Evangelie volgens Tomas

Die Evangelie volgens Tomas is 'n versameling van gesegdes en uitsprake wat aan Jesus van Nasaret toegeskryf word, kort samesprake en tonele wat in 'n uitspraak van Jesus kulmineer. Dit bevat 'n aantal ooreenkomste met uitsprake wat in die krities-geskiedkundige navorsing oor die Nuwe Testament aan die sogenaamde bron "Q" toegeskryf word, maar geen verhale oor die lyde en opstanding van Jesus nie.

Die teks word derhalwe in letterkundige opsig nie by die evangelies gereken nie. Die Evangelie van Tomas maak ook nie deel uit van die kanonieke boeke van die Nuwe Testament nie. Sy Koptiese teks bevat 'n selfstandige teologie wat nog uitsluitlik uit die Nuwe Testament nog uit die Gnostisisme afgelei kan word nie. Sy herkoms is omstrede aangesien die teks naas bekende Jesus-woorde uit die Nuwe Testament ook onbekende uitsprake bevat. As 'n sogenaamde deuterokanonieke skrif word die teks by sommige huidige Bybel-uitgawes gevoeg.

Dokumente

Die Evangelie van Tomas het reeds in die antieke oudheid spoorloos verdwyn; sommige proto-ortodokse kerkvaders het egter in hulle notas na hierdie geskrif verwys soos Hipplytos van Rome in die jaar 235. Ander kerkvaders het die evangelie by die apokriewe geskrifte gereken wat hulle om teologies-dogmatiese redes as Gnostiese of Manigeïese tekste verwerp het.

In 1897 en 1903 is in Oxyrhynchus (Egipte) 'n aantal papirusfragmente met Griekse tekste ontdek waarvan die oorsprong en konteks aanvanklik nie duidelik was nie. Eers in 1945 is die volledige Koptiese teks van die evangelie met sy 114 uitsprake as een van die dertien papiruskodekse van die Nag-Hammadi-geskrifte in Egipte gevind. Die teks was onderteken as die "Evangelie volgens Tomas" en word tans in Kaïro bewaar.

Die uitgawe wat in Nag Hammadi ontdek is het omtrent 350 ontstaan, maar was heel waarskynlik net 'n kopie van 'n ouer origineel: Die ouer fragmente kon immers as bestanddele van 'n Griekse uitgawe geïdentifiseer word. Die Koptiese teks word nou as die vertaling van die Griekse bron beskou, maar is vanweë 'n aantal afwykings die resultaat van 'n ontwikkeling wat op die langeduur plaasgevind het.

Datering

Vanweë 'n groot aantal ooreenkomste neem baie navorsers aan dat die outeur kennis gehad het van die sinoptiese evangelies en sy werk dus ná hierdie evangelies ontstaan het. Die oorspronklike versie word op die tydperk tussen 150 en 180 gedateer. Nogtans bevat die Evangelie van Tomas ook uitsprake van Jesus wat die indruk skep dat hulle baie oud moet wees en moontlik selfs gelyktydig met die logia-bron ontstaan het. Dertien dubbel-ooreenkomste met die Evangelie volgens Markus en die "bron Q" steun hierdie hipotese; hulle word by die oudste uitsprake gereken en het hulle oorsprong waarskynlik by Jesus self.

Gevolglik vermoed Reinhard Nordsieck in sy kommentaar wat in 2004 verskyn het dat die teks van die Evangelie van Tomas uit die periode tussen omtrent 100 en 110 dateer, waarby volgens hom die mondelinge bronne teruggevoer kan word na die tydperk tussen 40 en 70. Sommige eksegete vermoed selfs dat die geskrif van apostoliese oorsprong is.

Outeurskap

In die proloog word na "Didimus Judas Tomas" as die outeur van die evangelie verwys. Didimus is die Griekse, Tomas die Aramese woord vir "tweeling", sodat dieselfde naam hier verdubbel is. Die Evangelie volgens Johannes verwys na ene "Tomas Didimus" (21:2), 'n Siriese manuskrip van dié evangelie noem ook ene "Judas Tomas" (14:22). Buite die Nuwe Testament verwys die apokriewe Handelinge van Tomas uit die 3de eeu na ene "Judas Tomas".

Andersyds kom in die Nuwe Testament vyf mans met die naam Judas voor. Dit is onbekend of een van hulle die byname Didymus of Tomas gehad het. Ook een van Mani se dissipels het die naam Tomas gedra.

Moontlik het 'n onbekende outeur die indruk probeer skep dat die logia deur die apostel Didimus Tomas geskryf is. Volgens die Evangelie volgens Johannes was hy die mees geskikte kandidaat aan wie ongewone gedagtegange sou kon toegeskryf word. Andersyds beweer die Evangelie van Tomas dat elke mens tenminste oor 'n potensiële verbintenis tot 'n hemelse engel of sogenaamde ewige ewebeeld sou beskik – 'n identiese tweeling sou dus simpatiek gesind wees teenoor enige nie-liggaamlike identiteit.

Dit is ook opmerklik dat die Evangelie van Tomas daarnaas op 'n prominente plek (Log 12) ook na Jesus se broeder Jakobus verwys. Hy het moontlik ou tradisies bewaar – veral omdat hy reeds in die jaar 62 om die lewe gebring is.

Oorsprong

Ten opsigte van sy oorsprong is daar net aanwysings in die teks, en daar word tans aangeneem dat die Evangelie van Tomas in Sirië geskryf is. Die teks het moontlik in Edessa ontstaan voordat die stad in 216 by die Romeinse provinsie Sirië ingelyf is. Die apostel Tomas is hier vereer, en volgens 'n legende is sy gebeente in die 3de eeu vanuit Suid-Indië na Edessa gebring.

Die opvallende drievoudige naamvorm in die proloog kom ook in die Handelinge van Tomas en ander werke voor wat hulle oorsprong in Sirië het. Ook die hoë rang wat die apostel Tomas beklee het (vergelyk Logion 13) dui vermoedelik op die teks se Siriese agtergrond.

Sommige navorsers soos A. Baker en G. Quispel het by hulle teksontleding op inhoudelike ooreenkomste gewys: Beeldspraak en gelykenisse praat van die terugkeer na die oospronklike toestand, die opheffing van die gesplete bestaan en die skeidings. Hulle lyk baie op dié van ander bekende Siriese tekste soos die Diatessaron wat teen die middel van die 2de eeu ontstaan het. Die Evangelie van Tomas is moontlik hiervan afhanklik, maar in die algemeen word daar aangeneem dat albei tekste in dieselfde Siriese omgewing ontstaan het en op dieselfde Siriese brontekste berus.

Beoordeling in die patristiek

Die sogenaamde kanon van die Heilige Skrifte is tot by die jaar 200 in die Romeinse Ryk saamgestel. Die Evangelie van Tomas het in hierdie periode egter nog nie onder die Christene gesirkuleer nie, en die feit dat dit nie by die kanonieke boeke ingesluit is nie, het ook die kerkvaders se beoordeling van die evangelie beïnvloed.

In sy berig oor die Naassene verwys Hippolytus († 235) na 'n "Evangelie volgens Tomas" en het ook uittreksels uit hierdie werk aangehaal. Omtrent 233 noem Origenes in sy eerste Lukas-homilie naas die Evangelie van Matthias ook dié van Tomas as een van die heterodokse evangelies. Sy getuienis word in 'n Latynse vertaling of parafrase deur Hiëronimus, Ambrosius van Milaan en Beda Venerabilis oorgeneem.

In die Asiatiese gebied het Eusebius van Caesarea 'n Evangelie volgens Tomas by die suiwer heterodokse apokriewe gereken en dit in een groep met die Evangelies van Petrus en Matthias ingedeel. Ook Philippus van Side verklaar omtrent 430 in aansluiting op Eusebius in 'n fragment van sy kerkgeskiedenis dat "die meeste Oues" die Evangelie van Tomas net soos dié van die Hebreërs en dié van Petrus "volledig verwerp" en beweer dat "hierdie skrifte die werke van ketters sou wees".

'n Aantal Griekse outeurs reken 'n "Evangelie volgens Tomas" by die skrifte wat deur die Manigeërs gebruik of – soos hulle soms verseker het – deur hulle geskryf was. Daar is merkwaardige getuienisse van die Pseudo-Leontius en Timoteus van Konstantinopel wat die Evangelie van Tomas albei met die Evangelie van Philippus verbind wat hulle onmiddellik daarna noem. Timoteus onderskei die Evangelie van Tomas uitdruklik van 'n ander apokrief – die kindheidsverhale oor Jesus van Nasaret deur albei werke by sy lys van Manigeïese skrifte te voeg en hulle onder nommer 9 en 13 te ranglys.

Die Pseudo-Gelasiaanse Dekreet sluit by sy katalogus van libri non recipiendi ook 'n Evangelium nomine Thomae, quibus Manichaei utuntur, apocryphum in. Dit is nie duidelik of daar na die Evangelie van Tomas of die Kindheids-evangelie van Tomas verwys word nie. Dieselfde geld vir nog twee verwysings na 'n Evangelie van Tomas – een in die Stigometrie van Nikephorus en 'n tweede in die "Sinopsis" van die Pseudo-Athanasius.

Verhouding tot Gnosis en Manigeïsme

Die onafhanklike materiaal, wat in die evangelie behandel word, het geen Gnostiese agtergrond nie. As gevolg van herhaalde afskrifte en gewysigde teksherhalings het waarskynlik minder as vyf logië 'n inhoud wat ooreenkom met Gnostiese gedagtes.

Sommige navorsers noem die evangelie se inleiding met beweerde "geheime woorde van Jesus" as 'n bewys vir Gnostiesde invloede. Hierdie inleiding is egter net soos die opskrifte van tekste in die kanon deur die uitgewers of kopiïste van die teks bygevoeg, en kennis is 'n integrale deel van die geloof. Dit is bekend dat die apostel Tomas, wat as 'n moontlike skrywer van die evangelie beskou word, sy standpunte ten opsig van die Christelike geloof nie geheim gehou het nie en hulle selfs in Suid-Indië bekend gemaak het.

Die Evangelie volgens Tomas was sekerlik in Manigeïsme, 'n Gnostiese beweging van die laat 3de en 4de eeu wat ook gedagtes uit die Boeddhisme en Parsisme aanvaar het, bekend en is ook gebruik.

Sien ook

• Kindheidsevangelie van Tomas

Bronne en verdere leesstof

• Klaus Berger en Christiane Nord: Das Neue Testament und frühchristliche Schriften. Insel Verlag, Frankfurt am Main 2001, bl.645-670. ISBN 3-458-16970-9
• Erik van Ruysbeek, Marcel Messing: Das Thomasevangelium. Patmos, Düsseldorf 2004. ISBN 3-491-69404-3
• Uwe-Karsten Plisch: Was nicht in der Bibel steht. Apokryphe Schriften des frühen Christentums. Deutsche Bibelgesellschaft 2006 ISBN 978-3-438-06036-5
• Reinhard Nordsieck: Das Thomas-Evangelium. Einleitung. Zur Frage des historischen Jesus. Kommentierung aller 114 Logien. Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn 2006 (3de druk) ISBN 3-7887-1867-6
• Elaine Pagels: Das Geheimnis des fünften Evangeliums : warum die Bibel nur die halbe Wahrheit sagt ; mit dem Text des Thomasevangeliums. München : C. H. Beck 2004. ISBN 3-406-52242-4 (oorspronklike Amerikaanse uitgawe: Beyond Belief : The Secret Gospel of Thomas. New York: Random House 2003)
• Gerhard Marcel Martin: Das Thomas-Evangelium. Ein spiritueller Kommentar. Stuttgart: Radius-Verlag 2005. ISBN 3-87173-160-9

Aanlyn-boeke in The Gnosis Archive

• Merillat, Herbert Christian: The Gnostic Apostle Thomas. Twin of Jesus. (1997) – gnosis.org/thomasbook