Prins van Wallis-obelisk, Port Elizabeth

Die Obelisk in Port Elizabeth het 'n interessante geskiedenis aangesien dit ter ere van die huweliksbevestiging van Albert, Prins van Wallis, later koning Edward VII van die Verenigde Koninkryk en Alexandra van Denemarke opgerig is, maar nie oorspronklik vir hul bedoel was nie. Dit is dalk die enigste 'tweedehandse' koninklike gedenkteken ter wêreld.

Die Prins van Wallis-obelisk voor die Bayworldmuseumkompleks, Port Elizabeth, waar dit in 1975, na jare in berging, weer opgerig is

John Paterson, gesiene burger van vroeë Port Elizabeth. Hy het op 11 Junie 1841 hier as eerste skoolmeester aangeland, en as redakteur die eerste uitgawe van die Eastern Province Herald uitgegee op 7 Mei 1845. Op 7 November daardie jaar trou hy met Frances Mary Kemp. Hy dien in 1854 as LP en in 1873 as LWR vir Port Elizabeth.

Die Obelisk, in Frankryk uit 'n stollingsgesteente soortgelyk aan graniet gekerf deur 'n onbekende beeldhouer vir die Londense Internasionale Uitstalling van 1862, is in November dieselfde jaar deur John Paterson, stigter van een van die oudste Engelse koerante in Suid-Afrika, die Eastern Province Herald, aangeskaf vir die graf van sy swaer en vennoot, wyle George Kemp (†15-10-1852). Kemp se familie was egter nie ten gunste van so 'n uitspattige monument nie, maar helaas te laat, aangesien die Obelisk reeds ter see op die bark Rose of Montrose was en binnekort in Algoabaaihawe sou aanland. Die Kempgesin het toe eerder die gedenkteken aan die dorp geskenk, wat dit laat berg het.

James Searle, superintendent van die Union Boating Co., het die uiters ingewikkelde en moeilike landing van die Obelisk waargeneem. Die Union Boating Co. was egter nie met hierdie prestasie beïndruk nie en het selfs gesê dat Searle dit eerder oorboord moes gooi.

Die Port Elizabethse markplein in die vroeë twintigste eeu. V.l.n.r. kan die ou hoofposkantoor (vóór die telefoonsentrale aangebou is), stadsaal en Veremarksaal gesien word. Die Obelisk is in swart omkring.

In hierdie tyd is die Britse kroonprins, Albert Edward, Prins van Wallis, met die Deense prinses Alexandra getroud en is die Obelisk op 22 Mei 1863 deur James Wyatt voor die imposante stadsaal ('n nasionale gedenkwaardigheid) op die markplein (ook 'n nasionale gedenkwaardigheid) opgerig op 'n vierkantige voetstuk met drie trappe weerskante daarvan. Die bekende stadsaal is in 1858 gebou en het ten tyde van die oprigting van die Obelisk nog nie sy klassieke kloktoring gehad nie. Dit is eers in 1883 opgerig.

In Junie 1878 is vier graniettrôe, ontwerp deur die resident ingenieur vir die haweraad en openbare werke, James Bisset (o.m. ook van die Port Elizabeth Stasiegebou in 1876, die Holy Trinity-kerk en die Port Elizabeth-Uitenhagespoorlyn in 1874) en in Engeland gemaak, rondom die Obelisk opgerig en van water voorsien.

Die New York Times-verslaggewer David Ker beskryf 'n tipiese oggend tydens sy besoek aan die dorp in Januarie 1883:

“Rondom die hoë, slanke obelisk wat in die midde van die markplein verrys, reg teenoor die statige steengekapte aansig van die Stadsaal, luier 'n menigte ingespanne osse, en groot, lompe waens, en donker, lenige, diklippige gesigte, en voddemantels van wolstof of skaapvel, en klein, geslepe, rotagtige oë, en krasse stemme verhef tot 'n eindelose bohaai... Verskeie perde, wat klaarblyklik 'n lang en harde rit sedert sonop voltooi het, drink uit die fontein wat die obelisk omsluit...”

Die Suid-Afrikaanse Grofgeskut-gedenkteken, wat in 1933 die Obelisk se ereplek op die markplein vervang het

Op 4 en 5 Maart 1921 is die Obelisk vervang met 'n Ordnance BL 6" 26cwt-houwitser, die Suid-Afrikaanse Grofgeskut-gedenkteken op die voetstuk, wat nou verleng is om die kanon te akkommodeer (Hiervoor moes twee van die drinktrôe verwyder word, een is in Forest Hill gebruik as 'n perde drinktrog waar dit deur 'n argitekstudent herken is, om dan later na Walmer Stadsaal verwyder te word waar dit tans in die gronde staan). Ses 6”-houwitsers is aan Suid-Afrika geskenk as 'n blyk van waardering na die Eerste Wêreldoorlog waartydens die SA Grofgeskutbrigade by onder meer die Somme en Delvillebos in aksie was. (Die ander is in Pretoria, Johannesburg, Kaapstad, Bloemfontein*, Kimberley en Durban, en is opgerig deur die SA Grofgeskutvereniging en word deur die Kanoniersvereniging van SA restoureer.) 'n Voorstel deur ene Mnr. Hoy geopper om die Obelisk as 'n gedenkteken vir die slagoffers van die vreeslike Spaanse Griepepidemie van 1918 te laat oprig het nooit gematerialiseer nie. Die Obelisk is geberg en deur die bemiddeling van die Port Elizabethse Historiese Vereniging in Mei 1975 voor die wêreldbekende Bayworld-museumkompleks opgerig. Hier vertel 'n klein plaatjie net dat die Obelisk voorheen op die markplein gestaan het.

Met die ontwikkeling van die Burgemeesterstuin op die markplein in Februarie 1933 is die kanon na St. Georgespark Geargiveer 5 Maart 2016 op Wayback Machine verskuif, en is weer vir diens in die Tweede Wêreldoorlog opgeroep. Dit is egter jare lank nie meer daar nie nadat dit weens erge verwering aan die Kommandement Oostelike Provinsie vir restourasie gegee is, wat dit op hul beurt weer aan Bayworld geskenk het, en laasgenoemde aan die Nasionale Museum, Bloemfontein. Die SA Kanoniersvereniging, wat hierdie stel kanonne restoureer spreek ook die hoop uit om dit na voltooiing aan die stad terug te besorg. Die drinktrôe en obeliskbasis is afgebreek.

Die stadsaal soos dit vandag daar uitsien nadat dit in die tagtigerjare plavei is.

Ander monumente op die plein is die Koningin Victoria-standbeeld van Sisiliaanse marmer (1903) en die Diaskruis, 'n replika van die oorspronklike Padrão de São Gregório Geargiveer 12 Oktober 2012 op Wayback Machine wat Dias op 12 Maart 1488 te Kwaaihoek, aan die oostelike kuslyn van Algoabaai, opgerig het. Dit is in 1988 deur die Portugese regering aan die stad geskenk.

Bronne

• Scenes in South Africa, New York Times, 21 Januarie 1883 [1]
• Once-beautiful lady in need of a makeover, The Herald Online, 10 Julie 2006 [2]
• Historical Society Marks 50 Years, The Herald, 24 Mei 2009
• New lease on life for old Park Drive memorial [3]
• Harradine, M.: Port Elizabeth: A Social Chronicle until the end of 1945, EH Walton 1994
• PE.ORG.ZA [4]