Seisoen
’n Seisoen is ’n deel van die jaar wat gekenmerk word deur veranderings in die weer, ekologie en dagligure. Seisoene kom voor vanweë die jaarlikse wenteling van die Aarde om die Son en die helling van die Aarde se rotasie-as met betrekking tot die wentelvlak.[1][2] In gematigde en poolstreke word die siesoene gekenmerk deur veranderings in die intensiteit van sonlig wat die Aarde se oppervlak bereik; dit kan meebring dat diere hiberneer of migreer en plante ’n rustyd binnegaan.
In November, Desember en Januarie kry die Suidelike Halfrond meer sonlig omdat dit na die Son gedraai is. Dieselfde geld vir Mei, Junie en Julie in die Noordelike Halfrond. Dit is die Aarde se ashelling wat meebring dat die Son in die somer hoër in die lug is en die stralingsenergie hoër is. Vanweë seisoenale agterstand is Desember, Januarie en Februarie egter die warmste maande in die suide en Junie, Julie en Augustus in die noorde.
In gematigde en poolstreke word vier kalendergebaseerde seisoene gewoonlik erken: lente, somer, herfs en winter. Ekoloë gebruik soms ’n model met ses seisoene vir gematigde streke wat "voorlente" en "laatsomer" insluit.
Warm streke het twee of drie seisoene: ’n nat, droë en in sommige tropiese streke ’n koel of gematigde seisoen.
Seisoene hou soms besondere betekenisse in vir landbougemeenskappe, wie se lewe in ’n groot mate draai rondom die plant- en oestyd. Vroeër is dit dikwels met rituele gevier.
Oorsake en gevolge
wysig
Ashelling
wysigDie seisoene ontstaan vanweë die Aarde se rotasie-as wat met ’n hoek van sowat 23,5º afwyk van die planeet se wentelvlak.[3]
Ongeag die tyd van die jaar het die Noordelike en Suidelike Halfrond altyd teenoorgestelde seisoene. Dit is omdat een kant van die Aarde altyd weg van die Son wys en die ander in die rigting van die Son. Vir sowat die helfte van die jaar (van omstreeks 20 Maart tot omstreeks 22 September), is die Noordelike Halfrond na die Son gedraai, met die maksimum invallende strale op omstreeks 21 Junie. Vir die ander helfte van die jaar is die Suidelike Halfrond na die Son gedraai en bereik dit die maksimum invallende strale omstreeks 21 Desember. Die twee tye wanneer die Son reg bo die ewenaar is, is die dag-en-nag-ewenings. Op daardie oomblik is die dag en nag ook ewe lank by die pole. Met die September-ewening word die dae langer in die Suidelike Halfrond en begin die lente, in die Noordelike Halfrond word die dae korter en begin die herfs.
Die uitwerking van die ashelling is merkbaar in die verandering in die lengte van die dag en die hoogte van die Son om 12:00. Die lae ligging van die Son in die winter beteken die invallende strale is oor ’n groter gebied van die Aarde se oppervlak versprei, en dus is die lig meer indirek en van ’n laer intensiteit. Dit en die korter dagligure veroorsaak die grootste deel van die temperatuurwisselings in die seisoene van albei halfronde.
Die Aarde se elliptiese baan
wysigIn vergelyking met die Aarde se ashelling, dra ander faktore min by tot die seisoenwisselings. Die seisoene is nie die resultaat van byvoorbeeld die verskille in die afstand van die Aarde van die Son af vanweë sy elliptiese wentelbaan, of eksentrisiteit, nie.[4] Die Aarde bereik sy perihelium (die punt in sy wentelbaan die naaste aan die Son) in Januarie en sy afelium (verste punt) in Julie. Dit het dus feitlik geen uitwerking op die seisoene in die Noordelike Halfrond nie.[5]
Wentelbaan-eksentrisiteit kan wel temperature beïnvloed, maar die uitwerking daarvan op die Aarde is klein en word teengewerk deur ander faktore; navorsing wys die Aarde as ’n geheel is eintlik effens warmer as dit verder van die Son af is. Dit is omdat die Noordelike Halfrond (wat dan somer het) meer grond het as die Suidelike Halfrond en grond makliker warmer word as water.[5]
Ander faktore
wysigSeisoenale weerwisselings hang ook af van faktore soos die nabyheid aan oseane of ander groot waterliggame, strome in die oseane, winde, en El Niño en ander siklusse.
Trope
wysigIn tropiese en subtropiese streke is daar ’n geringe wisseling in sonlig. Daar is egter ’n drastiese verandering in reënval vanweë wat genoem word die intertropiese konvergensiesone. Wanneer dié sone noord van die ewenaar is, ondervind die tropiese gebiede in die Noordelike Halfrond hul nat seisoen en die gebiede in die Suidelike Halfrond hul droë seisoen. Die situasie word omgekeer wanneer die konvergensiesone na suid van die ewenaar beweeg.
Seisoenale agterstand
wysigIn die sterrekunde, wat net die lengte van die dag in ag neem, is die sonstilstande in die "middel" van die onderskeie seisoene. In meteorologiese terme val die sonstilstande (of minimum en maksimum sonstraling) egter nie in die middel van die seisoene nie, maar tot sewe weke later vanweë seisoenale agterstand wat deur verskeie faktore veroorsaak word.
Pooldag en -nag
wysigEnige plek noord van die noordpoolsirkel of suid van die suidpoolsirkel sal ’n tydperk in die somer ondervind dat die son nie ondergaan nie, en ’n tydperk in die winter dat die son nie opkom nie. Dit verskil van plek tot plek.
By die weermag- en weerstasie Alert, wat by 82°30′05″N en 62°20′20″W geleë is aan die noordpunt van Ellesmere-eiland, Kanada (sowat 830 km van die Noordpool af), begin die Son einde Februarie vir ’n paar minute per dag bo die horison uitloer. Dit klim elke dag hoër en bly langer bo die horsison; teen 21 Maart bly dit langer as 12 uur in die lug. Op 6 April kom die son op en bly sirkel bo die horison totdat dit eers weer op 6 September sak. Teen 13 Oktober is dit net sowat ’n uur en half bo die horison. Op 14 Oktober sak dit en kom nie weer op tot 27 Februarie nie.[6]
Verwysings
wysig- ↑ Khavrus, V.; Shelevytsky, I. (2010). "Introduction to solar motion geometry on the basis of a simple model". Physics Education. 45 (6): 641–653. Bibcode:2010PhyEd..45..641K. doi:10.1088/0031-9120/45/6/010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 September 2016. Besoek op 9 Julie 2016.
- ↑ Khavrus, V.; apple, I. (2012). "Geometry and the physics of seasons". Physics Education. 47 (6): 680–692. doi:10.1088/0031-9120/47/6/680.
- ↑ Cain, Fraiser. "Tilt of the Earth". Besoek op 2 Mei 2014.
- ↑ "Fundamentals of physical geography", PhysicalGeography.net, Ch. 6: Energy and Matter:(h) Earth-Sun Geometry, [1]
- ↑ 5,0 5,1 Phillips, Tony, "The Distant Sun (Strange but True: the Sun is far away on the 4th of July) Geargiveer 4 Julie 2002 op Wayback Machine," Science@NASA Geargiveer 18 Julie 2006 op Wayback Machine, URL besoek op 24 Junie 2006
- ↑ "U.S. Naval Observatory". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Mei 2010. Besoek op 9 Julie 2016.
Eksterne skakels
wysig- "When do the Seasons Begin?" (by Bad Astronomer)
- Kalender van die Suidelike Halfrond
- "Solstice does not signal season's start" Geargiveer 3 Julie 2008 op Wayback Machine (by The Straight Dope)
- "Why the Earth has seasons" artikel by h2g2.
- "The Lengths of the Seasons" (ontleding)
- Leerprogram oor Aarde/Son-verhoudings en seisoene
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Seisoen.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir seisoen.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
