Suid-Afrikaanse Weeshuis, Langstraat

Die Suid-Afrikaanse Weeshuis was ’n gebou na aan die bopunt van Langstraat, Kaapstad, wat in 1815 ingewy is en die eerste kinderhuis in Suid-Afrika van toe tot 1923 gehuisves het. Dit was ook die tuiste van die Suid-Afrikaanse Kollege van 1829 tot 1841. Nadat die SA Weeshuis die gebou ontruim het, is dit mettertyd verander en stuksgewys afgebreek tot die laaste, onherkenbare gedeeltes – toe deel van ’n modernistiese gebou van rooi klinkersteen – in November 1981 gesloop is.

Hierdie skets van 1832 is moontlik die oudste bestaande afbeelding van die Weeshuis, in wie se voorste vertrekke die Suid-Afrikaanse Kollege drie jaar vantevore begin klasgee het.

Agtergrond

H.C. de Meillon het dié waterverfskildery van die SA Weeshuis waarskynlik tussen 1830 en 1841 gemaak, want weerskante van die ingang staan "SA College" en "ZA Athenaeum".

Op dié kaart van 1898 deur Walter Thom kan die ligging van die Weeshuis tussen Langstraat (links; oos) en Loopstraat (regs; wes) gesien word. Bo (suid) dui die boompies die tuin aan van die Evangelies-Lutherse gemeente Sint Martini. Die gedeelte van Orphanstraat tussen die kerk en weeshuis is omstreeks 1980 gesluit en nadat die oorblyfsels van die weeshuis saam met onlangse aanbouings gesloop is, is die Weeshuis-perseel met die kerk s'n gekonsolideer en 'n Sondagskool-kompleks op eersgenoemde opgerig.

Hierdie waterverfskildery van die SA Weeshuis is gemaak voor die boog oor die voorhek aangebring is.

Die voorstoep van die Weeshuis, omstreeks die 1890's. Dié foto berus in die Elliot-versameling. Dis moontlik die huisvader wat sit en koerant lees terwyl twee jong inwoners popspeel op die voorgrond.

Dié foto is sowat 15 jaar voor die SA Weeshuis se verhuising na Tuine in 1923 geneem. Die toring van die Evangelies-Lutherse kerk Sint Martini is links op die foto te sien.

Die SA Weeshuis waarskynlik omstreeks 1900.

Bewaringsbewustes se pogings omstreeks 1980's om dié gebou te laat verwyder en dit te vervang deur ten minste die fasade van die oorspronklike weeshuis, was vergeefs.

Die gebou met die rooi dag regs op die foto is op die deel van Orphanstraat gebou wat omstreeks 1980 afgesluit is. Links daarvan was die Weeshuis (nou die kerk se Sondagskool-kompleks) en regs die Evangelies-Lutherse kerk Sint Martini.

’n Welgestelde weduwee, Margaretha Anna Moller (1743–1815), het vroeg in die 19de eeu aan die Kaapse regering voorgestel dat hulle ’n gebou stigting waarin ou, afgeleefde en behoeftige vroue opgeneem kom word. Sy sou self daarvoor ’n som geld afstaan, waarvan die rente vir die bedryf van die ouetehuis gebruik sou kon word. Die regering het geredelik ’n stuk grond aan die bopunt van Langstraat, aan die westelike kant langsaan die perseel waarop die Duitse Evangelies-Lutherse kerk Sint Martini later gebou wou word, afgestaan. Moller het vanaf omstreeks 1808 van tyd tot tyd aansienlike bedrae bygedra en ná vyf jaar het die direksie £3 500 byeen gehad, waarvan sy die meeste geskenk het. Tog het dit nog nie tot de stigting van ’n bepaalde gebou gekom nie, om meer as een rede. Intussen is sommige bejaarde vroue wel uit die rente van die ingesamelde bedrag onderhou.

Weeshuis opgerig

Enkele jare laer besluit die weduwee Moller toe om ’n weesinrigting daar te stel en £1 200 daarvoor af te staan. Die grond wat bestem was vir Het Oude Vrouwen Huis kon hiervoor aangewend word. Goewerneur Caledon (1807–'11) was besonder ingenome met die plan en dra uit sy eie sak 5 000 riksdaalders daartoe by, terwyl sy opvolger, lord Charles Somerset, in Julie 1814 ’n rentelose voorskot van 8 000 riksdaalders uit die fondse van die Weeskamer beskikbaarstel. Dit het egter nog meer as ’n jaar geduur voor die gebou, ontwerp die argitek Louis Thibault, voltooi is. Kort voor Thibault se dood in November 1815 het ds. J.P. Serrurier van die Groote Kerk op 20 September die gebou ingewy en die weeshuis amptelik geopen. ’n Kollekte ná die plegtigheid het £160 opgelewer. Die weduwee Moller se bydrae met die jare was nie minder nie as £6 000.

Van die Suid-Afrikaanse Kollege se stigting op 1 Oktober 1829 tot die inwyding van die Egiptiese Gebou langs die Kompanjiestuin op 13 April 1841 (die eerste gebou in Suid-Afrika wat spesiaal vir naskoolse onderrig opgerig is) het die Weeshuis enkele lokale aan dié eerste instelling vir hoër onderwys aan die Kaap afgestaan. Dit was egter beknop en ongeskik vir die kollege se doeleindes sodat die inskrywings (wat bestaan het uit van laerskoolseuns tot naskoolse studente) van ’n oorspronklike 115 tot net 16 in die jaar van sy verhuising afgeneem het.

Die weesinrigting, eers bekend as die SA Weeshuis en later die SA Kinderhuis, het onder ’n kommissie van die NG Kerk en die Lutherse Kerk gestaan. Die inrigting bestaan vandag nog, maar het in 1923 na ’n beter perseel in Tuine verhuis.

Argitektuur

Oorspronklike ontwerp

Die fondament vir die ouetehuis is blykbaar gelê kort nadat die grond in 1808 vir dié doel afgestaan is. David van der Heever skryf in die VASSA Journal van Junie 2005: "Die snaakse plan van die Weeshuis kan waarskynlik daaraan toegeskryf word dat dit direk bo op die fondament gebou is wat reeds gelê is die voorgestelde ouetehuis. Op sy beurt is die plan vir die tehuis glo gegrond op die oorspronklike Seevaardershospitaal in Waalstraat, Kaapstad." Hy skryf die hoofkenmerk van die plan is die groot, kruisvormige sentrale vertrek wat oor die volle lengte van die gebou uitstrek, van Langstraat aan die voorkant tot Loopstraat aan die agterkant. Volgens hom moes so ’n vertrek van 35 m lank by 6 m wyd en 8 m hoog "funksioneel baie eienaardig" gewees het en kon dit moontlik gebruik gewees het vir gemeenskaplike aktiwiteite soos eet of ontspanning, want die gebou het amper die hele erf beslaan wat min speelplek gelaat het vir die weeskinders of die studente van die SA Kollege, wat die gebou van 1829 tot 1841 gedeel het.

Ronald Lewcock wys in sy boek Early Nineteenth Century Architecture in South Africa (1963) op die ooreenkomste tussen die Weeshuis se fasade en dié van die ou Slawelosie wat Thibault en Anton Anreith van 1809 tot 1814 in die hooggeregshof omskep het; trouens met die meeste van Thibault se werk in hierdie tydperk, die laaste jare voor sy dood. "There was the same horizontal grooving of the plasterwork of the wings, and, more significant, their horizontal form was contrasted with a tendency to vertical movement in the central bay. The latter was terminated at the top by a semicircular pediment, a similar composition on a smaller scale to that of the main façade of the Old Supreme Court, which was finished at about the same time. A delightful touch was added to the façade by the coupling of the pilasters between the windows, and a slightly more perverse one by the addition of guttae to add a stronger modulation to the cornice over the columns. In this, as in the whole treatment of the Classical Order, the building was more subtly and successfully handled than the Supreme Court façade. The design of the entrance is however, a disappointment; its pediment was oversimplified and given inadequate visual support. Instead of a decorative fanlight, a rather bizarre circular clerestory light with a cartwheel pattern was inserted high in the wall above the entrance."

Van der Heever meen dié ooreenkomste in die twee geboue se ontwerp laat min twyfel dat Thibault ook vir die Weeshuis verantwoordelik was, want ook sy betrokkenheid by die ombouing van die ou hooggeregshof (nou die SA Kultuurhistoriese Museum) bestaan nie twyfel nie.

Veranderings van 1829

Die Suid-Afrikaanse Kollege is op 1 Oktober 1829 amptelik in die (vorige) Groote Kerk gestig nadat die direkteure, senatore, professore en lede van die publiek negeuur die oggend hier van die Weeshuis af ’n optog na die kerk gehou het, destyds die grootste vergaderplek in die stad. Die Weeshuis se komitee het die gebruik van die voorste vertrekke aan die SA Kollege afgestaan, wat begin het met 115 inskrywings, meestal laerskoolseuns, maar ook enkele naskoolse studente.

Enkele geringe veranderings was nodig, onder meer ’n afskeiding oor die breedte van die lang, middelste ruimte ten einde ruimte aan die nuwe instelling te noem. Hermann Schütte, ’n Duitse meesterbouer en argitek wat dikwels saam met Anton Anreith en Louis Thibault aan projekte gewerk het, het self die plan vir die ombouing geteken en 1 850 riksdaalders vir die werk kwoteer.

Ná die Weeshuis se vertrek

Die Langstraatse gebou van die SA Weeshuis is in 1923 vir £4 500 aan die Betsjoeanaland-melkery (Bechuanaland Dairies) verkoop toe die instelling ’n beter perseel in Tuine betrek het. Hierna is die gebou gereeld verander ter wille van die melkery se veranderende behoeftes. Eindelik was dit geheel en al onherkenbaar nadat die hele voorkant – waar in die loop van die 19de een ’n boog oor die ingang van die straat af aangebring is – vervang is deur ’n aanbousel van goudkleurige klinkersteen en die agterste dele (aan Loopstraat se kant) so volledig verander is dat net dele van die oorspronklike muur nog plek-plek sigbaar was.

Vergeefse pogings

In 1978 het die argitek John Rennie tydens sy bestekopname van die geboue in die Kaapse middestad vir ’n publikasie, The Buildings of Central Cape Town, van die Kaapse Provinsiale Instituut van Argitekte, steeds bestaande gedeeltes van die ou weeshuis uitgeken wat toe in en om motorherstelplek weggesteek was. Destyds wou die Kaapse stadsraad die kruising van Loopstraat en Buitensingel verbreed. As vergoeding vir die grond wat die Lutherse gemeente Sint Martini deur dié verbreding sou verloor, het die stadsraad hulle ’n gedeelte van die oorspronklike Weeshuis-perseel aangebied. Dit was nadat die raad kort vantevore die hele perseel onteien het om van die grond vir padverbreding te gebruik.

David van der Heever, wat die geskiedenis van die gebou verder ondersoek het ná Rennie se ontdekkings in 1978, het die onteiening van die grond beskou as ’n geleentheid om Orphanstraat heeltemal tussen Lang- en Loopstraat te sluit ten einde die kerk- en Weeshuis-perseel te konsolideer. Dit kon, syns insiens, stukrag verleen aan ’n geïntegreerde ontwikkeling van die perseel. Hy het ’n ontwikkeling in die vooruitsig gestel wat ’n poging sou insluit om die Weeshuis te herbou, of dan selfs net die fasade. Destyds, in die vroeë 1980's, was "fasadisme" (die behou van ’n ou gebou se fasade, maar met ’n hedendaagse bousel daaragter) meer aanvaar as in die vroeë 21ste eeu.

Die Lutherse gemeente het tydens beraadslaging met die stadsraad groot belangstelling daarin getoon om ’n gebou vir Sondagskool-doeleindes op die Weeshuis-perseel op te rig. Ook was hulle bereid die Weeshuis te herbou, hetsy deels of ten volle. Die stadsraad het aanvanklik belangstelling getoon en die projek aangemoedig, maar eindelik het hulle gemeen die enkele fragmente van die Weeshuis was nie die moeite werd om te bewaar nie. So is al die bousels op die perseel in November 1981 gesloop en is ’n skielike einde gebring aan sommige bewaringsbewustes, soos Van der Heever, se droom en visie. Die Lutherse gemeente het die perseel gekoop, insluitende die geslote deel van Orphanstraat, en ’n nuwe Sondagskool-gebou daarop opgerig, sonder dat dit enigsins aansluit by of melding maak van Suid-Afrika se eerste weeshuis wat 108 jaar op die perseel bedryf is.

Bronne

• (nl) Dreyer, eerw. Andries. 1910. Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. Kaapstad: Cape Times Beperkt.
• (en) Van der Heever, David in VASSA Journal, 5 Junie 2005. URL besoek op 15 Mei 2016.