Wikipedia

Uganda

Landingeslote land in Oos-Afrika

Uganda (somtyds in Afrikaans en Nederlands: Oeganda), amptelik die Republiek Uganda, is 'n landingeslote land in Oos-Afrika. Dit word begrens in die ooste deur Kenia, in die noorde deur Suid-Soedan, in die weste deur die Demokratiese Republiek van die Kongo, in die suidweste deur Rwanda en in die suide deur Tanzanië. Uganda is die wêreld se tweede mees bevolkte landingeslote land naas Ethiopië. Die suidelike deel sluit 'n aansienlike deel van die Victoriameer in wat met Kenia en Tanzanië gedeel word. Uganda is in die Groot Mere van Afrika-streek. Die land is ook geleë aan die Nylrivier, en het 'n afwisselende, maar oor die algemeen 'n wisselende ewenaarklimaat.

Republiek Uganda
Republic of Uganda (Engels)
Jamhuri ya Uganda (Swahili)
Vlag van Uganda Wapen van Uganda
Vlag Wapen
Nasionale leuse: For God and My Country
(Engels vir: "Vir God en My Land")
Volkslied: Oh Uganda, Land of Beauty
(Engels vir: "O Uganda, Land van Skoonheid")
Ligging van Uganda
Hoofstad Kampala

0°19′N 32°35′O / 0.317°N 32.583°O / 0.317; 32.583

Grootste stad Kampala
Amptelike tale Engels en Swahili[1]
Regering Unitêre dominante party
presidensiële republiek[2]
Yoweri Museveni
Jessica Alupo
Robinah Nabbanja
Onafhanklikheid
• van die Verenigde Koninkryk
• Huidige grondwet
9 Oktober 1962
8 Oktober 1995
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%) 		 
241 038 km2  (79ste)
93 065 myl2
15,39
Bevolking
 - 2018-skatting
 - 2014-sensus
 - Digtheid 		 
42 729 036[3][4] (35ste)
34 634 650[5]
157,1 / km2 (75ste)
406,9 / myl2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita 		2021-skatting

$125,199 miljard[6]
$2 863[6]

BBP (nominaal)
 - Totaal
 - Per capita 		2021-skatting

$47,000 miljard[6]
$1 075[6]

MOI (2019) 0,544[7] (159ste)  –  laag
Gini (2016) 42,8[8] –  medium
Geldeenheid Sjieling (UGX)
Tydsone
 - Somertyd 		OAT (UTC+3)
nie toegepas nie (UTC+3)
Internet-TLD .ug
Skakelkode +256a
a. +006 vanaf Kenia en Tanzanië.
Kaart van Uganda

Uganda ontleen sy naam van die Buganda-koninkryk, wat 'n groot deel van die suide van die land, insluitende die hoofstad, Kampala, insluit. Die mense van Uganda was tot 1700 tot 2300 jare gelede jagter-versamelaars, toe die Bantoesprekende-bevolkings na die suidelike dele van die land migreer het.

Aan die begin van 1894 is die land as 'n protektoraat van die Verenigde Koninkryk regeer wat administratiewe wetgewing oor die hele gebied ingevoer het. Uganda het op 9 Oktober 1962 onafhanklikheid van die Verenigde Koninkryk gekry. Die tydperk sedertdien was gekenmerk deur afwisselnde tye van konflik, insluitende die uitgerekte burgeroorlog teen die Lord's Resistance Army, wat vir die dood van tienduisende mense verantwoordelik was, en meer as 'n miljoen mense ontwortel het.

Die amptelike taal is Engels.[9] Luganda, 'n sentrale taal, word wyd deur die land gebruik, en verskeie ander tale word ook gebesig. Die president van Uganda is Yoweri Museveni, wat in Januarie 1986, na 'n uitgerekte burgeroorlog van ses jaar, aan bewind gekom het.

Geskiedenis

wysig

Die Ugandese se voorsate was jagter-versamelaars tot so 1700 tot 2300 jaar gelede. Bantoe-sprekende bevolkings, wat vermoedelik van sentraal-Afrika af gekom het, het na die suidelike dele van die land migreer.[10][11] Hierdie groepe het saam met hulle die vermoë om yster te verwerk gebring, en ook nuwe idees van sosiale en politieke organisering.[verwysing benodig]

Volgens oorlewering, was die Koninkryk van Kitara in beheer van groot dele van die Groot Mere van Afrika-gebied, vanaf die noordelike Albertmeer/Kyogameer, tot by die suidelike Victoriameer en die Tanganjikameer.[12][13]

 
Vlag van die Protektoraat van Uganda

Die Luo-inval was blykbaar die oorsaak vir die ineenstorting van die Chwezi-koninkryk. Die tweeling, Rukidi Mpuuga en Kato Kintu, was vermoedelik die eerste konings van Bunyoro en Buganda en het, na die val van die Koninkryk van Chezi, die Babiito en Bambejja dinastieë begin. Sommige van die Luo-bevolking het die gebied van Bunyoro ingeval en met die Bantoevolke daar ingeskakel om die Babiito-dinastie van die huidige Omukama (heerser) van Bunyoro-Kitara te vorm.[14]

Arabiese handelaars het in die 1830's van die kus van Oos-Afrika aan die Indiese Oseaan, na die binneland getrek. Hulle is in die 1860's deur Britse ontdekkers gevolg wat op soek was na die oorsprong van die Nylrivier.[15]:151 Britse Anglikaanse sendelinge kom in 1877 in die Koninkryk van Buganda aan met Franse Katolieke sendelinge kort op hul hakke in 1879.[16] Die Britse regering gee opdrag aan die Imperiale Britse Oos-Afrika Kompanjie om in 1888 handelooreenkomste met die streek te sluit.[17]:151 Daar was vanaf 1886 'n reeks godsdiensoorloë in Buganda wat aanvanklik tussen die Moslems en Christene geveg was, maar toe in 1890 ontaard in gevegte tussen die ba-Ingleza Protestante en ba-Fransa Katolieke.[18] Die Imperiale Britse Oos-Afrika Kompanjie verklaar dat die burgerlike onrus en finansiële las dit vir hulle onmoontlik maak om die okkupasie van die streek te handhaaf.[19] Die Britse handelsvennote was vasbeslote om die handelsroete van die Nyl te beskerm. Die Britse regering annekseer toe Buganda en die aangrensende gebiede en die Ugandese Protektoraat is in 1894 gestig.[17]:3–4

Ugandese Protektoraat (1894–1962)

wysig

Sowat 32 000 arbeiders uit Brits-Indië is in die 1890's gewerf om in Oos-Afrika met die bou van die Ugandese spoorlyn te gaan help. Die meeste van die oorblywende Indiërs is later terug huis toe, maar 6 724 het besluit om agter te bly in Oos-Afrika. Sommiges het hierna handelaars geword en beheer oorgeneem van die katoenbedryf en die klerehandel.[20] Britse vlootskepe het onwetend rotte besmet met builepes aan wal laat kom wat die siekte regdeur Uganda versprei het. Hierdie ramp, die Swart Dood, het in die vroeë 1900's die dood van meer as een miljoen mense tot gevolg gehad.[21]

Namate verskeie ander gebiede en stamgebiede geëintegreer is, is die finale protektoraat genaamde Uganda in 1914 gevorm. Vanaf 1900 tot 1920 is meer as 250 000 mense aan die slaapsiekte-epidemie dood.[22]

Onafhanklikheid (1962–1965)

wysig
 
Yoweri Museveni, huidige president van Uganda

Uganda het in Oktober 1962 sy onafhanklikheid van die Verenigde Koninkryk gekry as 'n statebondryk met koningin Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk as die staatshoof. In Oktober 1963 bereik Uganda sy status as 'n republiek, maar bly steeds 'n lid van die Britse Statebond.

1966–1971 (voor die staatsgreep)

wysig

Na 'n magstryd tussen die uitvoerende premier, Milton Obote en koning Muteesa, verander die beherende alliansieparty in die regering, die Uganda Volkskongres, in 1966 die grondwet en onthef die seremoniële president en die adjunkpresident van hul amptes. In 1967 verklaar 'n nuwe grondwet vir Uganda as 'n republiek en skaf die tradisionele monargie af. Sonder enige verkiesing word Obote as die uitvoerende president aangestel.[23]

1971 (na die staatsgreep)–1979 (die einde van Amin se regime)

wysig

Op 25 Januarie 1971 word Obote met 'n militêre staatsgreep deur generaal Idi Amin vervang. Amin regeer, met die hulp van die weermag, vir die volgende agt jaar as 'n diktator.[24] Om sy mag te kan verseker het hy 'n massaslagting onder sy eie landgenote uitgevoer. Nagenoeg 300 000 Ugandese is in hierdie tyd uitgemoor – die meeste slagoffers was in die noorde van die land wat tradisioneel as die Obote-lojaliste beskou was.[25] Afgesien van sy wreedhede het Amin ook die Indiër-minderheidsbevolking met hul sakevernuf op 'n gewelddadige wyse uit die land verdryf. Dit het die land se ekonomie totaal geruïneer.[26] Amin se grudade is in 1977 deur een van sy gewese ministers in 'n boek, A State of Blood, beskryf nadat hy uit die land gevlug het. Sy bloedige bewind het na die oorlog tussen Uganda en Tanzanië in 1979 tot 'n val gekom. Die Tanzaniese magte het afvallige Ugandese gehelp om die land in te val.

Armoede

wysig
 
'n Straattoneel in Kampala, hoofstad van Uganda

Uganda is een van die armste lande in die wêreld. In 2012 het 37,8% van die bevolking op minder as $1,25 per dag gelewe.[27] Ondanks die reuse verbetering om die las van armoede onder 56% van die landwye bevolking in 1992 na 24,5% in 2009 te verminder, is daar steeds diep gewortelde armoede in die landelike gebied waar 84% van Uganda se mense bly.[28]

Misdaad en Wetstoepassing

wysig
 
Die pad tussen Fort Portal en Rebisengo
 
Kulturele vieringe in die noorde van Uganda

In Uganda word die Verenigde Demokratiese Magte as 'n gewelddadige rebellemag beskou wat die Ugandese regering omver wil werp. Hierdie rebelle word as vyande van die Ugandese weermag beskou en is deel van Al Shabaab.[29]

Swahili, die taal wat wyd in die Groot Mere van Afrika gepraat word, is in 2005 as Uganda se tweede ampstaal verklaar,[30][31] hoewel dit polities sensitief is. Engels was die enigste ampstaal totdat die grondwet in 2005 verander is. Hoewel Swahili nie juis gewild is by die Bantoe-sprekende bevolkings van die suide en suidweste van die land nie, is dit tog 'n belangrike lingua franca in die noordelike streke. Die taal word ook wyd in die polisie en weermag gebruik as gevolg van die oneweredige werwing uit die noorde vir die veiligheidsmagte gedurende koloniale tydperk. Die status van Swahili het dus afgewissel afhangende van die politieke mag wat aan bewind was.[32] Idi Amin het byvoorbeeld uit die noordweste gekom en dus Swahili as die nasionale ampstaal verklaar.[33]

Gelowe

wysig

Volgens die 2002 sensusopname is daar sowat 85% Christene onder die Ugandese bevolking.[34] Die Rooms-Katolieke Kerk is die grootste (41,9%), gevolg deur die Anglikaanse Kerk van Uganda (35,9%). Die oorblywende persentasie gelowiges behoort aan die Adventiste, Evangeliese, Pinkster en ander Protestantse gelowe.[verwysing benodig]

Kultuur

wysig

Met die groot aantal van gemeenskappe in Uganda is die land se kultuur van uiteenlopende aard. Baie van die Asiërs (meestal Indiërs) wat tydens Amin se bewind uit die land verdryf was, het teruggekom.[35]

Sport

wysig
 
Die Rwandese en Ugandese nasionale krieketspanne in Desember 2020

Sokker is die gewildste sportsoort in Uganda, maar basketbal, netbal, boks, atletiek, rugby en krieket is ook gewild.

In krieket het Ugandese spelers voorheen saam met spelers uit Kenia, Tanzanië en Zambië verskyn vir die Oos-Afrikaanse krieketspan wat aan die eerste Krieketwêreldbeker 1975 in Engeland deelgeneem het. Daarna het Uganda saam met Malawi, Tanzanië en Zambië spelers vir die Oos- en Sentraal-Afrikaanse krieketspan beskikbaar gestel. Sedert 1998 word die land deur sy eie nasionale span verteenwoordig en het in onlangse jare daarin geslaag om drie keer vir die o/19-krieketwêreldbeker te kwalifiseer (in 2004, 2006 en 2022). In 2021 het die nasionale krieketspan Kenia tydens die T20I-wêreldbekerkwalifisering verslaan, maar hulle is in die kwalifisering se groepfase uitgeskakel. Tydens die T20I-wêreldbeker 2024-kwalifisering kon Uganda vir die eerste keer die volle lid Zimbabwe klop en ná nog oorwinnings het die span vir die hooftoernooi gekwalifiseer, hul eerste deelname aan ’n internasionale kriekettoernooi ooit.[36] Tydens die hooftoernooi se eerste rondte in die Verenigde State en Wes-Indië het die span swak nederlae gely teen die volle lede Afghanistan, Wes-Indië en Nieu-Seeland, maar hulle kon daarin slaag om Papoea-Nieu-Guinee te klop, gelyk aan hul eerste T20I-wêreldbekeroorwinning en eerste oorwinning in enige IKR-toernooi ooit.[37]

Rugby het ook in gewildheid toegeneem en die Ugandese nasionale rugbyspan ding die Afrikabeker mee en kon dié toernooi tot dusver eenkeer wen (in 2007). Soos in krieket het in rugby van 1950 tot 1982 met die Oos-Afrikaanse rugbyspan 'n multinasionale span bestaan, wat spelers uit Kenia, Tanzanië en Uganda betrek het.

Verwysings

wysig
  1. ↑ (en) "Uganda: Society" in the Library of Congress. Besoek op 8 Augustus 2014.
  2. ↑ (en) Central Intelligence Agency (2009). "Uganda". The World Factbook. Besoek op 16 Januarie 2022.
  3. ↑ (en) "World Population prospects – Population division". Verenigde Nasies se Departement van Ekonomiese en Maatskaplike Sake, Bevolkingsafdeling. Verenigde Nasies. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 April 2020. Besoek op 30 Junie 2021.
  4. ↑ (en) "Overall total population – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). Verenigde Nasies se Departement van Ekonomiese en Maatskaplike Sake, Bevolkingsafdeling (custom data acquired via website). Verenigde Nasies. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Februarie 2020. Besoek op 30 Junie 2021.
  5. ↑ (en) "Republic of Uganda – Census 2014 – Final Report" (PDF). Table 2.1 page 8. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 19 September 2016. Besoek op 19 September 2016.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 (en) "Uganda". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2021. Besoek op 16 Januarie 2022.
  7. ↑ (en) "Human Development Report 2020" (PDF). United Nations Development Programme. 2020. Besoek op 16 Januarie 2022.
  8. ↑ (en) "Uganda". Wêreldbank. Besoek op 16 Januarie 2022.
  9. ↑ (en) Clause 1, Article 6, Chapter 2, Constitution of the Republic of Uganda, 1995
  10. ↑ (en) "East Africa Living Encyclopedia – Ethnic Groups".
  11. ↑ Martin, Phyllis and O'Meara, Patrick (1995).
  12. ↑ Mwakikagile, Godfrey (2009).
  13. ↑ Mwambutsya, Ndebesa (Junie 1990 en Januarie 1991).
  14. ↑ (en) "Origins of Bunyoro-Kitara Kings" by die Wayback Machine (argiveer op 10 Desember 2006), bunyoro-kitara.com.
  15. ↑ Stanley, H.M., 1899, Through the Dark Continent, London: G. Newnes, ISBN 0-486-25667-7
  16. ↑ (en) "Background Note: Uganda", U.S. State Department
  17. ↑ 17,0 17,1 Pulford, Cedric (2011).
  18. ↑ Beachey, R. W. (1962).
  19. ↑ Sir J. H. Kennaway in Address In Answer To Her Majesty's Most Gracious Speech – Adjourned Debate.
  20. ↑ (en) Policing, Colonial Life and Decolonisation in Uganda, 1957–1960, Ferguson Centre for African and Asian Studies, Working Paper No. 03, authored by Stuart West, 2012, pages 3-4, besoek op 15 September 2015
  21. ↑ (en) "Plague in Uganda #124; NCAR Research Applications Laboratory #124; RAL" Geargiveer 17 Junie 2015 op Wayback Machine.
  22. ↑ (en) "Reanalyzing the 1900–1920 Sleeping Sickness Epidemic in Uganda".
  23. ↑ (en) "Department of State".
  24. ↑ (en) "A Country Study: Uganda", Library of Congress Country Studies
  25. ↑ Keatley, Patrick (18 Augustus 2003).
  26. ↑ (en) "UK Indians taking care of business", The Age (8 Maart 2006).
  27. ↑ (en) "Poverty headcount ratio at $1.25 a day (PPP) (% of population)".
  28. ↑ (en) "Enabling Poor People to Overcome Poverty in Uganda" Geargiveer 24 September 2015 op Wayback Machine (PDF).
  29. ↑ (en) ADF recruiting in Mayuge, Iganga says army Geargiveer 29 November 2014 op Wayback Machine.
  30. ↑ (en) "The Constitution (Amendment) Act 2005" (PDF).
  31. ↑ "Museveni Signs 3rd Term Bill".
  32. ↑ (en) Swahili Geargiveer 14 Julie 2007 op Wayback Machine in the UCLA Language Materials Project
  33. ↑ (en) "A Brief History of the Swahili Language", glcom.com
  34. ↑ (en) "2002 Uganda Population and Housing Census – Main Report" (PDF).
  35. ↑ Lorch, Donatella (22 Maart 1993).
  36. ↑ (en) "Uganda: T20 World Cup qualification 'a dream come true', says captain Brian Masaba". BBC. 30 November 2023. Besoek op 2 Desember 2023.
  37. ↑ (en) Mohammad Isam (5 Junie 2024). "Uganda's bowlers and Riazat seal their first win in T20 World Cup history". ESPNcricinfo. Besoek op 15 Junie 2024.

Bronne

wysig
Algemeen

Verdere leesstof

wysig
Ensiklopedieë
  • (en) Appiah, Anthony and Henry Louis Gates (ed). Encyclopaedia of Africa (2010). Oxford University Press.
  • (en) Middleton, John (ed). New encyclopaedia of Africa (2008). Detroit: Thompson-Gale.
  • (en) Shillington, Kevin (ed). Encyclopedia of African history (2005). CRC Press.
Keurboeke

Eksterne skakels

wysig
Oorsig
Kaarte
Regering en ekonomie
Humanitêre kwessies
Handel
Toerisme
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Uganda&oldid=2679715"