van 2008 met 47,3% toegeneem teenoor die vorige jaar en was toe meer as 2,89 miljoen.<ref name="2mil">{{ro}} [http://www.anrceti.md/ R. Moldova are deja peste două milioane de utilizatori ai serviciilor de telefonie mobilă] – Agenţia Naţionala pentru Reglementare în Comunicaţii Electronice și Tehnologia Informaţiei (ANRCETI)</ref> In September 2009 was Moldowa die eerste land in die wêreld wat hoëdefinisie-stemdienste vir selfone gekry het.<ref>
== Demografie ==
Lyn 268:
=== Tale ===
[[Lêer:Limba noastră graffiti in Moldova.jpg|duimnael|120px|’n Advertensie vir die volkslied, Limba Noastră (Ons Taal), waaroor iemand die woord ''Română'' gespuitverf het.]]
Die 1994-grondwet van Moldowa gee [[Moldawies]] aan as die amptelike taal en die [[alfabet]] waarin dit geskryf word, is [[Latynse alfabet|Latyns]].<ref name="Constitution">
In 2003–2009 het die Kommunistiese regering ’n nasionale politieke wetsvoorstel aanvaar dat die bestaan van Moldowies verseker moet word.<ref name="conceptia" /> Geleerdes stem saam dat Moldowies en Roemeens dieselfde taal is, maar dat "Moldowies" in ’n sekere politieke verband gebruik word.<ref>
Russies het die status van "taal vir interetniese kommunikasie" (naas die amptelike taal) en word in die praktyk wyd gebruik op alle vlakke van die gemeenskap en die staat. Volgens bogenoemde politieke wetsvoorstel is ’n Russies-Moldawiese tweetaligheid kenmerkend van Moldowa.<ref name="conceptia">{{ro}} "[http://old.parlament.md/download/laws/ro/546-XV-19.12.2003.doc Concepţia politicii naţionale a Republicii Moldova]" Moldowiese Parlement</ref>
Lyn 299:
=== Opvoeding ===
[[Lêer:Chisinau National Library.jpg|duimnael|250px|Die Nasionale Biblioteek van Moldowa.]]
Daar is 16 staats- en 15<ref>
Die Nasionale Biblioteek van Moldowa is in 1832 gestig. Die Staatsuniversiteit van Moldowa en die Akademie vir Wetenskap is in 1946 gestig.
Lyn 309:
Die gemiddelde geboortekoers is 1,5 per vrou.<ref name="autogenerated1">{{en}} {{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/data_sheets/cty_ds_MDA.html|title=Human Development Report 2009 – Moldova|publisher=Hdrstats.undp.org|date=|accessdate=7 Oktober 2009}}</ref> Openbare uitgawes vir gesondheid was 4,2% van die BBP en die privaat uitgawes 3,2%.<ref name="autogenerated1" /> Daar is sowat 264 dokters per 100 000 mense.<ref name="autogenerated1" />
Sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie het die land minder aan gesondheidsorg bestee en as gevolg daarvan het die gevalle van [[tuberkulose]] toegeneem.<ref name="autogenerated2">
=== Emigrasie ===
| |||