Bloemfontein-konsentrasiekamp

Die presiese datum van die ontstaan van die Bloemfonteinse konsentrasiekamp – of “refugee camp” soos dit deur die Britte genoem is – is onbekend. Hoewel lord Roberts op 22 September 1900 aangekondig het dat ʼn vlugtelingkamp in Bloemfontein gevestig gaan word, het die kamp volgens E.B. Sargant, die waarnemende direkteur van onderwys vir Transvaal en die Oranjerivierkolonie, reeds sedert Augustus 1900 bestaan. Wat seker is, is dat die Bloemfonteinse kamp minstens teen 12 November 1900 sy beslag gekry het, aangesien maj. Holland Pryor, die assistent-adjudant-generaal van die Oranjerivierkolonie, op hierdie datum in sy verslag meld dat die departement van die hoofprovoos, kapt. Barnett-Hitchcock, verantwoordelik is vir die collection of refugees from various parts of the Colony, and the formation of a camp near Bloemfontein for their accommodation. Daar was trouens toe reeds 519 inwoners in die kamp by Bloemfontein, wat as ʼn vlugtelingkamp vir die gesinne van wapenneerlêers begin het en onder kapt. Nelson van die Imperial Yeomanry se gesag gestaan het.

'n Gedeelte van die wit konsentrasiekamp by Bloemfontein

Die primêre vereiste vir die oprigting van vlugtelingkampe was dat hulle binne die “military lines and spheres of protection” moes val. Ingevolge dié beleid sou die ligging van die Bloemfonteinse konsentrasiekamp dan deur die ligging van die Britse militêre kamp bepaal word. Op 15 November 1900 het die dorpsraad sowat 260 hektaar aan die Britse owerheid afgestaan. Dit het van die dorpsgrond se hoekgrens af in ʼn suidwestelike rigting tot by die grens van die plaas Retreat gestrek, dan suidoos langs die spruit af tot by die pomp, en dan weer noordoos langs die Tempe-pad tot by die dorpsgrens. Hier sou die militêre kamp en die konsentrasiekamp nou amptelik hul beslag gekry, hoewel albei toe reeds nieamptelik hier gevestig was.

Op 14 September 1900 het Roberts ʼn stel maatreëls afgekondig wat die lewe van die gesinne van vegtende burgers ingrypend sou verander. Burgerlikes wat deur dié drastiese stappe sonder huis en haard gelaat is, sou gevang en deur konvooie na die kampe gebring word wat oorspronklik vir die sogenaamde “refugees” bestem was. Hiermee het die kamp te Bloemfontein sy karakter as vlugtelingkamp verloor, aangesien die inwoners nou nie meer suiwer vlugtelinge of hendsoppers was nie, maar ook persone ingesluit het wat onder dwang daarheen gebring is. Die oorspronklike handjievol “refugees” is nou verswelg deur die toevloei van nuwe aankomelinge. Die kamp by Bloemfontein het dus pas ná sy stigting reeds die karakter van ʼn konsentrasiekamp aangeneem.

Die kamp word vergroot

Die inwonertal het teen einde Desember 1900 tot meer as 1 200 aangegroei. Teen April 1901 meld maj. A. Baird in ʼn verslag daar is 3 700 mense in die kamp, en tussen Julie en November 1901 het die getal met nog 1 618 toegeneem. Van Augustus tot Desember 1901 sou die kamp meer as 6 000 mense huisves, met ʼn rekordgetal van 6 586 inwoners in Augustus.

Reeds op 13 April 1901 het kapt. Trollope laat blyk daar is ʼn behoefte aan ʼn nuwe kamp, aangesien die bestaande kamp onhanteerbaar groot geword het en die daaglikse instroming van nuwelinge groot behuisingsprobleme geskep het. Die bestaande terrein, wat teen ʼn heuwel geleë was, was nie geskik vir die oprigting van nog tente nie.

Op 15 April kry hulle toestemming vir die oprigting van ʼn nuwe kamp (kamp B) op die terrein wes van die Britse artilleriekamp en teenaan die bestaande kamp. Teen Julie 1901 was die nuwe kamp feitlik klaar uitgelê – ʼn netjiese, sindelike kamp met goeie dreinering in ʼn sonnige, oop vallei wat beskut was teen die wind. Die inwonders is gehuisves in tente wat 36,5 m uit mekaar geplaas is – ʼn verbetering op kamp A, waar die tente dig opgemekaar was. Daar was nege seksies in die nuwe kamp, wat in blokke van 30 tente verdeel is. Elkeen van die blokke is alfabeties genommer en ʼn nommer is aan elke tent toegeken. Die breë strate is met witgeverfde klippe uitgemerk. Daar was 26 markiestente: 20 is deur gesinne bewoon, drie is as kantore benut en een as ʼn menasietent, terwyl die oorblywende twee as kerke gedien het en elk sowat 250 mense kon huisves. Afgesien van die markiestente was daar nog 908 kloktente waarvan 880 deur burgerlike gesinne betrek is. Langs die badhuis was daar vier wastrôe waar linne en klere van die hospitaal ná ontsmetting gewas is. Daar was altesaam nege algemene winkels in die twee kampe wat deur privaat persone bestuur is.

Sanitasie en vullisverwydering

Aan die buitewyke van die kamp, ver van die tente, is 23 sinklatrines opgerig. Daar was 15 latrines met 187 sitplekke in kamp B, en agt met 91 sitplekke in kamp A. Een van die knelpunte was juis die ondoeltreffende en onhigiëniese maatreëls by die latrines. Baird het tydens sy ondersoek na die sanitasiemaatreëls van die kamp bevind dit is weens die reuk onmoontlik om binne 50 treë van die latrines te kom sonder om jou mond en neus toe te druk. Verder het hy opgemerk dat die inwoners ʼn nabygeleë sloot vir ontlasting gebruik, hoewel daar voldoende latrines is. Hy meld ook dat die emmers teen 11:00 nog steeds in die son voor die latrines staan. Die kampkommandant se verskoning was dat die dorpsraad verantwoordelik is vir die verwydering van nagvuil en hy dus nie vir die toestand verantwoordelik gehou kan word nie. Die dorpsraad het buitendien £125 per maand vir die diens ontvang. Ook lt. genl. Tucker het namens die troepe wat in die omgewing van die kamp gestasioneer was, gekla oor die toestand van die latrines. Hume, die superintendent van die kamp, se verweer was egter dat die vroue daarvoor verantwoordelik gehou moet word omdat hulle volgens hom nie weet hoe om die latrines te gebruik nie.

ʼn Hewige briefwisseling het tussen die verantwoordelike amptenare ontstaan waarin beskuldigings heen en weer geslinger is sonder dat die probleem opgelos is. Dit was eers nadat die nuwe kampsuperintendent, J.F. Bennett, die aanbevelings van die Dameskomitee teen einde 1901 deurgevoer het, dat die toestande rakende vullisverwydering en sanitasie geleidelik verbeter het. Die Dameskomitee het onder meer bevind ʼn addisionele toitet uitsluitlik vir vroue moet ingerig word en die ander moet duidelik gemerk word. Vullis moes ook daagliks verwyder word na ʼn ashoop wat verder van die kamp geleë was.

Watervoorsiening en waternood

Kinders wag op hul waterrantsoene

Water vir die kamp is van vier boorgate – twee per kamp – en twee damme verkry, terwyl die dorpsraad ook daagliks water uit die Modderrivier aan die kamp voorsien het.

Ondanks al die voorsorgmaatreëls kon die owerhede egter nooit genoeg water aan die kamp lewer nie. Inwoners moes van vroeg die oggend tot laat in die aand toustaan vir water. Familielede het mekaar afgelos, “want die ou pompie het te stadig geloop”.

Daar was nie veel water vir wasgoed was nie en dit het moeilik gegaan om die klere skoon te kry. Die Dameskomitee het bevind die vroue gebruik wastrôe nie en die krane is gesluit. Baie van die vroue het in een van die damme se troebel water klere gewas. Seep het aanvanklik nie deel van die rantsoen uitgemaak nie, maar was wel by een van die kampwinkels te koop. Volgens J.A. Lombard was dit ʼn “luukse artikel”. As daar ʼn bietjie oorskietwater was, het hulle dit gebruik om die tentvloere nat te spat. Dit was juis die skaarste aan water wat die kampowerhede genoodsaak het om sommige gesinne in November 1900 na die pas gestigte kamp by Norvalspont oor te plaas.

Gebrekkige akkommodasie

Kort ná sy aankoms as adunkadministrateur van die Oranjerivierkolonie het ʼn geskokte Hamilton Goold-Adams in Februarie 1901 ʼn skrywe aan sir Alfred Milner gerig oor die gebrekkige akkommodasie in die kamp:

“From what I have seen in this camp I must aknowledge that the occupants are receiving a hard time, the tents which were supplied were in the first instance second hand. They are now virtually worn-out and truly in many cases the door flaps and bottom portions are now so worn out that the families in them have little privacy or guard against the elements.”

Omdat sinkhutte ongeveer £500 elk gekos het om op te rig, het Goold-Adams sy hoop eerder gevestig op die beloftes van die militêre owerheid dat hulle tente in ʼn goeie toestand beskikbaar sou stel.

As superintendent van die kamp het Humee met die hande in die hare gesit. Op 18 Maart 1901 het hy geëis dat Trollope óf vir hom meer tente kry óf die inbring van vlugtelinge na die kamp opskort. Drie dae later was hy genoodsaak om 500 vlugtelinge uit die disrikte Wepener en Smithfield tydelik op waens te laat slaap totdat tente vir hulle gevind kon word. Trollope het toe versoek dat nog 100 tente beskikbaar gestel word. Maj. W. Tribe van die krygsbehoefteafdeling het Trollope egter ingelig “that the troops are only allowed one tent per 15 men and the same rule of accommodation applies to the refugees”. Trollope het Tribe laat wet dat ʼn tent wel 15 persone kan huisves as die inwoners mans was, “...but I beg to point out to you that there are hardly any men at all in these camps but mostly women and children. It is quite impossible to put more that one family in each bell-tent.”

In September 1901 het lt. kol. W.L. Butcher, die hoofkrygsbehoeftebeampte, Trollope duidelik laat verstaan dat hy nie meer tente vir die kampe in voorraad het nie. Trollope het erken die kloktente – al was dit geskik vir troepe – is nie geskik vir huisgesinne nie. Die hitte bedags was intens, terwyl dit nie ongewoon was dat die temperatuur snags skerp gedaal het nie. Volgens hom sou die Oosterse tipe tente wat in Indië gebruik is, meer geskik wees vir Suid-Afrikaanse toestande.

In die eerste maande van 1902 het ʼn besending van 500 kloktente, 50 markiestente en 1 200 van die sogenaande Oosterse tente wat Trollope so graag wou gehad het, Boemfontein uiteindelik bereik.

Tot met die sluiting van die kamp sou verslag ná verslag die woningnood, die oorbevolkte tente, die haglike toestand van die tente en hutte, en die soms desperate pogings wat aangewend is om die nood te verlig, beklemtoon.

Rantsoene

Vleisrantsoene is daagliks aan die kampinwoners uitgedeel en hulle het een keer per week kruideniersware ontvang. Die vleis was egter van swak gehalte. Die kruideniersrantsoene is tussen 06:00 en omstreeks 16:00 uitgedeel. As gevolg van die gebrekkige reëlings moes vroue en kinders, elk met hul skottel in die hand, soms in ysige koue en ander kere in die bloedige son ure lank in rye staan en wag op rantsoene. Vir baie van die vroue was dit ʼn vernederende ervaring.

Aanvanklik is daar onderskeid getref tussen die rantsoenskale van die werklike “refugees” en die gedwonge inwoners. Reeds op 1 Desember 1900 het lord Kitchener bevele laat opstel “to make a marked difference between those who are refugees from Boer oppression and those who had to be removed from their farms”. Die “refugees” het uiteindelik maar net 2 onse koffie en 4 onse suiker per week meer as die ander kampinwoners gekry. In die Vrystaat is daar nie so ʼn skerp onderskeid getref nie en het die gedifferensieerde rantsoenskaal hoogstens vier maande lank gegeld.

Brandhout

Maaltye is by die onderskeie tente voorberei aangesien daar nie genoeg kookgeriewe was nie. Die mense in die kamp het ook klei- en baksteenoonde vir die bak van brood opgerig. Brandstof was egter baie skaars. Die vuurmaakgoed het bestaan uit hout en partykeer ʼn bietjie steenkool. Steenkool was egter nie geskik vir die primitiewe oonde en kookgeriewe waarvan die kampinwoners gebruik moes maak nie. Al die bosse in die omgewing is afgekap vir brandstof en selfs die boomwortels is met pikke uitgegrawe. Die brandhout was soms te min om een dag se etes voor te berei. Die gevolg was dat die kos byna rou en die pap soms halfgaar geëet moes word. In die winter was die brandstof ook te min om die tente te verhit.

Siektes en hospitale

Die hospitaalkamp by Bloemfontein

Meer as die helfte van Bloemfontein se kampbevolking was kinders en ou mense, wat baie vatbaar was vir siektes, soos blyk uit die sterfte-opgawe van die kamp vir die tydperk van Maart tot Junie 1901. Van die kinders in die ouderdomsgroep onder 15 jaar het 81 aan masels gesterf, 41 aan respiratoriese siektes soos pneumonie, brongopneumonie en brongitis, 15 as gevolg van maagkoors en 27 aan disenterie, diarree en gastro-enteritis. ʼn Verdere analise van die oorsaak van sterftes vir die tydperk van Januarie tot Oktober 1901 toon dat 717 kinders onder 15 jaar gesterf het, teenoor 258 persone bo 15 jaar. Diarree en disenterie het meestal onder kinders voorgekom, terwyl maagkoors die meeste sterftes onder die volwassenes in Bloemfontein veroorsaak het.

Die maselepidemie met respiratoriese komplikasies soos brongopneumonie wat in Oktober 1901 in die kampe uitgebreek het, is versprei deur die verskuiwing van persone tussen kampe. Weens die afgesonderdheid van die plase het die meeste van die kinders nooit die siektes opgedoen wat in ander lande algemeen onder jong kinders voorgekom het nie. Die aansteeklike siektes in Brittanje was endemies en alle kinders is op ʼn vroeë ouderdom aan byvoorbeeld masels, kinkhoes, waterpokkies, skarlakenkoors en witseerkeel blootgestel. Dit was egter nie die geval met die kinders in die konsentrasiekampe nie, en dit was juis hierdie siektes wat vinnig onder hulle versprei het.

Die hospitaal het bestaan uit ses hout-en-sinkhuise en drie markiestente met 182 beddens. Vier tente en een hut is gebruik vir pasiënte met maagkoors, terwyl witseerkeelpasiënte aanvanklik in 14 tente verpleeg is, wat later deur een markiestent vervang is. Dr. Pern, die hoof- mediese beampte, is bygestaan deur vyf dokters, 13 verpleegsters en vier matrones. Die personeel was egter klein in verhouding tot die kampbevolking, veral as in gedagte gehou word dat daar tussen Augustus en November 1901 gemiddeld meer as 6 000 mense in die kamp was.

Dr Baumann en sy verpleegpersoneel en pasiente by die kamphospitaal

ʼn Klompie van die jong Boeremeisies wat Engels magtig was, is deur die owerheid as hulpverpleegsters aangestel. Die meeste van hulle het geen opleiding gehad nie en moes die tente van die blok waarvoor hulle verantwoordelik was, vir siekes inspekteer. Hulle het hoofsaaklik die kinders verpleeg wat nie te siek was nie, minder ernstige snywonde versorg en soggens elke kampinwoner se koors geneem. As die koors te hoog was, het die kampdokter gekom en die siekes na die hospitaal laat neem.

Dit was vir baie ma’s ʼn angswekkende gedagte dat hul kinders hospitaal toe moes gaan, aangesien dit vir baie van die kampinwoners gelykstaande was aan ʼn doodsvonnis. Siek kinders is oral weggesteek en self met verbode huismedisyne gedokter. Huismedisyne is by die kamp ingesmokkel – tandepoeier is byvoorbeeld in die hare versteek. Die medisynekissies is in die tente weggesteek om die arendsoë van die tentinspekteurs te ontduik en planne is ook beraam om siek kinders na dr. Otto Krause in die stad te neem.

Die verspreiding van siektes in die kamp kan onder meer toegeskryf word aan die gebrek aan basiese gesondheidsdissipline – besmette lakens is byvoorbeeld eenvoudig saam met die ander lakens en klere in koue water gewas, in plaas daarvan dat dit eers gekook en ontsmet is. Die inhoud van die emmers van die maagkoorspasiënte se toilette is ook nie verbrand nie, maar in ʼn sloot gestort wat binne die dreineringsarea van Bloemfontein se watertafel was.

Kampskole

Teen Junie 1901 was daar reeds twee kampskole wat in een van die twee groot sinkhutte gehuisves is. In die tydperk voor November 1901 is die kampskole verskuif na geboue van songedroogde bakstene was in die noordwestelike buitehoek van die kamp opgerig is. Saam met die eerste skool se hoof was daar vyf assistente en twee leerlingonderwysers wat klas gegee het vir sowat 725 leerlinge tot standerd 6. Die tweede skool het ʼn hoof en vyf assistente gehad wat onderrig aan 386 kinders tot en met standerd 4 gegee het. Die kleiner kinders het in die oggend onderrig ontvang en die groter kinders in die middae.

Weens ʼn tekort aan onderwysers was die administrasie genoodsaak om onderwysers uit die buiteland in te voer. Die eerste groep, van wie tien in Bloemfontein gebly het, het op 5 Januarie 1902 in Kaapstad aangekom. Hul geledere is aangevul deur nog 12 vroue wat middel Januarie in die land aangekom het. Ten spyte van die epidemies en die kinders se afwesigheid om rantsoene te gaan haal, is die skole nie gesluit nie.

Aangesien die onderrigtaal Engels was, was daar heelwat oortuigingswerk van ouers nodig. Die kinders moes nie net Engels leer nie, maar Britse idees en sienswyses moes ook stelselmatig by hulle ingeprent word. Slegs godsdiensonderrig het deur middel van hul moedertaal geskied. Ander vakke wat aangebied is, is rekenkunde, lees, Engelse taal, liggaamsoefeninge en ‘musical drill’. Hulle uitsluitlik geskiedenis wat betrekking op die Europese ontdekking, handel en kolonisasie gehad het, geleer. Aandag is ook aan Aardrykskunde geskenk.

Sport en konserte

Hoewel daar maar min tyd vir ontspanning was en die materiaal ontbreek het om iets te maak, was die kamplewe darem nie net ʼn lewe van troosteloosheid en lyding nie. By spesiale geleenthede, soos op Kersdag 1900, is sportbyeenkomste wel gereël. Daar was sportitems soos verspring, hoogspring, sakresies, “ladies thread the needle” en ʼn Siamese of driebeenresies. Die dag se verrigtinge is afgesluit met ʼn konsertprogram bestaande uit sang, klaviersolo’s, resitasies en twee tablo’s: “Geloof, hoop en liefde” en “Klemmend aan Uw kruis”.

Saterdag 1 Junie 1901 is ʼn “pieknieksports” gehou. Die eerste prys vir die 220- en 120 treë-wedlope was 1/8 per item. Nodeloos om te sê, het dit nie al die kampinwoners se goedkeuring weggedra nie.

Op 18 Desember 1901 het die here Bradley en Russell ʼn suksesvolle piekniekdag vir nagenoeg 1 200 van die skoolkinders op die plaas Tempe buite die grense van die kamp gereël. Hulle het £30 gekollekteer vir die aankoop van lekkers, koek, gemmerbier, tee ensovoorts.

Die strafkamp of ‘birdcage’

Die onversoenlikes, vroue wat die kampregulasies oortree het, wetsoortreders en persone met ʼn swak karakter is in die omheinde area bekend as die strafkamp (ook draadkamp of ‘birdcage’), wat prakties ʼn tronk was, aangehou. Van die vroue wat hul straf hier moes uitdien, is ook op ʼn verminderde rantsoenskaal geplaas. Mev. C.M. Roos, wat self ʼn ruk lank hier toegesluit was, vertel die regulasies was besonder streng. Geen vloekery of swak taal is toegelaat nie; aantygings teen die koning, die Britse offisiere of the Britse regering was verbode; niks mag aan die draadomheining van die kamp opgehang word nie; snags mag geen ligte in die tente brand nie – behalwe in die geval van siekte, en dan slegs met ʼn permit van ʼn dokter; geen briewe, koerante of besoeke is toegelaat nie en geen luukshede mag gekoop word nie. Daar was ook geen geriewe soos latrines binne die kampie nie en die vroue moes noodgedwonge hul eie reëlings tref.

Emily Hobhouse besoek die kamp

Emily Hobhouse

Lizzie op haar sterfbed.

Emily Hobhouse gee ʼn ooggetuieverslag van hoe vordering in Bloemfontein lyk. Haar eerste besoek aan Bloemfontein, die grootste van die kampe in die Vrystaat, was op 24 Januarie 1901. Daar was toe 1 800 mense in die kamp: ʼn dorp van wit kloktente teen die suidelike helling van ʼn koppie wat uit die bruin veld verrys. Die stad se militêre goewerneur, generaal-majoor Pretyman, was gasvry en behulpsaam; hy wou trouens graag weet wat sy van die plek dink. Sy het hom gou vertel. Sy het haar verbeel dat dit haar sending was om haar twaalf ton klere en “ekstratjies” namens die hulpfonds uit te deel. Toe vind sy dat die noodsaaklikhede ontbreek.

“Die huisvesting is totaal ontoereikend. Wanneer die 8, 10 of 12 perone wat ʼn kloktent bewoon, almal daar ingeprop is, om óf aan die felle son of stof, óf aan reënstorms te ontkom, is daar geen beweegruimte nie, en selfs met die flappe opgelig is die atmosfeer onbeskryflik. Geen seep is verskaf nie. Genoeg water is nie verskaf nie. Daar was geen katels of matrasse nie. Diegene, en hulle is in die meerderheid, wat hierdie dinge nie kan koop nie, moet daarsonder klaarkom. Brandhout is skraps. Die rantsoen [die dubbele skaal was in dié stadium nog van krag] was al klein genoeg, maar soms is minder as die rantsoen verskaf, en dan het dit ʼn hongerkoers geword.”

Sy vra ʼn vriendelike superintendent om in die noodsaaklikste lewensbehoeftes te voorsien: seep, weiding, meer tente, baksteenhouers waarin drinkwater gekook kan word, ʼn watervoorraad met krane. Hy vra hulle aan. Na drie weke kom die amptelike antwoord: een ons seep per week per kop; baksteenhouers sal gebou word; weiding is “te kosbaar” en water in krane onmoontlik aangesien “die prys dit onmoontlik maak”. Nog onheilspellender: die kamp se latrines is heeltemal ontoereikend en die owerheid nalatig in verband daarmee. Uur na uur staan die emmers in die son. Tente wat wind-af staan, is ondraaglik om in te leef.

Wanneer sy met die militêre owerhede onderhandel doen Emily haar bes om haar tong en haar emosies te beheer. Haar eie gevoelens, vroulik en feministies, giet sy in briewe uit wat sy huis toe skryf: “Die owerheid is radeloos – en weet net so min hoe om klere vir die mense te verskaf as die man in die maan. Verregaande manlike onkunde, domheid, hulpeloosheid en knoeiery. Ek vryf soveel sout as ek kan in hul geestelike wonde, want dit doen hulle goed, maar ek kan nie help om ʼn bietjie toe te gee wanneer hulle baie nederig word en beken dat die hele affêre ʼn klaaglike fout en ʼn enorme dwaling is nie en dat dit ʼn feitlik onoplosbare probleem bied waarmee hulle geen raad het nie.”

Toe sy in April na Bloemfontein terugkeer om die kamp ʼn tweede keer te besoek, vind sy dat al die verbeterings, hoe ontoereikend ook al, oorstroom is deur die gewig van nuwe aankomelinge. “As die kampe maar net so groot gebly het soos hulle slegs ses weke terug was,” berig sy, “sien ek ʼn moontlikheid om iets met hule uit te rig en om die lyding te verlig. Maar hierdie skielike instroming van honderde en duisende het alles omvergewerp en ons almal feitlik tot wanhoop gebring.” Die aantal mense in die kamp het trouens sedert haar besoek verdubbel, en nog meer word verwag.

Die Dameskomitee se bydrae

Millicent Fawcett het die Dameskomitee gelei

In September 1901 het die ses lede van die Dameskomitee die kamp besoek. Hulle is deur die Britse minister van oorlog, St. John Brodrick, aangestel om ondersoek in te stel na die toestande in die konsentrasiekampe ná die bohaai wat Hobhouse in Brittanje opgeskop het. Hulle moes ook bepaal hoe die geld wat in Brittanje vir liefdadigheid ingesamel is, proporsioneel tussen die kampe verdeel moet word.

Van die verbeteringes in die kamp kan aan die besoek van die dames in September 1901 toegeskryf word. In ʼn nota aan Goold-Adams het die sekretaris van die komitee in November 1901 te kenne gegee “that a great deal has been done to carry out the recommendations made by die Ladies’ Commission”. Een van die aanbevelings was dat ʼn tydelike sopkombuis en twee bakoonde opgerig moet word. ʼn Groentetuin is ook in die kamp aangelê. Agt hektaar is vir dié doel omhein en met mielies, waatlemoene en aartappels beplant. Daar is ook 4 000 bome op geskikte plekke om die kamp aangeplant. In kamp A is ʼn skrynwerkerswinkel en ʼn skoenmakerswerkswinkel op die aanbeveling van die Dameskomitee ingerig. Katels is byvoorbeeld in die skryfwerkerswinkel gemaak vir diegene wat op die grond moes slaap. Die rantsoenskale is ook aangepas en vir die eerste keer is daar vir rantsoene vir babas voorsiening gemaak.

Die bittere einde

Dankdag vir die vrede op Hoffmanplein in Bloemfontein op 8 Junie 1902

Met die sluiting van vrede op 31 Mei 1902 was daar nog 5 635 inwoners in die kamp in Bloemfontein. Die kloktente was teen hierdie tyd in ʼn treurige toestand en volgens die kampsuperintendent Bennett, het dit niks goeds voorspel met die winter op hande nie. Repatriasie was die enigste uitweg. Van einde Julie 1902 af het die inwonerstal vinnig gedaal, soos uit die volgende blyk: 31 Julie 1902 – 3 799; 31 Augustus 1902 – 2 798; 30 September 1902 – 2 734; 31 Oktober 1902 – 2 279; 30 November 1902 – 1 519; en 31 Desember 1902 – 402.

Ds. Stulting vertel in sy herinneringe dat Sondag 1 Junie 1902 toe hy die sluiting van vrede aan die kampinwoners moes aankondig, die vreeslikste dag was wat hy nog ooit belewe het:

“Die kommandant wat bang was om dit te doen het  my gevra om af te kondig dat daar vrede was en ons onafhanklikheid verlore. Die gehuil en geween en gesug van die vroue was so vreeslik dat ek vir 15 minute nie kon afsluit nie. Die arme vroue was verpletter by die gedagte.”

Baie van die inwoners wat nog in Oktober 1902 in die kamp was, kon nie vir hulself sorg nie en moes dus in die kamp aanbly. Groot getalle krygsgevangenes het ook deur die kampe beweeg. Hulle het egter bloot ʼn kort rukkie vertoef, gewoonlik net lank genoeg om met hul families herenig te word.

Op 3 Januarie 1903 is die kamp finaal gesluit. Alle toerusting is per openbare veiling verkoop.

Sien ook

• Suid-Afrikaanse konsentrasiekampe

Bronne

• Pakenham, T. 1979. Die Boereoorlog. Jonathan Ball Uitgewers: Johannesburg
• Wessels, E. 2017. “A cage without bars” – die konsentrasiekamp in Bloemfontein. In Verskroeide Aarde, Pretorius, F (red). Tafelberg: Kaapstad