Aandeel

'n Aandeel is die eiendomstitel van enige onderneming, alhoewel daar meer spesifiek na die eiendomstitel van maatskappye verwys word.. Die besitters van die aandele van 'n onderneming word saam die aandeelhouers genoem en is gesamentlik die eienaars van die onderneming. Aandele het deurgaans geen vervaldatum nie en is 'n belangrike manier waarop ondernemings beleggingskapitaal verkry.

Aandele: wins of verlies?

Indien die eienaar van die aandele sy geld terug verlang, dan moet hy sy aandele verkoop teen 'n prys wat tussen die koper en verkoper ooreengekom word of teen 'n koers wat op die betrokke effektebeurs vasgestel is.

Aandele gee die eienaar nie die reg op 'n vaste inkomste (rente) nie, aangesien dit nie geleende geld is soos in die geval van skuldbriewe is nie.

Die inkomste wat uit 'n aandeel verdien word (die globale inkomste of die opbrengs) bestaan uit twee komponente: die waardevermeerdering uit die kapitaalgroei en die dividend. Die waardevermeerdering op die aandeel is die prysskommelinge vanaf die beskikbaarstelling van die kapitaal (oftewel die aankoop van die aandeel vanaf 'n bestaande aandeelhouer) en die terugtrekking van die kapitaal (die verkoop daarvan).

Die koers waarteen die aandeel verhandel en die koers waarby dit verkoop word kan baie verskil, 'n mens kan met ander woorde 'n aansienlike verlies of andersins wins verkry op aandele. Die dividend is die bedrag wat deur 'n onderneming aan sy aandeelhouers uitgekeer word vanuit die jaarlikse wins wat gerealiseer het (sommige maatskappye staan ook 'n interim halfjaarlikse dividend toe).

Die aandeelhouers het deur middel van die aandeelhouersvergadering die reg op inspraak in die bedryf van die onderneming. Dikwels, veral in die geval van maatskappye wat op die beurs genoteer is, is daar baie duisende aandeelhouers en is dit dus onprakties om almal by die daaglikse bedryf van die onderneming te betrek. In plaas daarvan het die onderneming 'n bestuur wat as hul verteenwoordigers by die bedryf van die onderneming betrokke is. Hierdie bestuurders word deur die direksie benoem en hul aanstelling word op die eerste algemene vergadering deur die aandeelhouers bekragtig. Elke aandeel gee aan die houer daarvan die reg tot 'n stem. Die stelsel bring mee dat iemand wat meer as 50% van al die aandele besit, hy dan ook ten volle beheer oor die bedryf van die onderneming het.

As teenprestasie vir die investering kry die aandeelhouers ook 'n deel van die wins van die bedryf in die vorm van 'n dividend wat uitgekeer word. Verder kan die waarde van 'n aandeel ook styg as die totale waarde van die onderneming groei, of daar die verwagting bestaan dat dit wel in die toekoms gaan gebeur. Die toenemende waarde van die aandeel kan deur die aandeelhouer in kontant omgeskep word deur die aandeel op die aandelebeurs te verhandel. Die aandele van 'n onderneming kan op meer as een beurs tergelykertyd verhandel word. Voorbeelde hiervan is die Suid-Afrikaanse petrochemiese maatskappy, Sasol, wat op beide die JSE en die NASDAQ verhandel word.

Waarom aandele

Wanneer iemand 'n idee het vir bedryf van 'n nuwe onderneming maar nie die geld het om die idee tot uitvoering te bring nie, kan die eienaar probeer om 'n bank te nader om 'n lening te verkry vir die doeleinde. Banke vereis egter gewoonlik waarborge of andersins 'n rentekoers wat baie hoër is as die heersende koers op die geldmark om hul te vergoed vir die risiko wat hul neem.

Alternatiewelik kan die onderneming aandele uitgee en sodoende probeer om mense wat die entrepreneur se entoesiasme vir die idee deel te betrek by die finansiering van die uitvoering van die idee. Hierdie mense deel dan ook die risiko en indien die idee baie suksesvol is, ook die vrugte daarvan. Die beleggers is dikwels ook meer geduldig en bereid om te wag vir die realisering van die opbrengs op hul beleggings. Soms word daar na die soort beleggingskapitaal verwys as waagkapitaal, veral waar dit gaan oor die stigting van 'n soort onderneming wat geen bewese rekord het nie, sodat die risiko veel hoër is as in die geval van 'n gevestigde en bekende onderneming. In 'n vroeër stadium van 'n onderneming waar die ontwikkeling van die idee nog gefinansier moet word en die onderneming as sodanig nog in sy kinderskoene staan word daar gepraat van ontwikkelingskapitaal. Die graad van risiko hier is beduidend hoër as as in die voorafgaande geval.

Die eerste onderneming ter wêreld wat aandele uitgegee het was die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie in 1602. Hierdie maatskappy is 'n toonbeeld van 'n situasie waar die uitgifte van aandele sin maak. Die besit en bedryf van 'n skip is 'n groot risiko. As die skip ter see verlore sou gaan is al die kapitaal daarmee heen. Vir die indiwiduele aandeelhouer het dit dan meer sin gemaak om 'n paar aandele in twintig skepe te besit as om al sy kapitaal in een enkele skip opgesluit te hê. Risikoverspreiding was dus vir die eerste aandeelhouers dus ook 'n belangrike motivering.

Regte verbonde aan aandele

Aandele gee die houer daarvan 'n reg tot 'n dividend. Die bedrag is egter veranderlik en daar is geen verpligting op 'n onderneming om 'n dividend te verklaar nie. Die grootte van die dividend word deur ekonomiese en ander faktore bepaal. Die aandeelhouer het 'n stemreg op die algemene- asook buitengewone vergaderings van die maatskappy. Op sodanige vergaderings word daar dan beslissings gevel oor die goedkeuring van die jaarverslag, die aanwys en ontslag van bestuurders, die goedkeuring van die dividendbedrag en alle elemente wat betrekking het op die reg tot beheer oor die bestuur wat die aandeelhouers verteenwoordig.

Die aandeelhouer verkry ook uit hoofde van sy aandele besit die reg tot inligting: hy het dus die reg tot insae in die balansstaat van die onderneming, mag insae hê tot die beleggingsportefeulje asook die verslae van ouditeure en andere inligting ten opsigte van die onderneming. Op die manier kan die aandeelhouer sy reg van beheer op die bestuur uitoefen.

Eksterne skakels

• Die oudste aandeel in die wêreld (Voc 1606) (en)