Domestikasie

   Hierdie artikel behoort versmelt te word met Mak maak.
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Domestikasie, in die ruim betekenis van die woord, is die "mak maak" van plante en diere ten behoewe van die mens. Die proses het waarskynlik 10 000 tot 11 000 jaar gelede begin, waarskynlik in Suidwes-Asië. Domestikasie het dit vir die mens moontlik gemaak om sy halfnomadiese bestaan te laat vaar en hom in 'n vaste woonplek (dorpe) te vestig. Die belangrike oorgang in die geskiedenis van die mens word die Neolitiese Revolusie genoem. Plante is gedomestiseer met die alles oorheersende doel om die mens van voedsel te voorsien, maar in die geval van diere was daar ander dryfvere. Honde, die oudste huisdier, is omstreeks 7000 v.C. gedomestiseer om 'n waakfunksie te verrig en die mens te help jag. Ander diere, soos katte, is dikwels om godsdienstige redes gedomestiseer, terwyl perde en esels as pak- en rydiere moes dien.

Diere

Algemeen

Met domestikasie word bedoel die proses waardeur 'n wilde dier 'n huisdier word. Die proses gaan gepaard met baie veranderinge, uiterlik sowel as innerlik. AI die aspekte word ingesluit by die begrip domestikasie. Wanneer 'n dier in die omgewing van mense woon, wil dit nog glad nie sê dat hy daarom 'n huisdier is nie. 'n Dier moet eers aan sekere kriteria voldoen voordat hy 'n huisdier genoem kan word. In die eerste plek moet 'n huisdier mak wees. Eers dan kan hy vir die mens van nut wees as trek- of rydier, as jagmaat of as verskaffer van materiaal vir klere en voedsel.

Daarnaas moet die voortplanting van ’n huisdier deur die mens gereël kan word. Deur 'n gerigte teelkeuse kan die mens sekere eienskappe van die dier wat vir hom gunstig is, verder teeI. Feitlik alle groepe in die diereryk word deur huisdiere verteenwoordig, byvoorbeeld insekte deur heuningbye en sywurms, en visse deur die goudvis. Soogdiere is egter die beste verteenwoordig. Perde, beeste, skape, katte, honde, konyne, marmotte en ander soorte soogdiere is almal op die een of ander wyse van betekenis vir die mens. Soms is die huisdier se betekenis suiwer ekonomies van aard, soos in die geval van beeste, maar soms word huisdiere aangehou vanweë 'n godsdienstige betekenis of bloot ter wille van die bevrediging wat die mens daaruit put om dit te besit.

Die heilige koeie in Indië is byvoorbeeld van geen fisiese nut nie, maar eerder 'n probleem. Vermoedelik was die heiligheid van sekere diere die vernaamste rede vir hul domestikasie. Volgens sommige kenners is huisdiere oorspronklik bloot as offerdiere aangehou. Een deel van die dier is dan geoffer en die ander deel geëet. Later het die mens dan, volgens hierdie "offerhipotese", diere begin teeI sodat daar altyd 'n offerande byderhand kon wees.

Hierdeur het die mens vasgestel dat die offerdier ook ander nuttige eienskappe het, byvoorbeeld as trek-, ry- of jagdier. Die "offerhipotese" is nie die enigste verklaring vir die domestikasie van diere nie. Volgens 'n ander verklaring het domestikasie begin deurdat mense die kleintjies van wilde diere buite die nedersetting aangetref het en saam met hulle huis toe geneem het. Soms het die diere heeltemal mak geword, in die mense se nedersettings aangebly en daar voortgeplant. Daar bestaan ook die teorie dat sekere soorte diere, soos varke en honde, deur aas en afvalkos na die nedersettings van die mens gelok is. Die meeste diere is gedomestiseer eers nadat mense begin het om 'n permanente plek te bewoon en landbou te beoefen.

Deurdat hul oeste herhaaldelik deur varke en beeste verniel is, het die mense geleer om die diere te vang en mak te maak. Daar word aangevoer dal honde afstam van jakkalse wat die mens op sy jagtogte vergesel en met hul tjankgeluide die mens teen gevaar gewaarsku het. Volgens hierdie opvatting is honde oorspronklik as waakdiere gedomestiseer. 'n Ander bewering is dat honde van wolwe afstam.

Wolwe is immers sosiale jagters en dit is heel moontlik dat hulle die mens tydens jagtogte vergesel het. Die oorspronklike nut van sekere huisdiere is vandag nie meer baie duidelik nie. Daar bestaan egter min twyfel dat honde die oudste huisdiere is en omstreeks 7000 v.C. al gedomestiseer is. Wilde varke, skape en bokke is waarskynlik die eerste keer in Suidwes-Asië mak gemaak en beeste in Suidoos-Europa. Perde is eers omstreeks 2000 v.C. op die steppe van Sentraal-Asië gedomestiseer.

Veranderings as gevolg van domestikasie

Die verskille tussen huisdiere en wilde diere wat aan hulle verwant is, is dikwels baie groot. Die verskille is gedeeltelik toe te skryf aan die doelbewuste seleksie wat daar tydens die teelproses onder beheer van die mens plaasvind. Die mens streef altyd daarna om sekere eienskappe van 'n dier duideliker te laat vertoon. So word melkkoeie nie net vir die grootte van hul uiers nie maar ook vir hul makheid geselekteer.

Sodoende verskil hulle in melkproduksie sowel as in gedrag van wilde beeste. By skape is die belangrikste oorweging die digtheid van die wol en by varke die hoeveelheid vet. Wilde varke het nie so 'n dik vetlaag soos mak varke nie. Mense het selfs so ver gegaan om 'n langer vark te teel: meer werwels beteken meer kotelette. Naas hierdie eienskappe, wat met opset deur die mens ingeteel is, bestaan daar ook ander verskille tussen huisdiere en wilde diere wat niks met die huisdier se nuttigheid vir die mens te make het nie. Perde het byvoorbeeld lang, hangende maanhare, terwyl wilde perde se maanhare kort en regopstaande is. Die lang maanhare beïnvloed glad nie die perd se funksie as rydier nie. Net so min is die kleur van 'n koei belangrik vir melkproduksie.

Dergelike eienskappe gaan blykbaar hand aan hand met eienskappe waarop daar by teling gekonsentreer is. Sulke bykomende eienskappe veroorsaak dikwels dat die spesifieke dier nie veel kans op oorlewing terug in die natuur sou hê nie. Hoenders wat nie meer broeis word nie, maar bloot net eiers lê, sal in die natuur vinnig uitsterf. Sekere honderasse is so ver van hul oorspronklike voorouers vervreem dat hulle nie sonder die hulp van 'n veearts kleintjies in die wêreld kan bring nie. Hulle kan hulself dus handhaaf net as hulle gedurig onder die sorg van mense verkeer. Die wit konyn sal vanweë sy opvallende kleur 'n kleiner kans op oorlewing in die natuur hê as wilde konyne wat oor 'n beskermende kleur beskik. Dit wil nie sê dat daar in die natuur geen spontane kleurafwykings voorkom nie. Wilde takbokke het byvoorbeeld 'n breë wit strook wat om die middel van die Iyf loop. Sulke diere val egter hul vyande makliker ten prooi as diere met ’n beskermende kleur.

Naas die kleur van die pels, kan die digtheid daarvan ook verskil. Soms neem hare of vere by huisdiere uiterste afmetings aan (byvoorbeeld die angoratipe), terwyl ander soorte heeltemal kaal is. Daar is byvoorbeeld die sogenaamde "naakhonde", haarlose katte en selfs skape sander huidbedekking. Ongewoon lang vere is 'n kenmerk van die Onaga-dori-haan met ’n stertlengte van ruim 6 m. Die barokperd (bekend uit 'n afbeelding van 1687) se stert en maanhare was so lank dat dit deur lakeie gedra moes word. Om te verhinder dat die hare vuil word, is hulle met rooi satynstrikke vasgebind wanneer die dier op stal was.

'n Algemene verskynsel is die velplooie van sommige honderasse. Veral die gesigte van bloedhonde en boksers is vol plooie. Die sebu het ’n velplooi aan die keel, net soos wat sekere bokrasse 'n keelaanhangsel het. Gedomestiseerde diere het ook dikwels kenmerkende lang are, byvoorbeeld konyne (Franse en Engelse langoor), varke, honde en ook skape. Die liggaamsgrootte van huisdiere kan baie wissel. By perde wissel die skofhoogte van 50–60 cm tot 1,80 m, terwyl honde se massa van ’n 0.5 kg tot 80 kg kan wissel.

Afgesien van hierdie verskille kan die onderlinge verhoudings van die liggaam van 'n huisdier ook verandering ondergaan. 'n Opvallende verskynsel wat dikwels aangetref word, is die sogenaamde mopskoptipe: 'n verkorte gesigskedel met ’n onderkaak wat boontoe buig. Hierdie skedel is kenmerkend vir mopshonde en 'n aantal vark- en beesrasse. 'n Ander skeletafwyking is die kort pote wat by die sogenaamde tekkeltipe (dashond) voorkom. Behalwe tekkelhonde is daar ook eers 'n kortbenige tekkelskaap geteel. Die ras is op grond van verskeie nadele nie verder geteel nie. Diere wat vir hoë vleisproduksie geteel word, het dikwels 'n swaargeboude skelet. By hierdie tipes is die kleintjies gewoonlik te groot, wat die geboorteproses bemoeilik. 'n Opvallende verskil tussen wilde diere en huisdiere is die mate van harsingontwikkeling. Die harsings van huisdiere is altyd minder ontwikkel, ligter en minder geplooi.

Daarenteen is huisdiere se geslagsorgane en die funksie daarvan beter ontwikkel as by wilde diere. By honde is die teef twee keer per jaar loops en 'n wolvin net een keer. ’n Reun is deur die hele jaar bereid tot dekking, maar 'n wolf net tydens bronstigheid. Huisdiere het gewoonlik ook 'n groter aantal kleintjies wat vroeër geslagsryp is. ’n Vark het gewoonlik 10 tot 14 kleintjies, terwyl 'n wilde vark maar 5 tot 8 het. Wanneer die veranderinge as gevolg van domestikasie nie te ingrypend is nie, kan 'n huisdier weer wild word. Katte, esels en sommige honde kan opnuut leer om hulself in die natuur te handhaaf. In dié geval verdwyn die meeste kleurvariasies en word die tipe meer eenvormig. ’n Goeie voorbeeld hiervan is die Australiese wildehond, die dingo. In Suid-Amerika is daar klein kuddes esels wat weer wild geword het en baie sku is.

'n Ondersoek het aan die lig gebring dat die harsingsmassa geleidelik toeneem by diere wat weer wild geword het. By die Suid-Amerikaanse esels is die massatoename ongeveer 15 %, en so ook by katte wat wild geword het.

Plante

Die eerste tekens van domestikasie (plante en diere) is in Suidwes-Asië gevind by nedersettings van voor 8000 v.C. Beskawings wat op die beoefening van landbou en veeteelt gebaseer was, het egter eers tussen 3000 en 4000 v.C. ontstaan, onder andere in Egipte, Mesopotamië en die Indusvallei. Die geleidelike oorgang van 'n ekonomie wat nie op voedselversameling, jag en visvangs berus het nie maar op landbou en veeteelt, word die Neolitiese Revolusie genoem en het in die jongste Steentydperk plaasgevind. Die oorsake vir die domestikasie van plante is vroeër veral gesoek in klimatologiese veranderings wat kort na die laaste Ystyd (ongeveer 10 000 v.C.) ontstaan het.

Daar is beweer dat die algehele droogte die mense gedwing het om in riviervalleie en oases in Suidwes-Asië saam te dring en dat voedselskaarste gelei het tot die "uitvinding" van landbou en veeteelt. Die teorie is egter te eenvoudig. Bowendien blyk dit uit onlangse ontdekkings dat die domestikasie van plante begin het by nedersettings wat juis nie in die riviervalleie geleë was nie maar in die sogenaamde vrugbare halfmaan: die vlaktes en heuwelgebied aan die binnekant van die groot bergreekse van Suidwes-Asië, naamlik Karmel, Taurus en Zagros.

Dit blyk ook dat die klimaat vogtiger as gewoonlik was. In die betrokke gebied (heuwellandskap met oop loofbosse en bossteppe) was daar uitgestrekte velde met wilde graan, wat die voorouers van die gekweekte soorte is. Waar daar 'n oorvloed van graan aanwesig is, bestaan daar egter nog geen noodsaaklikheid om die plant te kweek nie. Die mense wat daar gelewe het, het nie net voedsel (graan) versamel nie, maar ook gejag (vleis en vis). Hulle het dus ’n breëspektrumdieet gehad.

Die oorvloed van voedsel het waarskynlik tot oorbevolking gelei, wat veroorsaak het dat sekere groepe mense na minder vrugbare gebiede moes uitwyk. Volgens die nuwe teorie het die mense wat na die minder vrugbare gebiede getrek het, begin om plante te domestiseer in 'n poging om die oorvloedigheid wat hulle vroeër geken het, kunsmatig te herstel. 'n Voorbeeld van die domestikasie van plante is wanneer 'n landbouer 'n graansoort wat 'n maklik breekbare aarspil het, kruis met 'n ander soort waarvan die aarspil taaier is, Sodoende word 'n graansoort verkry met 'n aarspil wat nie maklik breek nie en waarvan die hele aar geoes kan word.

Die oudste gedomestikeerde graan is koring, gars, rog, hawer, rys en mielies. Eenaarkoring (Triticum monococcum) is omstreeks 7 000 v.C. uit wilde eenaarkoring (Triticum boeoticum thaondar) van die Zagrosgebergte gekweek. Die voorouer van emmerkoring (Triticum dicoccum), wat min of meer in dieselfde tyd gedomestikeer is, is die wilde emmer (Triticum dicoccoides) wat in die velde naby die Jordaanrivier voorgekom het. Broodkoring (Triticum aestivum) is tussen 6 000 en 5 000 v.C. gedomestikeer as 'n kruis tussen emmerkoring en die wilde bokgras (Aegilops squarozza), wat in Noord-Iran en Sentraal-Asië voorgekom het. Gars (Hordeum vulgare) het oral wild in die vrugbare halfmaangebied voorgekom.

Tweeryige gars (Hordeum sativum hexastichum) is omstreeks 5 000 v.C . vir die eerste keer geteel en is waarskynlik afgelei van die gekweekte tweeryige gars. Hawer (Avena sativa) en rog (Secale cereale) het oorspronklik as onkruid tussen akkers gekweekte graan gegroei. Rys is waarskynlik vir die eerste keer in Indië of Suidoos-Asië gekweek. Daar is twee soorte rys: bergrys (Oryza montana) en laaglandrys (Oryza sativa). Mielies (Zea mays) is aan die ander kant van die aardbol, in Meksiko, tussen 6 000 en 5 000 v.C. gedomestikeer.

Verwysings

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-45-1 band