Tale in Zambië
Zambië is 'n republiek in die suide van Midde-Afrika waarin die voormalige koloniale bewindhebber se taal die enigste amptelike taal is, maar deur slegs 'n baie klein aantal inwoners as huistaal gebruik word. Dieselfde geld al Zambië se buurlande. Hulle is kloksgewys: Frans in die Demokratiese Republiek van die Kongo, Engels en Duits in Tanzanië, Engels in Malawi, Portugees in Mosambiek, Engels in Zimbabwe, Botswana en Namibië en Portugees in Angola.
In Zambië se geval is dié taal Engels, wat minder as 1% van die land se inwoners se eerste taal is. Die land se media word byna geheel en al deur Engels oorheers. Al drie dagblaaie verskyn merendeels in Engels, twee van die openbare uitsaaier, die Zambia National Broadcasting Corporation, se drie radiostasies gebruik net Engels as uitsaaimedium en die enigste staatsbeheerde TV-kanaal saai hoofsaaklik in Engels uit met 'n nuusbulletin elke weeksdag om 16:30 in inheemse tale, asook 'n handjievol ander programme.[2]
Vernaamste inheemse tale wysig
Driekwart van die land se bevolking praat een van die 11 grootste inheemse tale, maar dié groep word verreweg oorheers deur Bemba, wat volgens die 2000-sensus (die laaste omdat Zambië net elke tien jaar 'n sensus hou) 30,1% van die inwoners se huistaal was. Naas Bemba is net Nyanja (ook bekend as Chichewa) en Tonga meer as 'n tiende van die bevolking se huistaal, sodat dié drie nagenoeg die helfte van die bevolking se huistaal is. Die volgende agt tale, in dalende volgorde van getal sprekers, is die huistale van sowat 'n kwart van die bevolking. Hulle is: Lozi (amptelik op streeksvlak), Chewa, Nsenga, Tumbuka, Lunda (amptelik op streeksvlak), Kaonde (amptelik op streeksvlak), Lala en Luvale (amptelik op streeksvlak).
Ander inheemse en uitheemse tale wysig
Daar word na raming altesaam tussen 45[3] en 72 verskillende inheemse tale gepraat, maar met 'n verdere 13 dialekte, wat as tale in eie reg gereken kan word, word die totaal op tot 85 gereken. Onder die uitheemse tale wat deur redelike groot groepe immigrante gepraat word, tel Afrikaans (41 000),[4] Hindi, Mandaryns (20 000 sprekers), Noord-Ndebele (5 800), Portugees (2 000), Serwies (2 000) en Oerdoe.
Sommige van die tale in Zambië wysig
Tale van elders wysig
- Afrikaans: die getal Afrikaanssprekendes in Zambië is in 2006 op 41 000 geskat. Te oordeel aan die klein getal NG Kerk-lidmate, lyk dit egter na 'n oorskatting.
- Engels: hoewel dit die amptelike taal is, gebruik net sowat 110 000 Zambiërs volgens 'n 2005-skatting Engels as huistaal.
- Gujarati: in 1985 was die getal sprekers van dié Indiese taal na raming 12 000.
Niger-Kongo-taalfamilie wysig
- Aushi: 95 200 sprekers in die noorde van die land. Word ook in aangrensende DRK gepraat.
- Bemba: met 3 300 000 sprekers in 2001 verreweg die land se grootse inheemse taal en die moedertaal van sowat 28,5% van die bevolking, wat ook in die aangrensende DRK, Botswana en Malawi gepraat word en wat die totale getal sprekers op 3 602 000 te staan bring. In die stede gebeur swaar vermenging van Bemba met Engelse woord en leenwoorde uit ander inheemse tale, maar op die platteland is die taal redelik suiwer.[5]
- Chokwe: een van die land se talle piepklein tale met 44 200 volgens 'n 1986-skatting.
- Ila: dié inheemse taal het in 2006 na raming net 71 200 sprekers gehad en word meesal in die suide van die land gepraat. Dis na verwant aan Tonga.
- Kaonde: nóg 'n inheemse taal wat oor die landsgrense strek met 207 000 (1,8%) sprekers in Zambië en 36 000 in die DRK. Die taal is nie na verwant aan enige ander taal nie.[6]
- Kunda: in 2000 het 43 800 mense na raming dié lid van die Niger-Kongo-taalfamilie gepraat.
- Lala-Bisa: ondanks 580 000 moedertaalsprekers in 2006 (5%), is dit een van die groot aantal inheemse tale van die Niger-Kongo-taalfamilie wat net tuis, in die plaaslike gemeenskap en vir tradisionele seremonies gebruik word.[7]
- Lamba: volgens 'n 2006-skatting het die taal 219 000 sprekers in Zambië dié taal as moedertaal gehad, maar daar is ook sprekers in die DRK.
- Lenje: 'n inheemse taal in die sentrale gedeeltes van die land met na raming 206 000 sprekers in 2006.
- Lozi: een van die land se grootste inheemse tale met 610 000 sprekers (5,3%), meesal in die weste en suide rondom Livingstone en altesaam 722 600 sprekers as Botswana, Namibië en Zimbabwe ingereken word. Dié taal is verwant aan Sotho en Tswana.
- Lunda: dié taal is soortgelyk aan Ruund in die DRK, maar moenie verwar word met die Bemba-dialek Luunda nie.[8] In Zambië is dit 450 000 mense se moedertaal (3,9%) en in Angola 178 000 vir 'n totaal van 628 000.
- Luvale: 168 000 sprekers in Zambië, maar die meeste van die totaal van 632 000 woon in Angola. Die taal word vir administrasiedoeleindes gebruik en oor die radio en TV gehoor en ook in koerante gebruik.[9]
- Luyana: 'n taal waarvan amper ewe veel sprekers (222 000) in Zambië se westelike dele as in Angola, Botswana en Namibië (220 000). Minder as 3 000 praat die Mbowe-dialek, wat moontlik 'n afsonderlike taal kan wees.
- Mambwe-Lungu: eintlik twee dialekte van dieselfde taal, maar die verskille is gering. Daar woon 379 000 sprekers in Zambië (3,3%) suid van die Tanganjika-meer, met die res van die altesaam 674 000 sprekers oorkant die grens in Tanzanië.
- Mbunda: ook die helfte (156 000) van dié taal se sprekers woon in Zambië, na aan die grens met Angola, waar die res van die 291 000 sprekers woon.
- Nkoya: die 146 000 sprekers woon in die weste en suide van Zambië en is beperk tot die land.
- Nsenga: een van die getalryker inheemse tale, waarvan die 544 000 Zambiese sprekers (4,7%) in meesal in die sentrale en oostelike provinsies woon. 'n Verdere 208 100 sprekers woon in Zimbabwe en Mosambiek.
- Nyamwanga: dié taal het 174 000 sprekers in Zambië en nog 87 000 in die aanliggende Tanzanië.
- Nyanja: Zambië se tweede grootste inheemse taal, wat ook as Chinyanja bekend staan. In Zambië is daar 803 000 moedertaalsprekers (6,9%), meesal in die sentrale en oostelike dele, maar in Malawi, waar dit 'n amptelike taal is, sowat 7 000 000 uit die totale getal moedertaalsprekers in Midde-Afrika van 8 659 700. In Mosambiek is daar nog sowat 600 000 sprekers en in Zimbabwe was daar volgens die sensus van 1969 299 000. Dis 'n amptelike taal Zambië se polisie, 'n onderrigmedium in laer- en hoërskole en 'n administrasietaal op streeksvlak.[10]
- Nyiha: hoewel 356 000 mense dié taal in die noordooste van die Noordelike Provinsie (Zambië) naby die grens met Malawi as moedertaal gebruik, is tot Zambië beperk.
- Simaa: moontlik 'n dialek van Luyana (sien bo) met 162 000 sprekers (1986-skatting), wat in die Westelike Provinsie woon.
- Taabwa: 132 000 mense in die noordweste van die Noordelike Provinsie praat dié taal, wat ook bekend staan as Ichitaabwa, Rungu of Tabwa.
- Tonga: volgens die laaste skatting van 2001 het 990 000 mense Zambië se naasgrootste inheemse taal gepraat (8,5%), maar aangesien die getal sprekers toeneem,[11] is dit waarskynlik reeds heelwat meer as miljoen. In Zimbabwe woon 127 000 moedertaalsprekers.
- Tumbuka: dié taal was in 2001 tot Zambië beperk toe die geskatte getal moedertaalsprekers 480 000 (4,1%) was.
Verwysings wysig
- ↑ (en) Census of Population and Housing National Analytical Report 2010 Geargiveer 30 Januarie 2016 op Wayback Machine. Central Statistical office, Zambia
- ↑ "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2010. Besoek op 13 Desember 2009.
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=ZM
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=ZM
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bem
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kqn
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=leb
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lun
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lue
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=nya
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=toi