Vlooi

Vlooie (orde Aphaniptera) is ongevleuelde insekte wat in hul volwasse staat van die bloed van warmbloedige diere leef. Die meeste spesies is aan een vaste gasheer gebonde, maar as hy sou ontbreek, sal sommige vlooie ook van 'n ander gasheerspesie gebruik maak.

Vlooi
'n Katvlooi
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Klas:	Insecta
Subklas:	Pterygota
Infraklas:	Neoptera
Superorde:	Endopterygota
Orde:	Siphonaptera
Families
Tungidae Pulicidae Coptopsyllidae Vermipsyllidae Rhopalopsyllidae Hypsophthalmidae Stephanocircidae Pygiopsyllidae Hystrichopsyllidae Leptopsyllidae Ischnopsyllidae Ceratophyllidae Amphipsyllidae Malacopsyllidae Dolichopsyllidae Ctenopsyllidae

Hierdeur kan vlooie 'n groot gevaar inhou en wel as oordraers van siektes. Veral rotvlooie is hierom berug. Die mensvlooi het in die Westerse wêreld feitlik verdwyn. Vlooie (orde Aphaniptera of Siphonaptera) behoort tot die insekte (klas Insecta). Daar is reeds ongeveer 1 100 spesies vlooie beskryf, maar wat hul indeling in families betref, bestaan nog geen ooreenstemming nie. Watervlooie is nie vlooie nie, maar wel een van die kreefagtiges.

Bou en lewenswyse

Aphaniptera

Volwasse vlooie leef van warmbloedige diere (soogdiere en voëls) se bloed, wat hulle met behulp van hul steek- en suigende monddele opneem. Hulle heg hulle 'n tyd lank as 'n uitwendige parasiet aan die vel van ’n meestal spesiegebonde gasheer. Aangesien 'n vlooi se kop asook die res van sy liggaam sydelings afgeplat is, kan hy maklik tussen hare of vere beweeg. Boonop klou hy met sy voorpote. Die middelste en agterste pote word gebruik om mee te spring.

Die agterste pote is ook baie lank en talle spesies kan, in verhouding tot hul liggaamslengte, enorme spronge uitvoer. Dit is van groot belang vir hierdie diere, wat in die loop van hul evolusie hul vlerke verloor het en hul gasheer dus moet kan bereik deur van die grond af teen hom op te spring. Die geweldige springprestasies (20 tot 30 cm ver; duisende kere na mekaar) word moontlik gemaak deur 'n soort katapultmeganisme. Die springpote besit elastiese gewrigte wat deur ’n spier gespan word tydens die opvou van die poot.

Na so 'n opvouing, wat heelwat inspanning kos, word die poot deur 'n haak op die agterlyf vasgehou. Die dier kan nou onbeperk in so 'n toestand bly sonder om die spanning te verloor. Wanneer die vlooi wil spring, word die haak net opgelig. Die voelers (antennae) is klein en kan in spesiale groewe op die kop platgevou word sodat hulle nie in die pad kom wanneer daar tussen die hare of vere deurbeweeg word nie. Om te verhinder dat hulle weggly, besit vlooie stewige, na agter gerigte borsels asook dik stekelkamme op hul koppe en op hul borsstukke.

Die mannetjies kan onderskei word aan hul opgetrekte agterlyfpunt; by die wyfies is die punt van die agterlyf rond. Die eiers en larwes ontwikkel nie op die gasheer nie, maar in materiaal van die gasheer se rusplek of op die grond. Dit het die voordeel dat die nageslag maklik 'n ander gasheer kan bereik, wat die verspreidingsmoontlikhede van die spesie vergroot. ’n Voorwaarde hierby is natuurlik dat die slaapplek taamlik lank in gebruik moet wees.

By diere wat nie ’n vaste lêplek het nie – soos die meeste ape en hoefdiere – kom dan ook geen vlooie voor nie; hoogstens per toeval. Na gelang van die voggehalte en temperatuur kan dit enkele weke tot maande duur voordat die eiertjies, wat in die slaapplek gelê is of wat uit die dier se pels geval het, tot volwasse vlooie ontwikkel. 'n Pootlose larwe sonder oë broei uit die eier uit, en die larwe leef van stof en velskilfers asook van halfverteerde bloedreste wat die volwasse vlooie uitskei.

By 'n aantal spesies is die larwes veral van voedsel vanaf hul ouers afhanklik. Die larwe vervel drie keer, waarna hy hom in 'n kokon toespin en in 'n volwasse vlooi ontwikkel. Die volwasse vlooi kan, as dit nodig is, baie lank in die kokon bly wag totdat hy geaktiveer word deur trillinge wat op die aankoms van sy gasheer dui. Dit verklaar die verskynsel dat mense en diere soms deur 'n groot getal vlooie gelyktydig bespring word wanneer hulle ’n vertrek binnekom waar daar 'n lang tyd niemand geleef het nie.

Verteenwoordigers

Uit die bestaan van 'n bepaalde mensvlooi (Pulex irritans) kan afgelei word dat die mens reeds in die oertyd vaste woonplekke gehad het. As die mens uitsluitlik as nomades geleef het, sou geen enkele vlooisoort hom immers spesifiek op die mens kon toespits nie. In die trope kan mensvlooie soms nog 'n ernstige plaag vorm, maar in die Westerse wêreld is hierdie spesie vanweë higiëniese maatreëls feitlik uitgeroei. Eienaars van die steeds seldsamer wordende vlooisirkusse betaal dan ook 'n hoë prys vir elke mensvlooi wat hulle aangebied word.

Mensvlooie kom af en toe ook op diere voor. Die muisvlooi (Ctenopsyllus segnis) suig somtyds wel bloed by ander knaagdiere as die muis, maar nooit by die mens nie. As gevolg hiervan dra die muisvlooi dus ook nooit siektes oor op die mens nie. Die katvlooi (Ctenocephalides fellis) is baie minder gespesialiseerd. Hy kom, benewens op katte, ook dikwels voor op honde, terwyl die hondevlooi (Ctenocephalides canis) al hoe minder aangetref word.

Wanneer daar egter geen honde of katte aanwesig is nie of indien die aantal vlooie tot ’n werklike plaag vermeerder het, sal albei soorte tydelik op die mens teer. In die meeste gevalle veroorsaak die vlooibyt niks meer lastigheid as net 'n gejeuk nie en die vlooie spring terug na hul ware gasheer sodra die geleentheid hom voordoen. Deur die slaapplekke van honde en katte gereeld te stofsuig (waardeur eiers en larwes verwyder word), kan die mens plae voorkom.

Beide bogenoemde spesies vlooie is tussengashere van die lintwurm Dipylidium caninum, waarvan die. eiers deur die vlooilarwe opgeneem word. Deur 'n besmette vlooi in te sluk, kan 'n hond of 'n kat 'n lintwurm kry. Dit kan deur die mens verhoed word deur lewende (maar ook dooie) vlooie te verwyder. Die rotvlooie (Xenopsylla cheopis), wat maklik na die mens oorbeweeg, kan 'n groot gevaar inhou as oordraer van siektes soos vlektifus en pes.

Ook ander rotvlooispesies kan hiervoor verantwoordelik wees. As ’n vlooi bloed van 'n besmette rot suig, neem hy die plaagbakterieë op. Hulle vermenigvuldig dan so vinnig in die maag en derm van die vlooi dat hy verstop raak. As 'n verstopte vlooi na die dood van die rot bloed by 'n ander gasheer opsuig, stroom die bloed oor na die nuwe gasheer en beland enkele plaagbakterieë daarmee saam in die wond. So het groot plaagepidemies gedurende die Middeleeue ontstaan. Sulke epidemies het altyd uitgebreek nadat daar 'n groot vrekte onder rotte voorgekom het. Ter bestryding van die plaag moet dus nie net die rotte doodgemaak word nie, maar ook die vlooie.

Sulke soort plae kom tans nie meer in Europa voor nie. In die trope is veral die sandvlooi (Tunga penetrans) berug. Sodra die larwes, wat in die sand leef, volwasse word, byt hulle vas aan die vel van 'n mens of dier (veral mak varke) wat oor die sand loop. Die mannetjies laat los sodra hulle bloed gesuig het, maar die wyfies boor binne 5 tot 10 minute diep in die vel in. Hulle het boon op ook ’n voorliefde vir 'n sagte vel, soos onder die toonnaels en tussen die vingers.

Wanneer eiers geproduseer word, swel die wyfies se agterlyf tot die grootte van 'n ertjiepit op. Hierdeur ontstaan ontsteking, wat nie net pynlik is nie, maar ook die moontlikheid van besmetting met ’n ernstige siekte vergroot. Die vlooi kan slegs behoorlik verwyder word indien hy vroegtydig ontdek word. Ook by voëls – veral die wat in holtes broei – kom vlooie voor. Hierdie vlooie is egter nesparasiete wat dikwels, net soos soogdiervlooie, op die neste van bepaalde voëls konsentreer.

Ceratophyllus columbae is die bepaalde vlooi van die kransduif (Columba livia) en sy gedomestiseerde vorm, die makduif. Spesies van die genus Parapsyllus parasiteer op pikkewyne en ander seevoëls. Pluimvee word dikwels lastig geval deur die hoendervlooi (Cratophyllus gallinae).

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-69-9, volume 28, bl. 205, 206

Eksterne skakels

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Vlooi
• (en) "Flea". Encyclopædia Britannica. Besoek op 30 September 2019.