Wopko Jensma

Wopko Jensma (1939–?) was ’n Suid-Afrikaanse kunstenaar en digter.

 Lewe en werk

Wopko Pieter Jensma is op 26 Julie 1939 op Ventersdorp gebore as die oudste van drie kinders van ’n Nederlandse pa, die Friese immigrant Pieter Duurt Jensma, en ’n Afrikaanse ma, Anna S. Coetzee. Hy het ’n suster, Elsa, en ’n broer, Andries. Sy pa kom in 1928 na Suid-Afrika. Wopko bring die meeste van sy kinderjare deur op Middelburg, Kaap, waar sy vader as ’n voorman by die Grootfontein-landboukollege werksaam is. Hy gaan dan ook skool op die dorp. Op skool neem hy onder meer deel aan rugby en ’n doelskop van hom laat sy span die rugbywedstryd teen die buurdorp Hofmeyr wen en hierdie gebeurtenis word in die dorpskoerant Die Middellander gepubliseer, ’n berig wat Jensma later op sowel die omslag as die skutblad van sy digbundel “I must show you my clippings” gebruik.

Sy moeder is in 1948 oorlede, waarna sy vader trou met Francina Coetzee, ’n jong vrou van die distrik. Die stiefmoeder is streng en dwing ’n dogmatiese Calvinistiese opvoeding op die kinders af, waarteen Jensma later in sy gedigte in opstand kom.

Ná skool studeer hy vir ’n jaar verder aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys, maar moet sy studies onderbreek na ’n ernstige motorfietsongeluk. Vir ’n paar maande studeer hy dan in 1959 deur die Universiteit van Suid-Afrika vir ’n algemene B.A.-graad, maar staak sy studies teen Mei om eerder aan die Heidelbergse Onderwyskollege te studeer. In 1961 skryf hy in vir ’n B.A.-graad in die Skone Kunste by die Universiteit van Pretoria en die Botshabelo Opleidingskollege, met hoofvak Beeldhoukuns. In sy tweede jaar skakel hy egter oor na ’n onderwyskwalifikasie om met die hulp van ’n beurs te kan studeer. By die Normaalkollege in Pretoria is hy redakteur van Gerwe, die kunstydskrif van die kollege. Hierin publiseer hy van sy kunswerke, gedigte en ’n artikel oor kuns. Hy slaag egter nie daarin om te gradueer nie, na bewering omdat Leo Theron, sy dosent in tekenkuns, geweier het om hom in hierdie derdejaarskursus te laat slaag. Tot in 1968 wend Wopko verskeie manier aan om sy studie te voltooi, maar sonder sukses. Intussen begin hy egter reeds naam maak as kunstenaar en word ’n graad oorbodig, sodat hy finaal sy studie opskop.

Sy eerste kunsuitstalling is in 1968 aan huis van Jonathan Paton in Parkwood in Johannesburg, waarna veral Wolf en Gundi Weinek baie blootstelling aan sy werke gee in Gallery Y. Sy kunswerke word tussen 1968 en 1977 in minstens 35 uitstallings oor die hele land vertoon en dit is ook in Oxford en New York uitgestal. Kunskritici ontvang sy werk oor die algemeen positief. As kunstenaar skep hy veral houtsneewerke en linoleumdrukke, wat Europa en Afrika saamsnoer en al die konvensies van sy tyd verbreek.

Tussen 1965 en 1967 werk hy periodiek as vertaler vir Afrikaanse Boekhandel Beperk. Hy spandeer hierna tyd in Botswana, waar hy kuns doseer aan die Serowe Art School van Patrick van Rensburg en ook vir ’n ruk werk vir Botswana se departement van inligting. Ná ses maande se verblyf stel hy ’n Setswana-digbundel vir skoliere saam in die hoop dat die tantième ’n reis na Europa sal finansier.

In Februarie 1968 trou hy met Lydia Thandie Thabete, ’n Zulusprekende prostituut wat hy sedert sy studentedae in Lourenço Marques in Mosambiek besoek. Twee dogters (Stineke en Tanja) en ’n seun (Wopko) word uit hierdie huwelik gebore. Sy seun is in 1997 oorlede.

Hulle woon in 1969 in Swaziland (nou eSwatini), waar hy kunsonderwys in die kunshandelsentrum in Ngenwya gee. Sy aansoek om ’n verblyfpermit word egter afgekeur, waarna hy en sy gesin hulle weer tydelik in Botswana vestig. Hier hervat hy sy kunsonderwys in 1970 en 1971 aan die Swaneng Hill High School in Serowe. In hierdie tyd onderneem hy ’n reis na Malawi om die moontlikhede van werk en permanente verblyf daar te ondersoek.

Wopko se Botswana ervarings is stimulus vir ’n ondersoekende artikel oor die toekoms van handwerk wat in 1972 in die kunstydskrif De Arte verskyn. Botswana se Departement van Inligting versoek hom om ’n reeks Afrikafabels vir die kindertydskrif Kutlwano te illustreer en in 1978 verskyn “Fables set in Africa” in die tydskrif English in Africa. Sy beplande reis na Europa word in April en Mei 1969 ’n werklikheid wanneer sy vader vir hom ’n vliegkaartjie koop om Nederland te besoek en hy vertoef hier ongeveer drie weke by ’n tante van hom op die dorp Middenmeer. Europa is egter baie anders as wat hy hom voorgestel het en uit briewe aan vriende is dit duidelik dat hy hom eerder met Afrika identifiseer.

Die groot aanloop tot sy stryd met Suid-Afrika kan in sy verblyf in Botswana gevind word. Hy ontwikkel hier ’n vrees dat hy weens sy huwelik gearresteer sal word as hy sou terugkeer na Suid-Afrika, wat ’n innerlike spanning bewerkstellig. Sy huwelik verbrokkel in 1971 nadat sy vrou hom gereeld aanrand en verkleineer en dr. Casper Schmidt, die bekende digter, ry eindelik na Gaborone om hom te gaan haal. Hy verlaat sy vrou en kinders, wat op hulle beurt na Manzini in Swaziland verhuis.

Nadat hy sy familie verlaat keer hy terug na Suid-Afrika en swerf hierna die hele land vol. Hy woon eers in Pretoria en bring tussen 1975 en 1977 ’n produktiewe tyd deur in Durban, waar hy by Republikeinse Pers betrokke is by die uitleg van die tydskrifte Garden & Home en Scope. Hierna vestig hy hom meer permanent in Johannesburg. Gereeld verander hy egter van werk en woonplek.

Sy lewe lank was hy ’n slagoffer van skisofrenie en teen 1978 begin sy geestestoestand ernstig agteruitgaan. Hy word eindelik in minstens vyf staatsinrigtings vir geestesversteurde pasiënte behandel, terwyl hy by nog meer instansies gereeld as buitepasiënt medikasie vir sy toestand ontvang. Skisofrenie het as gevolg die disintegrasie van die persoonlikheid, gebrekkige kontak met die werklikheid en denkversteurings. Verskeie kere word hy op eie versoek geïnstitusionaliseer, die eerste keer reeds in sy studentejare aan die Universiteit van Pretoria. Hierdie siekte raak later heeltemal buite beheer sodat hy in die vroeg tagtigerjare reeds ophou met sy skeppende werk en agtereenvolgens in ’n aantal tehuise vir haweloses bly, waaronder veral die tehuise van die Heilsleër.

Sedert 1982 kry hy ook ’n ongeskiktheidstoelaag van die staat omdat sy siekte hom daarvan weerhou om ’n voltydse werk te behou. Hierdie pensioen word deur die tehuis namens hom getrek en hulle wend dit aan om hom krediet te gee vir sy aankope by hulle snoepwinkel. Sy dae bring hy in hierdie tyd hoofsaaklik rigtingloos op die strate deur.

Dit is onbekend wat van Jensma geword het, behalwe dat hy in 1993 “verdwyn” het en vermoedelik dood is. Gedurende hierdie jaar word hy op ’n keer na die Johannesburgse Algemene Hospitaal geneem vir sy weeklikse behandeling. Wanneer die Heilsleër se drywer hom kom haal, is daar geen spoor van hom nie en sy staatspensioen word vir die laaste keer in Augustus 1993 getrek. Die Heilsleër se gebou in Johannesburg word in 1994 saam met belangrike agtergronddokumente in ’n brand vernietig en niemand het daarna weer kontak met hom nie. Alle pogings om hom op te spoor of uit te vind wat met hom na hierdie tyd gebeur het, misluk.

Skryfwerk 

Vanaf die sestigerjare stuur hy gedigte na letterkundige tydskrifte soos Sestiger, Wurm, Ophir, Standpunte en Donga en raak sodoende bekend. Hy ontwerp ook omslae vir sommige van hierdie tydskrifte en boekomslae (onder andere vir skrywers soos John Miles, Phil du Plessis, Sheila Fugard en Oswald Mtshali), wat baie gewild was. Tussen 1967 en 1976 word meer as sewentig van sy gedigte in Ophir geplaas. Die redakteur van hierdie tydskrif, Peter Horn, is so beïndruk met sy digkuns dat hy in 1971 ’n spesiale uitgawe met tien van Jensma se gedigte uitgee onder die titel “Sing for our execution”, wat later ook die titel word van sy debuut digbundel. Hy identifiseer in so ’n mate met al die mense van die land dat resensente wonder of hy wit of swart is. Sy werk is dan ook ’n unieke vermenging van kulture en style, waarin jazz en die kulture van Europa en Afrika sterk figureer. Sy gedigte kombineer hierdie baie diverse kulture op so ’n wyse dat dit nie wit of swart, Engels of Afrikaans is nie en hy maak ook baie gebruik van tsotsi-taal en die swart Afrika-tale. Hy kan getipeer word as die eerste werklik geïntegreerde Suid-Afrikaner. Terwyl hy in Mosambiek is, skryf hy sy eerste manuskrip van gedigte onder die titel “Blood and more blood”, wat nooit gepubliseer is nie, waarskynlik oor die uitgesproke politieke aard daarvan. Sommige van die gedigte is wel in sy debuutbundel, “Sing for our execution”, opgeneem. Sy assosiasie met verdrukking is so aangrypend dat dit spreek van universele lyding eerder as net van ’n bepaalde groep mense. “Where white is the colour where black is the number” se titel kom uit die lied van Bob Dylan, “A hard rain’s gonna fall”. Die toonaard van die bundel pas dan ook goed aan by die verdriet en bitterheid wat so eie is aan Neger-sang van blues en soulmusiek. Verskeie gedigte is in Afrikaans, waar hy ruim gebruik maak van Kaaps en fonetiese taal om vanuit die rou emosie en ervaring van die gewone mens hulle perspektief weer te gee. Politieke gedigte in Afrikaans sluit in “Bram Fischer gasink” (in Kaaps) en “Halte Calvyn”. Hier gebruik hy juis die Calvinisme en die politieke heerser se eie idiome en simbole om die satire skerper te maak. Die Afrikaner word in sy werk byna sonder uitsondering uitgebeeld as versukkeld en word verkleineer as die boelie wat oor die afgrond sal stort. Die bundel maak ruim gebruik van die geskrewe woord, foto’s en collages en selfs koerantverslae om die visuele aanbieding aktueel te maak. Onder die streng sensuurwette van die tyd word hierdie digbundel kort na publikasie verbied. “I must show you my clippings” sit sy eksperimentering met vorm en woorde voort in sy verset teen die gemeenskap se begrip van betekenis en orde. Die “clippings” van die titel illustreer die fragmentering en eklektiese aard van die gedigte, waar soos met ’n collage verskeie brokkies taal, aanhalings en visuele uitbeelding geskommel word. Hy slaag meermale daarin om die fondamente van die establishment te skud met ’n verbasend oorspronklike en kreatiewe perspektief, wat op ongewone wyse visueel aangebied word. Op unieke wyse gee sy poësie ook in die verskeurdheid daarvan, beide intellektueel en visueel, ’n beeld en suggestie van die verskeurde samelewing waaruit dit ontstaan het. In 1977 publiseer Peter Horn ’n besonder insiggewende artikel oor Jensma se digkuns in die publikasie “Quarry ‘77”, waarin hy onder andere die mening lug dat Jensma se unieke vermoë om te identifiseer met die lyding en gebrek aan inspraak van verdruktes grootliks toegeskryf kan word aan sy eie ervarings. Sy ongepubliseerde manuskrip “To face the music” (gedateer 1977) word by die National English Literary Museum in Grahamstad bewaar. Sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek” en “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”.

Eerbewyse

In 1983 verwerf hy die Ad Donker-toekenning van die English Academy of South Africa vir die belangrike bydrae wat sy drie digbundels in die voorafgaande tien jaar tot die Engelse skryfkuns gemaak het. Sy werk geniet mettertyd ook erkenning in die buiteland. In 1994 verskyn ’n pamfletbundel met gedigte wat deur Alvarez-Pereyre vertaal is in Frankryk, terwyl Denis Hirson as redakteur ’n bundel van Suid-Afrikaanse digters uitgee waarin sy werk ook opgeneem word. Telkens duik sy naam ook op in besprekings van Suid-Afrikaanse digters.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1973	Sing for our execution
1974	Where white is the colour where black is the number
1977	I must show you my clippings

Bronnelys

Boeke

• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria  Eerste uitgawe 2005
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

Tydskrifte en koerante

• Du Plessis, Phil “Die Engelse verdraai weer alles…” “Beeld” 4 Maart 1991
• Kleyn, Leti en Marais, Johann Lodewyk “Wopko Jensma en die soeke na ’n nuwe (Suid)-Afrikaanse identiteit” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 47 no. 1, Herfs 2010
• Kleyn, Leti “Die ‘eerste Suid-Afrikaan’ bely opnuut” “By” 13 April 2013
• Marais, Danie “’n Nuwe soort mens” “By” 11 Desember 2010
• Marais, Johann Lodewyk “Nog gesprekke om Wopko Jensma” “Rapport” 4 September 2011
• Nielsen, Marlene “Wopko Jensma” Cape Librarian” Mei 1995
• Nieuwoudt, Stephanie “Wat het geword van digter Wopko Jensma?” “Plus” 3 Mei 2000
• Swanepoel, Willem “Jensma was my redakteur in ‘63” “By” 20 April 2013

Internet

• Art archives: http://www.art-archives-southafrica.ch/JENSMA.htm
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Jensma,_Wopko_Pieter
• Kleyn, Leti en Marais, Johann Lodewyk Tydskrif vir Letterkunde: http://www.scielo.org.za/scielo.php?pid=S0041-476X2010000100001&script=sci_arttext&tlng=en
• O’Toole Sean Mail & Guardian: http://mg.co.za/article/2013-04-19-what-happened-to-wopko-jensma