A.S. van Straten

Ampie van Straten (1937–1997) was ’n Afrikaanse skrywer en dramaturg.

Lewe en werk

Abraham Stephanus van Straten is op 30 Oktober 1937 op Maclear in die Noordoos-Kaap gebore. Reeds as kleuter verhuis die gesin na Pretoria. Hy matrikuleer aan die Afrikaanse Hoër Seunskool in Pretoria en studeer verder aan die Universiteit van Pretoria, waar hy sy B.A.-graad en Onderwysdiploma behaal. Vir agtien maande is hy dan onderwyser in Afrikaans vir standerds ses en sewe aan die Afrikaanse Hoër Seunskool, waarna hy as assistent-hoofsekretaris by die Afrikaanse Taal en Kultuurvereniging (ATKV) aansluit met die verantwoordelikheid om hierdie organisasie se publikasie, Die Taalgenoot, te behartig. Hierdie posisie beklee hy vir agtien maande en is dan vir lank werksaam in die reklamewese. Sy eerste betrekking is by Van Zijl en Van Zijl, waar hy die advertensiewese leer ken onder leiding van Nic Tredoux, wat later self ’n aantal boeke geskryf het. Ampie maak veral naam met sy innoverende advertensies in Afrikaans, waarmee hy baanbrekerswerk verrig. In hierdie tyd het hy ook noue werkskontak met die digter G.A. Watermeyer.

Hierna word hy senior lektor in Afrikaans by die Johannesburg College of Education en sluit hom dan in Januarie 1982 as fiksie-redakteur aan by die uitgewersfirma Human & Rousseau in Pretoria. In 1986 word hy verplaas na die Kaapstadse hoofkantoor as redakteur vir fiksie, maar keer in 1990 op eie versoek weer terug na die maatskappy se kantoor in Pretoria, waar hy in 1996 noodgedwonge weens siekte aftree. ’n Knop onder sy arm word in die loop van 1993 as kwaadaardige kanker gediagnoseer. Hy is getroud met die bekende Engelse jeugverhaalskryfster Cecily Luck, wat in Fort Hare in die destydse Ciskei gebore is en in Uganda en Kenia grootgeword het.  Die egpaar het drie seuns, Abrie, Pieter en Chris en die gesin bly in Irene naby Pretoria. Ampie is op Dinsdag 29 April 1997 na ’n lang siekbed aan kanker in Pretoria oorlede.

Skryfwerk

Sy eerste werk is die roman “Daar’s ’n gaatjie in die middel van die see”, waarin die emansipasie van ’n groep studente op komiese wyse verhaal word. Onder die humor lê egter ontstellende lewenslesse versteek en die studente besef dat drome en werklikheid ver van mekaar verwyder is. Die roman beskryf die ervarings van ’n groep studente vanaf ontgroening tot aan die einde van die eerste jaar, met die gepaardgaande verlies aan onskuld en bewuswording van die mensdom se gebrek aan waardes.  Aan die einde van die jaar is daar steeds baie vrae vir die karakters, asook die voortdurende twyfel of hulle die mas sal opkom in die werklike lewe.

Hierdie werk volg hy op met nog ’n roman, “Die wenner”, wat in die kosmopolitiese Hillbrow afspeel waar drie uiteenlopende Afrikaners hulle weg moet vind. Die karakters is die beskaafde maar lewensmoeë Bas, sy broer, die selfgesentreerde Roelf, en die bejammerenswaardige Philippus P. van Staden. Die roman kry sy beslag in die tyd wat Ampie ’n woonstel in Hillbrow het. Hierdie is een van die eerste volslae stadsromans in Afrikaans, met ’n sterk eksperimentele inslag waarmee nuwe gebied verken word en die antiheld subtiel herkenbaar word. Ten tyde van sy dood is Ampie besig met ’n onvoltooide outobiografiese roman waarin hy die stryd teen kanker, die behandeling daarvan en die reaksie van familie, vriende en kollegas uitbeeld. Merwe Scholtz neem “Philippus P. van Staden”, ’n fragment uit “Die wenner”, in die versamelbundel “Vertellers 2” op.

Dit is egter veral vir sy radiodramas, spesifiek die “Pendoring”-trilogie, waarmee hy bekendheid verwerf. Hierin behandel hy Afrikaanse taalkwessies op ’n moraliserende, maar vernuftige en onderhoudende manier. Die firma Pendoring (Edms.) Bpk. word geloods deur Gert Klopper, met die doel om vertaalwerk in Afrikaans tot sy reg te laat kom en af te wyk van verslete denke oor taalsuiwerheid en taalreëls. Sy assistent is Sarie Verster, met wie hy later trou sodat sy ’n vennoot word (“Pendoring en kie”) en hulle het ’n gesin (“Pendoring en Seun”). Die drie hoorspele volg netjies en logies op mekaar en beïndruk deurentyd met die wyse waarop die taal ontgin word en daar ook taalskeppend te werk gegaan word. In al drie word die medium van die hoorspel ook optimaal benut. In “Pendoring (Edms.) Bpk.” wentel die storielyn veral rondom Sarie se pogings om Gert sover te kry om haar as vrou raak te sien. Sy “meisie” is egter die Afrikaanse taal en hy blyk liewer vir woorde te wees as vir haar. Gert het sterk opinies oor die taal en dit bring hom in botsing met verskeie kliënte en ander persone. Hy skroom nie om mense aan te vat as hulle volgens hom nie die taal effektief gebruik nie. Op spitsvondige wyse sit hy hulle dan op hulle plek en tipeer hulle as Vaffe. ’n Vaf is iemand wat vaal, verbeeldinglose Afrikaans gebruik. Dit is eers wanneer Sarie hom troef deur twee sinne in een woord saam te vat dat sy Gert se voete onder hom uitslaan en sy die meisie in sy lewe word. By die Klein Karoo Nasionale Kunstefees van 2002 word hierdie radiodrama op die verhoog opgevoer as ’n gedramatiseerde voorlesing, nadat dit vele soortgelyke amateuropvoerings beleef het. “Pendoring (Edms.) Bpk.” is in 1975 bekroon met die eerste prys in die SAUK se spesiale hoorspelwedstryd vir die Taalfeesjaar en dit verower ook die SAUK-prys vir Afrikaanse Radiohoorspele in 1977. Dit word tesame met ’n detail bespreking daarvan en ’n uiteensetting van die  aard van die radiodrama as geheel deur J.P. Smuts opgeneem in “Triptiek”. In “Pendoring en Kie” het Sarie ’n mededinger in die vorm van ’n uitlegkunstenares genaamd Lana, wat Gert se aandag trek deur die woord “prysfees” voor te stel as alternatief vir die langer en lomper “uitverkoping”. Sarie troef egter vir Lana deur selfs meer kreatief met die taal om te gaan en die drama sluit af met Gert wat vir Sarie vra om met hom te trou. In “Pendoring en Seun” is Gert so moeg vir al die mense wat lomp Afrikaans gebruik dat hy besluit om sy seun na ’n Engelse skool te stuur, maar die seun se vindingryke nuutskeppinge met die taal laat hom uiteindelik van plan verander en hy verander sy firma na ’n volledige familiebesigheid. In hierdie drama word aktuele politieke kwessies ook vernuftig bygesleep. Hierdie radiodramas word verskeie kere uitgesaai en verskyn ook in druk. Hy ontvang die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se SAUK-prys vir Afrikaanse Radiohoorspele vir “Pendoring en Seun” in 1995 en hierdie hoorspel word ook aan skole voorgeskryf.

Sy dramas “Die potlooddief en die engel” en “Die aand van die fynproewer” word albei professioneel opgevoer, onder andere deur TRUK by die Staatsteater in Pretoria, en beïndruk veral met soepel dialoog. “Die potlooddief en die engel” maak sy debuut by Kampustoneel in 1983, waarna dit ook baie geslaagde opvoerings in onder andere die Staatsteater in Pretoria het. Dit is ’n komedie oor liefdesverhoudings waarin beskermengele ’n groot rol speel om huwelike te red en verhoudings te laat slaag. Dit is die storie van ’n volwaardige engel (Engela) en ’n ander engel (Wilhelmus) wat nog moet kwalifiseer vir vlerkies. Hulle beweeg met die engele se harp tussen die mense rond en probeer vergoed vir die wyse waarop hulle hul eie huwelike laat misluk het. In hierdie proses ontmoet ons dan ook die agtergeblewe eggenotes en kinders, Engela se dogter Lena (wat by haar vader Max woon) en Wilhelmus se seun Tonie (wat by sy ma Amanda woon). Tonie en Lena raak in ’n problematiese liefdesverhouding met mekaar betrokke en boonop het Lena ’n kortstondige verhouding met die getroude skilder Paul en ook met ander mans. Tonie is die potlooddief van die titel, aangesien dit sy stokperdjie is. Hy is ook geneig om te opstandig en aggressief te word, wat veroorsaak dat sy “beskermengel” moet intree om hom van groot skade te red. Die duiwel (met sekretaresse) is ook teenwoordig om te probeer voorkom dat die liefdesverhouding tussen die twee jongmense ’n gelukkige einde het. So kry die drama ook ’n allegoriese laag van die stryd tussen goed en kwaad, hoewel dit nooit so ernstig word dat dit die komiese ondermyn nie. Hierdie drama kan beskou word as een van die min Afrikaanse komedies wat werklik slaag en veral die dialoog is plek-plek voortreflik. Dit word ook met groot sukses op skole en aan universiteite voorgeskryf.

“Die aand van die fynproewer” word eers onder die titel “Die fynproewer” as eenbedryf geskryf en opgeneem in die versamelbundels “Drie… twee… een…”, “Voort met die spel” en “Bladsak”, waarna dit in ’n vollengte drama verwerk en apart gepubliseer word. Dit is ’n tragikomedie wat in ’n restaurant afspeel. Die nuwe eienaar kom onverwags hier eet en hy dring aan op buitengewone diens, waardeur hy die personeel se siele versondig. Hy kry egter telkens sy sin deur buitensporige fooitjies te betaal. Die personeel lug ook vele van hulle persoonlike griewe teenoor hom, sonder om te weet wie hy werklik is. Later word dit egter duidelik dat hy daar is nie net as nuwe eienaar nie, maar ook om ander persoonlike redes, waarna die poppe begin dans in ’n swart komedie van wraak en weerwraak. Die drama slaag daarin om deur die vernuftige vervlegting van intriges die spanningsvlak hoog te hou. In 1993 word dit genomineer vir die Rapportprys.

Eerbewyse

Die pryse vir beste reklame in Afrikaans staan bekend as die Pendorings, in navolging van die naam van sy hoorspele en ter erkenning van die rol wat hy in die reklamewese gespeel het.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1966	Daar’s ’n gaatjie in die middel van die see
1970	Die wenner
1976	Pendoring (Edms.) Bpk.
1978	Pendoring en kie
1985	Die potlooddief en die engel
1992	Die aand van die fynproewer
	Pendorings: Twee hoorspele
1995	Pendoring en Seun

Bronnelys

Boeke

• Beukes, W.D. (red.) “Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990” Nasionale  Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• Brink, André P. “Aspekte van die nuwe drama” Academica Pretoria en Kaapstad Tweede hersiene uitgawe 1986
• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Smuts, J.P. “Triptiek” Tafelberg- Uitgewers Beperk Kaapstad Tweede uitgawe Vyfde druk 1997
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe  2006

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “Skrywersprofiel: A.S. (Ampie) van Straten” “Kaapse Bibliotekaris” Januarie 1988
• Anoniem “Sy liefde laat ’n blywende indruk” “Beeld” 3 November 1994
• Anoniem “Ampie van Straten sterf op 59 ná lang siekbed” “Die Burger” 1 Mei 1997
• Breytenbach, Kerneels “Vyand van vertraagde Afrikaans” “Insig” Junie 1997
• Fourie, Corlia “Die doring met die pen” “Rooi Rose” 24 Januarie 1996
• Louw, Pierre “Advertensies het hom kort en kragtig gemaak” “Die Vaderland” 19 Augustus 1978
• Meyer, Willemien “‘Pendoring’ het iewers sy satiriese steek verloor” “Die Burger” 29 Desember 1994
• Steenberg, D.H. “Die hoorspel as woordspel – A.S. van Straten se ‘Pendoring (Edms.) Bpk.’” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 18 no. 2, Mei 1980
• Van der Walt, P.D. “‘Pendoring (Edms.) Bpk.’ (A.S. van Straten) en ‘Nagspel’ (Chris Barnard)” “Tydskrif  vir Letterkunde” Jaargang 27 no. 2, Mei 1989

Internet

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1991/12/19/2/19.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1995/10/12/4/1.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1997/05/01/4/19.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2002/03/14/4/13.html
• Die Burger: http://m24arg02.naspers.com/argief/berigte/dieburger/2006/07/23/BY/8/Pendoring.html^{[dooie skakel]}
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/A.S._van_Straten
• Human, Koos Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1997/05/7/2/21.html r/1995/10/18/4/6.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 16. Desember 2014: http://www.litnet.co.za/ampie-van-straten-19371997/
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-n87830218/