Bronstigheid

Bronstigheid verwys na die tydperk waarin 'n dier se drang tot voortplanting sterk is en geslagtelike aktiwiteite plaasvind. Hoewel dit daarop neerkom dat 'n wyfie 'n belangstellende mannetjie lok, is dit in werklikheid 'n baie ingewikkelde proses, wat by die verskillende diersoorte volgens uiteenlopende gedragspatrone verloop. Paring, gewoonlik voorafgegaan deur 'n lang voorspel, vind bykans altyd plaas. Bronstigheid kom volgens 'n vaste reëlmaat voor en is deel van 'n sikliese proses wat deur hormone beïnvloed word.

Bronstyd

Die meeste diere is nie die hele jaar deur seksueel aktief nie; die drang tot voortplanting kom gewoonlik net in sekere tydperke van die jaar na vore. By sekere diere word ook net die wyfie bronstig, terwyl die mannetjie dwarsdeur die jaar belangstelling toon. Honde dien in hierdie opsig as goeie voorbeeld: Die teef is twee keer per jaar op hitte. Sy begin rondloop, urineer meer dikwels as gewoonlik en snuffel aan plekke waar 'n reun geürineer het. As 'n teef op hitte is, ruik haar urine en haar liggaam anders as dié van tewe wat nie op hitte is nie. Die reun, wat geen bepaalde tydperk van verhoogde seksuele aktiwiteit ondervind nie, word gou opgewonde gemaak deur die teef se reuk en is onmiddellik bereid om haar te dek. Sy laat dit egter net toe wanneer sy die hoogtepunt van haar hittetydperk bereik het.

By katte raak sowel die mannetjie as die wyfie hitsig. In die lente skreeu die mannetjies en baklei met ander mannetjies in hul omgewing. Die wyfie rol op haar rug, skuur teen alle moontlike voorwerpe en kan selfs die boodskap deur haar urine oordra. Sy skreeu ook aanhoudend om 'n mannetjie aan te lok. Die mannetjie is nie net in die lente nie, maar ook op ander tye in staat om te dek, in teenstelling met die manlike fret ('n Europese knaagdier), waarvan die testikels in die herfs en winter krimp tot 'n tiende van die gewig daarvan tydens paartyd.

By herte en skape is die paartyd van sowel die ram as die ooi duidelik beperk tot een seisoen, terwyl beeste en perde geen bepaalde bronstyd het nie. Hulle paar egter nie altyd sodra 'n mannetjie en wyfie by mekaar uitkom nie, omdat hul seksuele aktiwiteite wel 'n siklus volg.

Die geslagsiklus

Kuiken embrio

Bronstigheid kom gewoonlik in so 'n tyd van die jaar voor dat die kleintjies gedurende 'n gunstige seisoen gebore word. Die Europese jakkals paar byvoorbeeld tussen Januarie en Maart, wanneer dit in Europa winter is. Sy kleintjies word 52 dae later in die lente gebore en wanneer die vossies drie of vier weke later uit die gate kruip, is die weer reeds warm. In Siberië, waar die winters langer is, word vosse later bronstig en hul kleintjies word ongeveer twee maande later as dié in Wes-Europa gebore. Skape se bronstyd val in die herfs. Die dratyd duur byna vyf maande en lammers word dus in die lente gebore. Die biologiese betekenis hiervan is duidelik: Kleintjies moet 'n goeie kans gegun word om behoorlik te ontwikkel.

Die duur van die geslagsiklus verskil van dier tot dier. By die hond duur dit byvoorbeeld 'n halwe jaar. Ná 'n rusperiode van sowat drie maande begin die teef se hittesiklus met die sogenaamde voorbrons, wat nege tot tien dae duur en waarin sy 'n bloederige vloeistof afskei. Hierdie bronsbloeding word veroorsaak deur die swelling van die inwendige geslagsorgane en soms bars 'n aartjie. Ook die uitwendige organe swel sigbaar.

Tydens die bronstyd bly die swelling, maar die bloeding stop. In hierdie tydperk, wat ook tien dae duur, is die teef weens haar reuk besonder aantreklik vir 'n reun. Sy daag hom ook met haar gedrag uit. Enkele dae ná die bloeding opgehou het, word die eierselle uit die eierstok vrygestel. Dit staan bekend as ovulasie. As 'n teef in hierdie tydperk gedek word, word sy feitlik altyd dragtig. Wanneer 'n teef nie dragtig raak nie, volg 'n verdere fase van sowat twee maande waarin sy soms onrustig is en nesmaak-gedrag vertoon. Hierdie fase gaan geleidelik oor in die rusperiode.

Die geslagsiklus kan egter ook baie korter wees. By die rot duur dit maar vier en 'n halwe dag en die mannetjies word net vir 12 tot 15 uur in dié tydperk toegelaat om te dek. Tydens die bees se 21 dae lange siklus is die koei 17 uur lank bereid om gedek te word. Ook perde se siklus duur 21 dae, maar die merries laat hingste sewe dae lank by hulle toe.

Die betekenis van die geslagsiklus lê daarin dat paring net kan geskied wanneer die kans op bevrugting groot is, byvoorbeeld net voor ovulasie. Die baarmoeder is dan ook gereed om die bevrugte eiersel op te neem, sodat swangerskap beslis sal intree. Dit verhoed ook dat wyfies te dikwels dragtig sal word, waardeur hulle gesondheidstoestand sal verswak. Ook die beskikbaarheid van kos speel 'n rol. Voor die paartyd moet die wyfie in staat wees om reserwe voedsel op te bou om die kleintjies ná die geboorte voldoende te kan voed.

Invloed van hormone

Die geslagsiklus word deur hormone gereël. In die eierstok word die eierselle in blasies, genaamd follikels, ryp. In 'n ryp follikel word die hormoon estrogeen gevorm, wat verantwoordelik is vir die bronsgedrag. Ná ovulasie vorm die follikel, wat nou leeg is omdat die ryp eierselle uitgestort is, die hormoon progesteroon, wat die bronsgedrag laat ophou. Hierdie proses word deur ander hormone, wat deur hipofise in die brein afgeskei word, beïnvloed. Hipofise is gevoelig vir uitwendige faktore soos temperatuur, daglengte en die beskikbaarheid van kos. Dit is dus begryplik dat seisoene die reëlmaat van die siklus bepaal.

Paring

Paringstyd by beeste.

Wanneer geskikte paarmaats beskikbaar is, vind paring onder normale omstandighede altyd tydens die bronstyd plaas. Die paring van diere omvat egter baie meer as die blote oordrag van saad, en hoewel die begrippe bevrugting en paring dikwels deurmekaar gebruik word, is daar 'n besliste verskil. Bevrugting is uitsluitlik die binnedring van 'n saadsel in 'n eiersel, terwyl paring die voorspel, die geslagsdaad en die naspel insluit.

Gewoonlik is die eerste kennismaking tussen twee deelnemers aggressief omdat die twee diere nog moet leer om mekaar te verdra. Die angs en aggressie word gewoonlik deur 'n lang uitgerekte voorspel oorbrug.

Die eintlike bevrugting kan inwendig, dus in die wyfie se liggaam, of uitwendig, byvoorbeeld in water, geskied. Hoe dit plaasvind, hang daarvan af of 'n diersoort met 'n spesiale koppelingsorgaan toegerus is. Hierdie wyse van bevrugting word veral by waterdiere aangetref.

Uitwendige bevrugting

Padda eiers

Hierdie wyse van bevrugting word veral by waterdiere aangetref. Die manlike en vroulike geslagselle word in die water gelos. Hul lewensduur is gewoonlik besonder kort; forelle se sperma sterf byvoorbeeld binne 40 sekondes as bevrugting nie plaasvind nie, en dus moet daar die een of ander meganisme bestaan om die twee selle so gou moontlik by mekaar uit te bring. Van die laer ontwikkelde diere stel 'n groot aantal geslagselle vry, wat die kans verbeter dat 'n paar daarvan wel bevrug sal word. Die palolowurm (Eunice viridis) paar net een nag per jaar met miljoene ander. Die meeste visse wat uitwendig bevrug, stort die saadvog gelyktydig met of net ná die vrystelling van die eierselle uit.

Hoewel daar by uitwendige bevrugting geen koppeling van twee diere plaasvind nie, is paringspel tog noodsaaklik om die twee diere digby mekaar te bring. By talle vissoorte beweeg twee deelnemers ure of dae lank rondom mekaar en dikwels bou hulle 'n nessie waarin die wyfie haar eiers lê sodat die mannetjie sy saad bo-oor kan stort.

Uiteenlopende vorme van die paringspel kom by amfibieë voor. Die voorspel van akkedisse is besonder intens en die mannetjie se saad word in die vorm van 'n spermatofoor oorgedra. Dit is 'n slymkegeltjie met 'n klontjie saadselle op die bopunt, wat op die grond geplaas word. Die wyfie loop daaroor en neem dit in haar kloaak op. Die slymkegel los dan op en die saadselle word in die wyfie se geslagsorgane vrygestel, waar bevrugting dan plaasvind. Die paddamannetjie lok 'n wyfie met sy gekwaak en omarm haar dan van agter af. Dikwels word die mannetjie dae lank op die wyfie se rug rondgedra tot die paartjie by 'n geskikte waterplek uitkom. Daar los hulle dan hul geslagselle gelyktydig in die water.

Inwendige bevrugting

By landdiere vind bevrugting in die meeste gevalle inwendig plaas. Hiervoor is egter nie altyd 'n koppelingsorgaan nodig nie. Die meeste voëlsoorte het dit byvoorbeeld nie. Die wyfie laat die mannetjie toe om op haar rug te klim. Hy buig sy stert onder die wyfie in tot albei se kloake teen mekaar is en die sperms oorgedra kan word. Die eiers wat gelê word, is dus reeds bevrug.

Evolusionêr gesien, is dit eintlik vreemd dat voëls nie met 'n penis toegerus is nie, omdat voëls, volgens die teorie, van amfibieë afstam, wat wel dié orgaan het. By voël-embrio's word wel 'n penisagtige uitgroeisel aangetref, maar dit verdwyn gewoonlik voordat die voëltjies uitbroei. Net by sommige hoendersoorte en by swane, ganse, eende en volstruise groei dit uit tot 'n egte penis.

Vlinders wat paar

Laer ontwikkelde diere, soos insekte, en ook sommige vissoorte het koppelingsorgane, hoewel dit nie heeltemal met die penis van soogdiere vergelyk kan word nie. By 'n aantal haai-soorte neem dit die vorm van 'n omgevormde deel van die buikvin aan en by beenvisse kan ook ander liggaamsdele tot 'n koppelingsorgaan vergroei.

Soogdiere beskik altyd oor 'n goed ontwikkelde penis waarmee die sperma diep in die vroulike geslagsorgaan geplaas kan word. By sommige diere, soos honde, perde en varke, word dit selfs tot in die baarmoeder gestoot.

Die verloop van paring verskil van soort tot soort. Perdagtiges het 'n ruwe voorspel waarby klappe met die hoewe uitgedeel word. By roofdiere word die wyfie soms ure lank aan haar nekvel rondgesleep - nie teen haar sin nie, sy sou baie maklik uit die mannetjie se greep kon loskom. Paarmaats snuffel en lek ook meestal aan mekaar.

By onder meer skape en honde begin die baarmoeder van die bronstige wyfie al saamtrek sodra 'n mannetjie in die omgewing is. By herkouers duur die invoer van die penis soms net 'n breukdeel van 'n sekonde; by varke byna 'n kwartier en by renosters 'n hele uur lank. Die meeste soogdierwyfies staan stil terwyl die mannetjies hulle dek, maar sommige vlermuise paar in die lug, katpare lê met die gesigte na mekaar toe en walvisse en see-otters paar buik teen buik. Ná die saadstorting trek die mannetjies hulle terug.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, Volume 4, bl.43-47, ISBN 0908409451