Biologiese aanpassing

Onder biologiese aanpassing verstaan ons die veranderings in eienskappe van organismes waardeur hulle in staat gestel word om beter in hul omgewing te funk­sioneer. Die funksie van biologiese aanpassing is om die oor­lewingskanse van die plant, dier of mens as individu te vergroot.

Tydens sy leeftyd moet die plant, dier of mens voortdurend aanpas sodra sy omgewing verander, byvoorbeeld as dit natter, kouer, droër of ligter word.  Daarnaas bestaan daar ook 'n vorm van aanpassing wat oor generasies strek. Dit is hier waar Charles Darwin se evolusieteorie ter sprake is, naamlik dat goed aange­paste diere hulle besondere aanpassingsvermoë erflik aan hulle nakomeling oordra, en dat swak aangepaste organismes deur selek­sie uitsterf.

Tipes

Aanpassing vergroot plante en diere se kanse op oorlewing. Biologies word tussen twee vorms van aanpassing onderskei. Aanpassing op kort termyn, dus binne die lewens­duur van een individu, en aanpassing op lang termyn, dit wil sê deur erflikheid van die een geslag aan die volgende oorgedra.

Langtermynaanpassing

Aan­passing op lang termyn word dikwels genetiese aanpassing genoem, maar die woord evolusie gee eintlik die beste beskrywing. Dit is nie so dat 'n plant of dier die ervarings wat hy in een leeftyd opgedoen het, bloot deur erflikheid aan die volgende geslag kan oordra nie. Dit kon die mens nog nooit bewys nie. Wat Darwin en sy volgelinge wel kon bewys, is dat daar in 'n groep plante in die erflike eienskappe veranderings intree. In die stryd om te kan bestaan, bly slegs dié diere oor wat danksy gepaste erflike eienskappe en mutasies die beste in hulle omgewing aanpas. Dit is dus nie die individu wat hom aanpas nie, maar die soort, en wel in 'n proses van ontwikkeling.

Die feit dat soveel diere swem­vliese het (eende, meeue, pelikane, paddas, krokodille, otters, bewers en baie ander diergroepe), is die gevolg van generasieaanpassing. Dit is heeltemal moontlik dat, as gevolg van lukrake mutasie, daar by diere met vry vingers en tone nou en dan een met vliese tussen die vingers of tone voorkom. Sulke toevallige veranderinge as gevolg van mutasie is inderdaad bekend.

By diere vir wie vry vingers en tone noodsaaklik is, soos knaag­diere en ape, sou afwykings in dié verband maklik 'n ramp kon wees. Ape met swemvliese sou byvoorbeeld maklik uit bome kon val of minder behendig hul kos by­kom. Die soort moet dus vry bly van swemvliese omdat dié wat daarmee gebore word, waarskynlik nie sal oorleef nie.

Sodra 'n groep diere egter in of naby water woon, sal die individue wat toevallig deur mutasie swem­vliese gekry het, 'n voorsprong hê op hulle soortgenote. Hulle word dus die beter oorlewers en hulle sal 'n kans kry om die mutasie as 'n erflike eienskap aan hulle nageslag oor te dra.

Hierdie redenasie geld op presies dieselfde wyse vir eende en paddas, alhoewel hulle as groepe nie in die minste aan mekaar verwant is nie. Hulle het wel in die­selfde omstandighede op dieselfde manier gereageer of aangepas. Só 'n ontwikkeling van dieselfde or­gane by nieverwante diergroepe word konvergerende evolusie genoem.

Dieselfde geld vir die feit dat groen diere byna uitsluitlik in groen omgewings gevind word, wit diere in die sneeu en grysgeles in woestyne en vlaktes. Dié soort aanpassing word nabootsing genoem.

By plante gebeur dieselfde. Woestynplante het hulle by die droogtetoestande aangepas deur geleidelik kleiner blare te ontwikkel sodat daar minder verdamping plaasvind, deur die stingel en worteldele te verdik sodat hulle hulle water daarin kan opgaar en deur dorings te ontwikkel sodat die woestyndiere hulle nie so maklik opvreet nie.

Dikwels vereis die aanpassing van een soort organisme 'n daarby aansluitende aanpassing van 'n ander organisme. Die verhouding tussen gras en die graseters is 'n goeie voorbeeld. In 'n poging om hulle teen opvreting te beskerm, het sekere grasse mettertyd 'n hoë kieselgehalte (kalkagtige mineraal­inhoud) ontwikkel sodat die gras inderdaad so hard en taai geword het dat dit oneetbaar is. Ná 'n lang evolusieperiode van tussen 40 en 50 miljoen jaar het perde, kamele, herte, boksoorte en runderagtiges egter 'n stel tande ontwikkel wat nie so maklik slyt nie, die kiesel­inhoud kan baasraak en in staat is om dié soort gras fyn te maal. Die aanpassing van een organisme by 'n ander organisme kan ook anders verloop. Hulle kan hulle so sterk op mekaar instel dat hulle nie meer nie, of moeilik, sonder mekaar kan lewe. Som­mige wiere en skimmels het hulle­self verweef tot korsmosse; see­koeie laat hulle velle skoonpik deur vee-reiers of renostervoëltjies. Hierdie tipe evolusie word ko-evolusie genoem.

Soms strek hierdie saamlewery of verweefheid tot voordeel van die een organisme en ly die ander een duidelik daaronder. Dan het ons met 'n parasitiese aanpassing te doen.

Korttermynaanpassings

Julian Huxley het die hele doel van evolusie gesien as die vergroting van die individu se aanpassingsvermoë. Hy was van mening dat hoe hoër die individu ontwikkel, hoe minder hy deur een bepaalde omgewing beperk sal word en dat individue hulle deur verdere ont­wikkeling by steeds meer uiteenlopende milieus sal kan aan­pas. Dit beteken dus dat aan­passing op die kort termyn, wat ook individuele aanpassing genoem kan word, 'n resultaat is van langdurige aanpassing op die lang termyn (genetiese aan­passing). Dit is 'n logiese argument omdat die plant of dier met 'n groter individuele aan­passingsvermoë in 'n groter ver­skeidenheid omstandighede kan lewe en op dié manier dus 'n groter kans op oorlewing het. 'n Beroemde voorbeeld van so 'n aanpassing is die perdeblom (Taraxacum officinale), waarvan 'n wortel as eksperiment in twee helf­tes gesny is. Die een helfte is in die vlakte oorgeplant en die ander helfte in die berge. Daar het dade­lik twee plante ontstaan wat op die oog af so verskillend gelyk het dat 'n mens moeilik sou kon glo dat dit een en dieselfde soort was. Die een in die berge was 'n klein en saamge­dronge plant en die een op die vlakte sappig en groot. Só 'n varia­sie, wat nie op 'n erflike wyse verskil nie, maar op die groot verskille in die verskillende omgewings berus, word modifikasies genoem. Omdat dit in hierdie geval oor 'n aan­passing in vorm gaan, word dit morfologiese individuele aan­passing genoem. Die mens is meer vertroud met daaglikse fisiologiese individuele aanpassings. Ons oë pas hulle by die ligintensiteit aan. Dit duur miskien 'n paar oomblikke en 'n geknip van die oë, maar daar is 'n duidelike aan­passing as 'n mens skielik uit 'n donker vertrek in helder sonlig inloop. By emigrasie van 'n koue na 'n tropiese klimaat moet die liggaam hom grotendeels by die hoër temperatuur, verskil in vogtigheid, lugdruk en die nuwe ritme van seisoene aanpas. Dit word akklimatisasie genoem. Die sweetkliere begin gou al daaraan gewoond raak om meer vog af te skei, en die vel beskerm homself deur donkerder te word teen sonstraling. Rasse wat al duisende jare in die trope woon, het hierdie eienskappe erflik verkry.  Blankes uit die noorde moes dit deur individuele aanpassing verkry.

Dieselfde verskil word gesien tussen die reeds genoemde groen diere wat hulle groen kleur geërf het om in 'n groen omgewing te kan bly en die verkleurmannetjie wat ge­durende sy leeftyd talle male van kleur verander om by sy agter­grond aan te pas (fisiologiese individuele aanpassing).

Deur te leer uit ervaring is ook 'n vorm van aanpassing. By ver­skillende diere vind ons voorbeelde van vroeër opgedoende ervarings, uitvindings en ontdekkings wat deur soortgenote nagevolg is. Die dieet van mensape is byvoorbeeld grotendeels die resultaat van vorige ervarings wat deur die wyfie aan die volgende geslag geleer of oorgedra word.

Die leervermoë is die sterkste ontwikkel by die mens. Aan hierdie vorm van aanpassing het die mens waarskynlik meer te danke as aan die buigsaamheid van sy biolo­giese gestel. Dit bly van groot belang dat die mens biologies van wyd uiteenlopende voedselsoorte kan lewe en wyd uiteenlopende kli­mate kan verdra. Met sy leer­vermoë maak die mens egter ge­durig gebruik van die ervaring van ander en, danksy sy taal, ook nog van die ervaring van vorige ge­slagte.

Daar skuil egter 'n gevaar in die mens se suksesvolle aanpassing op die kort termyn. Hierdie aanpassing laat hom verkeerdelik onder die indruk verkeer dat hy moontlik aan die grense en beperkinge van sy erflike aanpassingsvermoë kan ontsnap. Die feit dat daar vandag omgewingsbeheerprobleme be­staan, is waarskynlik die gevolg daarvan dat ons te na-aan hierdie grense gekom het of hulle selfs oorgesteek het. Besoedeling is byvoorbeeld reeds te groot vir ons erflik vasgelegde aanpassingsvermoë.

Bron

• Wêreldspektrum, Vol. 1, 15-18, ISBN 0908409 41 9