James Bisset

James Bisset (Aberdeen, Skotland, 13 September 1836 [volgens 'n ander bron 14 Oktober 1835] – Kenilworth, Kaapstad, 8 Oktober 1919) was 'n Suid-Afrikaanse argitek en siviele ingenieur van Skotse herkoms wat veral onthou word vir sy ontwerp vir twee NG kerkgeboue, die Grootkerk op Graaff-Reinet en die moederkerk op Beaufort-Wes, die ou hoofgebou van die Gill-kollege op Somerset-Oos en die voetstuk van die Prins van Wallis-obelisk, Port Elizabeth.

James Bisset, argitek, siviele ingenieur en openbare figuur.

Lewensloop

Port Elizabeth se stasie, ontwerp deur Bisset en opgerig in 1875, hier uitgebeeld op 'n poskaart van omstreeks 1900.

Bisset het sy onderrig in Aberdeen, Skotland, ontvang. Omstreeks 1852 het hy aan die Universiteit van Londen studeer as ingenieurstudent onder prof. C.B. Shelly. Later is hy in diens geneem as assistent-ingenieur by Fox, Henderson & Co. Hy kom in Desember 1858 in Kaapstad aan as lid van die ingenieurspan onder leiding van W.G. Brounger wat hierheen gekom het om die Wellingtonse stasiegebou op te rig. Teen 1861 was hy ingenieur by die Green Point Tramway Company en dit bly hy het sy loopbaan lank talle poste gelyktydig beklee. In Kaapstad is hy in 1862 getroud met Elizabeth Magdalena Christina Jarvis. Hy was 'n grootoom van die argitek Paul Bisset, wat in 1959 verantwoordelik was vir die opknapping van die NG kerk Beaufort-Wes.

In die jaar van sy huwelik het hy die spoorwegmaatskappy verlaat nadat hy 'n wedstryd gewen het vir die ontwerp van die Mutual Assurance-gebou in Darlingstraat en het hy sy eie argitektuur-en-ingenieurspraktyk in Kaapstad opgerig. Hy het albei beroepe die res van sy loopbaan beoefen en was verantwoordelik vir talle geboue in die Moederstad.

In 1865 het hy bedank by die Green Point Tramway Comnpany ná 'n meningsverskil en hou aan werk in die Kaap tot hy aangestel is as Hawe-ingenieur in Port Elizabeth in 1871. In dieselfde jaar is hy verkies as genoot van die Instituut van Siviele Ingenieurs. Ná 1874 word hy konstruksie-ingenieur van die Port Elizabeth-Uitenhage-spoorweg en was verantwoordelik vir die bou van dié spoorlyn. Later het hy hoof-resident-offisier in Port Elizabeth geword en in dié hoedanigheid was hy konstruksiebestuurder van die Oos-Londen-King William's Town-spoorweg (1877) en sub-inspekteur van openbare werke. Hy was ook vir 'n kort ruk boumeester van die nuwe parlementsgebou in Kaapstad in 1877 en het met pensioen uit die staatsdiens getree in 1878. Hierna het hy weer in privaat praktyk as argitek in Kaapstad gewerk van 1878 tot 1892, toe hy finaal aftree.

Bisset was 'n openbare figuur, raadslid van die Liesbeeck-munisipaliteit van 1883 tot 1886 en burgemeester van Wynberg in 1886 of 1893. In 'n stadium was hy ook burgemeester van Claremont en voorsitter van die Kaapse skool-en-hospitaalraad. Hy het diens gedoen tydens die Tweede Vryheidsoorlog en het gedien in die Staatsplaagadviesraad in 1901. Uit hierdie raad het hy in 1902 bedank.

Bisset is in Oktober 1919 in Kenilworth, Kaapstad, oorlede. Bisset het sy eie memoires geskryf.

NG kerk Beaufort-Wes

Die NG kerk Beaufort-Wes.

Die nuwe kerk se hoeksteenlegging was in Oktober 1892. Op die agtergrond is die ou kerk, wat die gemeente 63 jaar gedien het. Twee galerye van die ou kerk is deel gemaak van die nuwe kerk en is vandag (2012) nog in gebruik, 183 jaar nadat dit opgerig is.

Die dienende ouderlinge lei in September 1894 die optog na die inwyding van Beaufort-Wes se nuwe NG kerkgebou, ontwerp deur Bisset.

Die NG gemeente Beaufort-Wes se kerkraadsnotule stel dit nie duidelik presies wanneer met die bou van die nuwe en teenswoordige kerk begin is nie. Die notule van 29 Februarie 1892 meld terloops dat die bouwerk reeds aan die gang was. Daar is ook geen sprake van wie die argitek was nie; dit kon dalk daartoe aanleiding gegee het dat dié kerk se ontwerp dikwels verkeerdelik aan Charles Freeman toegedig word. Die hoeksteen is reeds in Oktober 1892 plegtig gelê. Op 'n foto wat tydens dié geleentheid geneem is, blyk die fondament van die nuwe gebou duidelik op die voorgrond, maar op die agtergrond is twee gewels en 'n gedeelte van die strooidak van die ou kerk nog sigbaar. Dié kerk is ruim 63 jaar lank as godshuis gebruik. Eers ná die hoeksteenlegging is die ou kerkgebou afgebreek en ook net ten dele, want twee galerye (onder meer die orrelgalery) is gelaat en later deel gemaak van die nuwe gebou en as sodanig word dit vandag nog gebruik. Nadat met die afbreek van die ou kerk begin is, het die kerkraad besluit om die eredienste in die plaaslike sendingkerk te hou. Van die Wesleyaanse gemeente is verlof verkry om met die Nagmaalsdienste van hul kerk gebruik te maak. Teen 15 Januarie 1894 het die nuwe kerk voltooiing genader en dra die kerkraad dit aan ds. Louis Hugo op om dr. Andrew Murray van Wellington te vra om die wydingsrede met die inwyding te kom hou. Drie maande daarna is die nuwe kerkgebou verseker vir £8 000. Die formele inwyding het eers op 22 September 1894 plaasgevind.

De Kerkbode het op 28 September 1894 oor die inwyding van Beaufort se nuwe kerk berig: "Heden, 22 September, werd de nieuwe Kerk alhier ingewyd. Ds. A. Murray kwam reeds Dinsdag hier aan en had van Woensdagavond diensten. Later kwamen nog de predikanten van Victoria-West, Murraysburg en Prince Albert. Gisteren was een dag van groot gewoel, met het aankomen van al de leden der gemeente van buite, als mede van vele vreemdelingen. Heden te half tien ure werd de optocht gevormd van de deur van de pastorie, en trok men op naar de Kerk. Het gebouw met zyn toren van 150 voet hoog maakt een zeer aangenamen indruk, en is een sieraad voor het dorp. De deur werd ontsloten door Ds. A. Murray, die de Inwydingsrede hield. Eers werd het rapport der Bouw Commissie gelevert, waaruit bleek dat de kerk £13,500 gekost heeft en dat daarvan iets over de £5 000 werd afbetaald. Er rust dus een schuld van iets over £8 000 op het gebouw. Dit nog buiten £800 dat de zusters afsonderlyk besteed. De preekstoel en het orgel, die niet zoolang geleden geschonken werden aan de oude kerk, zyn in de nieuwe overgebracht en passen er zeer goed by. De Kerk bevat zowat 1 000 plaatsen, maar het getal menschen dat er in was, was zeker niet ver van 2 000. Er was een koor onder leiding van ds. Hugo, dat enige stukken van Prof. J. de Villiers uitvoerde."

Dr. Andrew Murray het 'n treffende rede uitgespreek na aanleiding van Lev. 10:2, 3: "Toen ging een vuur uit van het aangezicht des HEEREN, en verteerde hen; en zij stierven voor het aangezicht des HEEREN. En Mozes zeide tot Aäron: Dat is het, wat de HEERE gesproken heeft, zeggende: In degenen, die tot Mij naderen, zal Ik geheiligd worden, en voor het aangezicht van al het volk zal Ik verheerlijkt worden. Doch Aäron zweeg stil (Statebybel." Tydens sowel as na afloop van die diens het die gemeente die mooi bedrag van £736 aan dankoffers gegee. Die namiddag was toe voorbereidingsdiens en die volgende oggen is die heilige Nagmaal gevier. Dit was dan die einde van die luisterryke en geseënde naweek. 'n Jaar later het daar steeds 'n skuld van £7 500 op die gebou gerus. Die kerkraad het indertyd £5 500 opgeneem by mej. S.M.J. Hertzog van Kaapstad vir die bou van die kerk. Hertzog het ook twee jaar vantevore op die hoek van Boom- en Buitekantstraat in Kaapstad 'n kompleks geboue – woonhuise, 'n skool, 'n tehuis vir bejaarde vroue en twee woonstelle – laat oprig en in 1895 nog 'n groot gebou. Van hierdie geboue was 'n sierlike kerk die middelpunt. Daarby het sy die kerk van al die nodige voorsien. Aan De Nieuwe Kerk (NG gemeente Tamboerskloof) het sy dit alles in trust gegee met die bepaling dat, wanneer daar in die buurt 'n selfstandige gemeente ontstaan, dit aan dié gemeente oorgemaak moes word. Aan die skenking het sy net twee voorwaardes verbind: Die hoeksteen moes met vrymesselaarseerbewyse gelê word en alle dienste in die kerk moes in Engels gehou word. Gelukkig het sy geen sodanige voorwaardes aan Beaufort-Wes gestel nie.

NG kerk Graaff-Reinet

Die NG kerk Graaff-Reinet, opgerig van 1885 tot 1887.

Die kerk se orrelgalery.

Die inwyding van Graaff-Reinet se vierde en huidige kerkgebou op 10/11 September 1887.

Die binneruimte van die kerk wat sitplek kan bied aan 1 500 kerkgangers.

Die NG gemeente Graaff-Reinet se vierde en huidige gebou is in die Neogotiese boustyl opgerig volgens die plan van Bisset. Hy het die gebou ontwerp met aspekte van die Salisbury-katedraal in Engeland in gedagte. Die bouaannemers was Grant & Downie. Bronne verskil oor die argitek en in sommige word die naam van Charles Freeman genoem as sou hy die argitek van dié laat-Victoriaanse meesterstuk wees. Die gemeente self, in 'n uitstalling wat in die kerkgebou te sien is, voer aan Bisset is die argitek.

Dit was tydens die dienstyd van ds. Charles Murray dat die vierde kerk (die derde op dieselfde perseel) opgerig is. Omstreeks 1880 het ’n tydperk van voorspoed op die dorp en in die distrik geheers en het die kerk dan ook besluit om met die bou van ’n nuwe kerk te begin. Die eerste bydrae van £25 is op 29 September 1880 deur die firma Cleghorn & Harris gelewer. Tydens die Tamboekie-oorlog het ouderling H.J. Minnaar £60 ingesamel. Die koste van die boumateriaal is so laag moontlik gehou; die gemeenskap het byvoorbeeld die klippe en die vervoer na die kerk voorsien. Die klip vir die kerk het uit ’n steengroef op Kriekbult naby Adendorp gekom. Al die bouklip vir die kerk en die ringmuur is deur die eienaar van die grond, A. Neser, gratis aan die kerk voorsien. Die klip is reeds by die steengroef in die verlangde vorms gekap en dan na die bouperseel vervoer. Die vensters is van loodglas en die deure van soliede kiaathout vervaardig. Die banke in die kerk is van Amerikaanse greinhout gemaak. Tot 1941 moes gemeentelede hulle sitplekke huur teen ongeveer 50 – 75 sent per jaar. Die kerk bied sitplek aan ongeveer 1 500 mense.

Daar het reuse kandelare van die dakgewelf gehang in wat bekend is as die groot skip (middelste gedeelte van ’n kerk). Jare later, met die koms van elektrisiteit, is dit deur verskuilde elektriese ligte vervang. Tot in 1875 is daar tydens aanddienste van kerse gebruik gemaak. Daarna is die kerse deur olielampe vervang. Vandag nog bestaan van die olielampe wat teen die mure vasgesit is. Al die olielampe is met ’n geelkoper-aansteker in die vorm van ’n pyp aangesteek.

Die hoeksteen is deur ds. Andrew Murray se weduwee gelê en daar is uit 1 Petrus 2:5 voorgelees. Muntstukke en geskiedenis van die vorige kerkgeboue is onder die hoeksteen vasgemessel. ’n Reuse skare het die inwyding van die huidige kerkgebou bygewoon op 10 en 11 September 1887. Die inwydingsdiens is begin met die sing van Psalm 66. Ds. Charles Murray het die kerkdeur oopgesluit. Vroue moes die kerk van die sykant binnekom en geen kinders is toegelaat nie. Daar was ongeveer 2 000 mense teenwoordig. Veertien predikante is uitgenooi en agt preke is gelewer. Daar was ’n pragtige koorprogram onder leiding van Fraülein Bau, die eerste orreliste. Werke van onder andere Haydn, Mendelssohn en Spöhr is aangebied. Die inwydingsrede is deur prof. P.J.G. de Vos van die Kweekskool op Stellenbosch gelewer.

Met die inwyding van die vierde kerkgebou het die kerk op 11 September 1887 het die kerk nog nie ’n orrel gehad nie. Die boufonds kon nie ook nog ’n orrel bekostig nie. Dit sou sewe jaar later eers moontlik wees om ’n orrel te laat installeer. Die eerste orreliste, Fraülein Bau, het heel moontlik op ’n harmonium gespeel. Die koster, J.S. Dippenaar, moes ook as voorsinger optree. Daarvoor het hy ’n maandelikse betaling ontvang.

Vanaf September 1891 tot 17 Maart 1892 het die kerkraad ’n Amerikaanse orrel van Viner & Seun gehuur teen £3.10.0 per maand.

Die toring is nagenoeg 45,72 m hoog en die klok daarin weeg ’n ontsaglike 1720 pong. Die klok het lank vir die Graaff-Reineters as amptelik tydaanwyser gedien. Die timmerwerk van die gewelf en die res van die gebou is in Port Elizabeth gemaak. Die panele is gedeeltelik aanmekaargesit en toe per ossewa Graaff-Reinet toe gebring. Hier is dit aanmekaargesit en gemonteer. Nogtans het dit perfek in die gebou gepas. Die ysterhekke om die kerk is deur C.E. Beard teen ’n koste van £200 voorsien. Die plaatjie van die verkoper is nog aan die hekke te sien. Die Grootkerk is op 21 Maart 1975 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die bordjie om dit te bewys is aan die ysterhekke in die ringmuur aangebring.

Gill-kollege, Somerset-Oos

Gill-kollege het in 1869 in dié gebou begin. Die argitek was James Bisset.

Gill-kollege se ou gebou van die kant gesien.

Dr. William Gill het in sy testament, gedateer 19 Januarie 1863, tesame met ander erflatings, die grootste gedeelte van sy boedel, ter waarde van sowat £23 000, bemaak vir die stigting van ’n instelling vir openbare onderwys op ’n gerieflik geleë plek in die Oostelike Provinsie. Dié instelling moes, sover die omstandighede dit sou toelaat, geskoei word op die lees van die Universiteit van Glasgow in Skotland. Die eksekuteurs van dr. Gill se testament was sy drie hegte vriende Robert Hart, vader van die plaas Glen Avon wat oorlede is in 1867 in die ouderdom van 92, eerw. P. Wither, oorlede in 1904, en J. Leonard van Somerset-Oos, oorlede in 1878. Ná eerw. Wither se dood het die trustees van die Gill-korporasie die eksekuteurs van die boedel geword. Ten einde die bepalings van sy testament uit te voer, het dr. Gill sewe mans aangewys wat die Gill-korporasie moes vorm. Hulle was ds. John Pears van Somerset-Oos se NG gemeente, eerw. P. Wither, James Leonard , William Dodds Pringle van Lyndeoch, erw. E. Soloman van Bedford, eerw. W.R. Thomson van Balfour en sir Langham Dale, superintendent van onderwys in die Kaapkolonie. Al sewe het hul benoeming aanvaar en hul eerste vergadering op 15 Maart 1864 gehou.

Die testament het bepaal dat geen gedeelte van die trustgeld gebruik mag word vir die oprigting of aankoop van geboue nie. Daarom moes ’n intekeninglys op Somerset-Oos begin word om die geld in te samel vir die plaaslike bouwerk. Uitenhage het ook aangebied om geld vir bouwerk en ’n bouperseel te skenk as daardie dorp deur die korporasie gekies sou word. Die oogmerk was ’n gebou wat sowat £6 000 sou kos. Die Gill-korporasie het op Somerset-Oos besluit en terwyl hulle onderhandelings begin het met die plaaslike boukomitee in sake ’n perseel, bouplanne en ander sake in verband met die te stigte kollege, is ’n voorbereidende klas in Charlesstraat begin onder leiding van eerw. David Smith op 5 Februarie 1866. Twaalf of 13 leerders jong mense is geëksamineer en geskik geag vir dié klas, wat voortgeduur het onder verskeie onderwysers tot 1869.

Intussen het die boukomitee geesdriftig die geld ingesamel wat in 1863 en 1864 belowe is vir die bou van die kollege, en hulle beywer vir die goedkeuring van die bouplanne. Hulle taak om die geld bymekaar te kry is bemoeilik deur ’n swaar ekonomiese insinking. Tog is al die struikelblokke mettertyd die een ná die ander oorkom.

Die hoeksteen is gelê tydens ’n luisterryke seremonie in April 1867 en die boukomitee kon op 24 Desember 1868 die sierlike en inspirerende Neogotiese gebou aan die Gill-korporasie oorhandig. Nadat drie professore aangestel is, het ’n optog op die oggend van Donderdag 18 Maart 1869 van die NG kerk na die nuwe Gill-kollege vertrek waar die nuwe gebou ontsluit is.

Anglikaanse kerk Holy Trinity, Port Elizabeth

Die Anglikaanse kerk Holy Trinity in Port Elizabeth.

Hierdie Anglikaanse klipkerk naby Port Elizabeth se middestad is in drie fases gebou: 1862 tot '66, 1872 tot '73 en 1897 tot '98. Die oorspronklike ontwerp het aan F. Molesworth Pfeil 'n eerste plek in 'n wedstryd vir die ontwerp van 'n Anglikaanse kerk in die Baai besorg. Die hoeksteen is gelê op 10 Julie 1862 en die kerk is ingewy op 1 April 1866. Dit het sitplek aan 160 kerkgangers gebied, maar in 1867 is dit vergroot om plek aan 380 mense te bied.

Van 1872 tot '72 is die toring aangebring volgens James Bisset se ontwerp, maar op 1 April 1897 het 'n brand in die gebou ontstaan wat alles in puin gelê het buiten die mure en Bisset se toring. William White-Cooper het toe die opdrag gekry om 'n nuwe ontwerp te teken en die hoeksteen is opnuut gelê op 14 September 1897. Die herboude en weereens vergrote kerk is plegtig ingewy op 11 Desember 1898. Die kerk het sedertdien grootliks onveranderd gebly.

Stadhuis, Beaufort-Wes

Die ou stadhuis, nou museum, op Beaufort-Wes, van die kant gesien.

Beaufort-Wes se ou stadhuis, ontwerp deur Bisset, nes die NG moederkerk. Die dorpsraad het die gebou op 20 Julie 1866 sonder veel omslag of seremonie betrek.

Bisset se plan vir Beaufort-Wes se nuwe stadhuis is op 15 November 1859 aan die raad voorgelê en goedgekeur. Die stadhuiskomitee is gevra om dit terug te stuur met enige nodige opmerkings. ’n Kopie sou aan die afdelingsraad gestuur word met volledige besonderhede van wat reeds gedoen is en met versoek om in hierdie verband met die munisipale raad saam et werk. Kommissaris Pritchard is op 20 November 1860 benoem as bestuurder van die stadhuis-en-biblioteekfonds, want dié erwe waarop dit opgerig sou word, so het die koloniale sekretaris beslis, sou net aan die raad oorgedra word mits die beoogde stadhuis ook ’n openbare biblioteek bevat.

Op 12 Julie 1864 het Tobias Myburgh sy ruwe plan van die beoogde stadhuis en biblioteek voorgelê asook ’n skets van die vooraansig van die gebou. Kommissarisse Alport en Thwaits het onderneem om op die volgende vergadering ’n behoorlik opgestelde plan en die nodige spesifikasies gereed te hê sodat daar tenders vir die bouwerk gevra kon word. Daar is ook besluit om die voorlopige spesifikasies van aan James Bisset te stuur sodat hy finale planne, spesifikasies en ramings kon opstel. Dié dokumente het, het hy op 11 Oktober daardie jaar teruggestuur. Die raad het toe besluit om tenders te vra in drie weeklikse kennisgewings in die Cape Advertiser & Mail en die Cape Argus. Nog ’n besluit was dat die bouaannemer nie sou hoef te betaal vir die gebruik van die plaaslike steengroef en steenoond nie. Op 25 Oktober het William Fraser toestemming gevra om die planne en spesifikasies huis toe te neem sodat hy dit kon ondersoek.

Op ’n spesiale raadsvergadering op 11 Januarie 1865 is Bisset se tekening vir £64.8s. vir sy tekeninge, spesifikasies ens. goedgekeur en kommissarisse Thwaits, De Villiers, Mynhardt en Alport benoem as stadhuisboukomitee. Terselfdertyd is besluit om 'n ou vyeboom op die stadhuisperseel af te kap en as brandhout aan die stadsklerk te verkoop teen 5s. Op 12 Desember het C. Kiezer die raad ingelig dat hy ’n nuwe steengroef vir bouklippe geopen het.

Op 19 Junie 1866 het die aannemer ’n voorskot van £60 van die boukomitee gevra om ’n deel van die stadhuis te voltooi. Op Vrydag 20 Julie 1866 het die dorpsraad toe sy intrek sonder veel omslag of seremonie in die nuwe stadhuis geneem.

Gedurende die tweede helfte van 1919 het die stadsraad 'n vergroting van die stadhuis beplan, maar die belastingbetalers was nie daarvoor te vinde nie. Hulle het die plan skerp aangeval en volgehou dit sou blote geldverkwisting wees en dat die straatverligting en -verbetering baie noodsaakliker was. Op 'n vergadering van belastingbetalers in Oktober daardie jaar is met 207 teen 185 teen 'n lening vir die vergroting gestem. Nog n plan wat terselfdertyd oorweeg is, was die oprigting van 'n nuwe stadhuis teen 'n geraamde koste van £12 000. 'n Prys van £50 is vir die beste plan uitgeloof. Een wat reeds voorgelê is, was deur die argitek J.E. Vixseboxse, wat op die dorp was om die gebarste toring van die NG kerk te ondersoek. Weer het die belastingbetalers heftig beswaar gemaak sodat ook dié plan laat vaar is.

Omstreeks 1963 het die raad op een na besluit die ou stadhuis moes gesloop word om plek te maak vir 'n nuwe, al het prof. J.J. Oberholster van die Historiese Monumentekommissie destyds die dorp besoek en aanbeveel die gebou moet bewaar word omdat dit, wat argitektuur betref, die enigste van sy soort in die Karoo is en omdat dit die eerste stadhuis van die land se eerste munisipaliteit is. Daarna het die raad nuwe lede gekry wat die bewaring van die gebou goedgesind was. Hulle het met die biblioteekkomitee en die direkteur van biblioteekdienste onderhandel en in 1964 is die biblioteekgebou van 1907, net langs die stadhuis, aan die raad oorgedra. Die biblioteek is verskuif an die ou meisieskool langsaan tot 'n nuwe gebou elders opgerig kon word. Ook in 1965 is besluit om die stadhuis te restoureer, al die bygeboue op te knap en die biblioteekgebou in te rig as raadsaal en kantoor vir die stadsklerk se afdeling en om heelwat nuwe meubels aan te skaf. Hierdie gebou het op 3 Desember 1965 Beaufort-Wes se eerste nasionale gedenkwaardigheid geword. Later is dit ingerig as dorpsmuseum.

Galery

• 
  Bisset noem Port Elizabeth se stadsaal in sy memoires as een van die geboue wat hy ontwerp het, maar hy was waarskynlik verantwoordelik vir die toring, wat in 1883 bygevoeg is. Die gebou is oorspronklik in 1858 opgerig volgens 'n ontwerp van Robert Archibald.

Bronne

• (af) Vivier, W.G.H. en S. 1969. Hooyvlakte. Die verhaal van Beaufort-Wes 1818–1968.. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
• (en) Biografiese besonderhede op die argitektuurwebtuiste Artefacts.co.za. URL besoek op 27 Ap5ril 2015.
• (af) Smit, ds. A.P. 1945. Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Beaufort-Wes (1820–1945). Beaufort-Wes: NG Kerkraad.
• Smith, John (red.). 1974. Somerset-Oos Somerset East 150. 1825–1975. Sentrale Feesreëlingskomitee.

Eksterne skakels

• (en) Sy memoires aanlyn beskikbaar. URL besoek op 27 April 2015.