Heks van Hexrivier

Die Heks van Hexrivier is 'n Suid-Afrikaanse legendariese figuur uit die 18de of 19de eeu.

Matroosberg, die hoogste piek van die Hexrivierberge aan die suidoostekant van die Ceresvallei.

Gebeure

Verskeie skrywers en ondersoekers het hul eie weergawe van die verhaalgebeure.

P.J. Nienaber skryf in sy Afrikaanse Verhalende Verse (1958):

Onder die Hugenote wat hulle in 1688 aan die Kaap gevestig het, was daar ene Pierre Savoye met sy vrou en dogter. Met die vlug oor die Franse grens na Holland is die enigste seun gedood; met Elise, die dogter, het hulle toe na die Kaap gekom. Savoye het deur noeste vlyt gou op die been gekom, sy plaas in Drakenstein verkoop en na die Hexriviervallei getrek. Omdat Elise besonder mooi, van edel bloed en daarbenewens fyn opgeboed (sic) was, het baie jongmans van die buurt om haar hand meegeding. Van almal het sy 'n flinke jonkman, Jean Durand, uitgekies... maar voor sy hom die ja-woord wou gee, moes hy eers, soos die ridders van ouds, 'n kordaatstuk verrig om te toon dat hy haar werklik liefhet, en dat hy dapper genoeg is om met 'n edel dame te kan trou. Haar eis was dat hy vir haar die rooi blom (waarskynlik die Disa Grandiflora) wat bo teen die berg op die plaas groei, moet gaan pluk. Hieroor het die jongman gelag en met sy snaphaan die berg uitgeklim. Ná 'n paar uur se klim, het hy hom op die rots bevind en toe daarop gaan lê om oor die kant te kyk. Onder hom het hy die rooi blom gewaar en, ná heelwat moeite, gepluk; maar toe verbrokkel die krans, wat uit verweerde sandsteen bestaan het, en hy stort die diepte af. Die veewagter het hom daar gekry. Sy dood het vir Elise so aangetas dat sy nooit weer tot haar sinne gekom het nie. Hulle moes haar bewaak. Dog een nag het sy ontsnap en haar van dieselfde rots afgewerp. Die woord ,,HEKS” wat in verband met haar gebruik word in die legende wat na aanleiding van die droewige gebeure ontstaan het, is waarskynlik ontleen aan die Franse “La Bella (sic) Enchantresse”, soos die jongmans haar genoem het: "Die bekoorlike towenares." Die legende wil nou dat elke volmaannag 'n wit gedaante op die hoë rotspunt gesien kan word... Elise wat daar wag, voor haar sprong in die diepte.

Die Pharos Feitegids (2007) skets die gebeure soos volg:

Eliza Meiring was 'n beeldskone meisie wat in die middeljare van die 18de eeu op die plaas Clovelly in die Hexriviervallei gewoon het. Om ontslae te raak van al die ongewenste mans wat by haar wou kuier, het sy gesê dat sy dit slegs sou oorweeg om te trou met die man wat 'n skaars disa uit die onherbergsame dele van die Matroosberg vir haar bring. 'n Vriend, vir wie sy baie lief was, het besluit om haar met die disa te verras en hom in die berg doodgeval. Eliza het haar verstand verloor en moes in die solder van die huis toegesluit word. Sy het haar voorletters en 1768 op die vensterbank uitgekrap. Een nag het sy die deur oopgekry en haar van die trappe af doodgeval. Daar word vertel dat 'n hartseer heks nog soms op 'n donker nag in die Matroosberg ronddwaal. Dis 'n ware verhaal en die plaas Clovelly met die opstal en solderkamer waarin Eliza Meiring toegesluit was, bestaan nog. 'n Ander weergawe van die gebeure is dat sy deur venster gespring en haar toe doodgeval het.

'n Ander weergawe, soos vertel deur Kelly Wheeler (2009), verloop min of meer dieselfde. Eliza Meiring se welgestelde familie besit in 1768 een van ses plase in die vallei - Buffelskraal, met die plaashuis altyd vol mans wat Eliza se hand probeer wen. Sy was een van daardie blasé dametjies wat gou verveeld met die mans geraak het. Om haar hart te wen, moes die man dit darem verdien. Sy het voorgestel dat al haar aanhangers probeer om vir haar 'n Disa-blom van die klowe van die Matroosberg te pluk. Ten spyte van die moeilike uitdaging was daar een man vir wie Eliza werklik lief was en wie werklik lief was vir haar. Hy was die enigste man wat dapper genoeg was om die uitdaging te aanvaar. Sy reis was lank en swaar, maar dit was alles die moeite werd toe hy die rooi disas teen die hange van 'n krans sien blom. In sy opgewondenheid leun hy oor en probeer om die eerste blom wat hy sien te gryp, maar hy gly op die nat mos en val tot sy tragiese dood. Toe Eliza die nuus van die dood van haar geliefde hoor is haar hele wese gevul met hartseer en berou omdat sy tot die besef gekom het dat dit haar eie selfsugtigheid was wat die dood van haar enigste ware liefde veroorsaak het. Hierdie berou het gegroei tot kranksinnigheid en binnekort moes Eliza in haar eie slaapkamer opgesluit word waar sy versorg is. Eliza het ‘n paar keer tevergeefs probeer ontsnap, maar dit was eers met die hulp van die maanlig wat sy suksesvol was. Met haar lang, wit nagrok wat vloeiend om haar smeul het Eliza kaalvoet deur die voetheuwels gehardloop, opsoek na haar ware liefde. Sy het vrugteloos deur die nag gesoek en uiteindelik op ‘n rots van uitputting neergestort. Hier het sy gesit en huil en die wind het haar hartseer aangedra tot waar haar familie dit gehoor het. Haar gesin het die geluid van hul dogter se smart gevolg, net om te sien hoe die rots onder haar uit krummel en sy tot haar dood val. Haar storie dien as waarsku teen ydelheid.

Laubser (2012) gee die verhaal in haar verhandeling so weer:

Frans

Afrikaans

Selon la légende il était une fois une très jolie jeune femme d’origine huguenote française qui s’appelait Eliza Meiring. Elle habitait dans la Hexriviervallei et était la plus belle femme de la région. Malheureusement, Eliza était aussi très vaniteuse et fière. Elle croyait que seulement le plus beau, le plus riche et le plus courageux des hommes pouvait l’épouser. Tout le monde l’appelait « La Belle Enchanteresse », parce que tous les jeunes hommes voulaient gagner sa main. Un jour, elle a fait la rencontre d’un jeune homme qui s’appelait Frans et qui était tout ce qu’elle cherchait dans un homme. Néanmoins, pour tester si Frans l’aimait vraiment, Eliza lui a posé le défi impossible : d’aller chercher une disa rouge poussant au sommet de Matroosberg. Frans a accepté la tâche et a commencé son ascension dangereuse. Il a trouvé la fleur rare, mais comme il était sur le point de la cueillir, il a perdu l'équilibre et est tombé à sa mort avec la disa rouge dans sa main. Selon cette légende, Eliza était tellement dévastée par la mort de Frans qu’elle est devenue folle. Pendant des années ses parents la gardaient dans sa chambre, mais une nuit elle s’est échappée et a fait aussi l’ascension de montagne vers l’endroit où Frans est mort. Lorsqu’elle a vu la tige cassée, elle a lâché sa prise et est tombée à sa mort. Or, après sa chute fatale, Eliza ne trouvait pas la paix. Selon la légende, on peut la voir pendant les nuits de pleine lune dans sa robe blanche au sommet de la montagne – la sorcière de la rivière Hex. Bien qu’Eliza meure aussi tragiquement à la fin de cette histoire, elle provoque tout de même la mort de l’homme qui l’aime. Elle est ainsi une femme fatale qui nous rappelle les sirènes ou les sorcières qui enchantent les hommes rien que pour les tuer.

Volgens die legende was daar eenmaal 'n baie mooi jongvrou van Franse Hugenote-afkoms met die naam Eliza Meiring. Sy woon in die Hexriviervallei en is die mooiste vrou in die omtrek. Ongelukkig is Eliza ook baie ydel en trots. Sy glo slegs die aantreklikste, rykste en dapperste onder die mans mag met haar trou. Onder almal staan sy bekend as die "betowerende heks", omdat al die jongmans haar hand wou wen. Op 'n dag ontmoet sy 'n jongman genaamd Frans; alles wat sy in 'n man bemin. Nietemin, om Frans te toets of hy haar werklik liefhet, stel Eliza vir hom die onmoontlike uitdaging: om 'n rooi disa op die spits van die Matroosberg te gaan pluk. Frans pak die taak en begin sy gevaarlike klimtog. Hy vind die seldsame blom, maar toe hy op die punt staan om dit te pluk, verloor hy sy balans en val na sy dood, met die rooi disa in sy hand. Volgens hierdie legende is Eliza verpletter deur Frans se dood en raak heeltemal die kluts kwyt. Haar ouers moet haar jarelank in haar kamer opsluit, maar een nag ontsnap sy en klim teen die berg op, juis na daardie plek waar Frans dood is. Toe sy die afgebreekte stingel sien, laat los sy en val haar dood. Maar ná haar dood vind Eliza geen rus nie. Volgens oorlewering kan sy tydens volmaannagte in haar wit rok aan die spits van die berg gesien word - die heks van Hexrivier. Dus, hoewel Eliza teen die einde van die verhaal tragies sterf, bly sy steeds die doodsoorsaak van die man wat haar liefhet. Sy is dus 'n femme fatale wat ons herinner aan die sirenes of hekse wat mans bekoor, net om hulle te vermoor.

Pieter W. Grobbelaar se oorvertelling (1968) belig ook hierdie sy waar die hoogmoed letterlik tot 'n val kom. Nie alleen sterf die geliefde, hierdie keer genaamd Filip, op die berghange nie, maar ook die meisie, genaamd Elise. Maar in hierdie weergawe kom sy te hore van Filip se dood en gaan hom onmiddellik soek; en daar, waar sy die geknakte blomsteel sien en die spore van Filip se val, sak sy met 'n sug op die plek in mekaar en die afgrond gryp haar net soos hy Filip gegryp het. Die onbetrokke publiek is ook glad nie geraak deur die tragiek wat afgespeel het nie, maar geniet skynbaar 'n tikkie leedvermaak oor die lotsbeslissing - dat Elise met die dood gestraf is vir haar hoogmoed was haar "verdiende loon", want sy het immers "'n jong man se lewe gekos." Ook in hierdie verhaal dwaal sy elke maanlignag rond op soek na haar geliefde, al roepend ("haar geroep 'n suggie wind"), al sal sy hom nooit vind nie.

Oorsprong

Pieter W. Grobbelaar doen 'n uitvoerige ondersoek in sy vaktydskrifartikel in die Tydskrif vir Letterkunde (1991).

Die verhaal word die eerste maal opgeteken in die onderwysersblad De Unie deur die skrywer D'Arbez, in die jaar 1914. Die verhaal se naam is "De rode bloem".

In die eerste weergawe speel die verhaalgebeure in 1720 af op die plaas Bellevue (Schoongezicht), die dogter ter sprake is ene Estelle (wat so 'n mooi meisie geword het dat die kêrels haar La Belle Enchanteresse (Die skone heks, die betowerende vrou, die bekoorlike towenares) genoem het), die dogter van 'n boer genaamd Etienne de Savoye, moontlik die enigste seun van die Hugenoot Jacques de Savoye. Charles du Pré, ook uit die Hugenotegeslag, word na die rotspunt (bekend as 'La roche du Soleil', of 'De Zonnenklip') gewys en Estelle vra dat hy vir haar die rooi blom moet pluk en terugbring, "en ik zal je vrouw worden." Charles klim die berg uit, lê met sy maag te ver vooroor om die blom te pluk en tuimel na benede. En sterf. 'n Skaapwagter bring die tyding aan boer Etienne de Savoye en hulle gaan haal die liggaam. Hy kon slegs aan sy klere uitgeken word - sy kop was onherkenbaar verbrysel. Maar in sy regterhand hou hy steeds die rooi blom vas - die "disa grandiflora" [wat eintlik disa uniflora moet wees]. Toe Estelle die lyk aanskou, raak sy van haar sinne af. Op die bed lê sy maer en uitgeteer - en op 'n helder nag glip sy by die kamer uit (verby haar slapende oppasster), klim self die berg uit en spring na haar dood, presies waar die jongman afgeval het. Die verteller voer aan die drie keer in sy lewe wat hy wel tydens 'n helder maanlignag te voet deur die Heksrivierkloof gestap het, was dit asof daar op La roche du Soleil 'n wit verskynsel was wat die vorm aangeneem het van 'n vroulike gedaante.

Die Savoye-naam is denkbeeldig en pas by die naamgewing van die vroeë 18de eeu, net soos die jongkêrels wat by Estelle kom kuier het: Jan Greeff, Hercules du Toit, Johannes Vlok, Piet Pretorius, Gerrit van der Bijl, Charles du Pré, Pierre de Villiers en Jean Villon.

Twee jaar later kom die tweede weergawe in Die Brandwag, maar hierdie keer verander die name. D'Arbez het nou 'n informant, ene oom Jan Naudé (wat hierdie verhaal weer by sy oupa gehoor het, wat dit weer by sy oupa gehoor het, wat die eerste seun van die stamvader Naudé was - en toevallig die 'Schone Heks' goed geken het. Want hy was een van haar vryers!). Die vader in die verhaal is nou Pierre de Savoye, die dogter is Elise, die jongkêrel nou Philippe Durand, die seun van Jean Durand, ook 'n Hugenoot. Die verhaalgebeure vind nou in 1703 plaas. Die rotspunt is in die Matroosberg. Die spook is hierdie keer slegs "aan weinig mense beschoren".

Grobbelaar voer aan hierdie weergawe is darem te dik vir 'n daalder. Die werklike Hugenoot De Savoye se voornaam was nie Pierre nie, maar wel Jacques. Geen kind se naam was Elise nie. Sy plase was in Simonsberg en die Wagenmakersvallei, maar nooit in die Hexriviervallei nie. In 1712 keer hy en sy vrou terug na Europa. Aan die manlike kant het die familie in Suid-Afrika heeltemal uitgesterf. Die informant, Naudé, is waarskynlik 'n skepping van D'Arbez, want eers in 1718 sit die stamvader Naudé voet aan wal in Suid-Afrika.

Lawrence G. Green kry 'n ander oorsprong (die bron vermoedelik 'n koerantartikel uit 1926): Die vader se naam is J.H. Meiring, die dogter se naam is Eliza, die plaas is Buffelskraal. Die naam van die kêrel is onbekend. Hierdie keer speel die verhaal af in die 1760's, want nou word "E.M." en die jaartal "1768" op een van die ruite van die kamervensters uitgekrap. Die ruit het egter teen die 1950's gebreek.

'n Stellenbosse student van die Departement Afrikaanse Kultuurgeskiedenis teken 'n soortgelyke verhaal op in 1973, maar hierdie keer word die nadruk geplaas op die spookkamer self, op die plaas Clovelly, voorheen Buffelskraal, wat aan die voet van die Matroosberg in die De Doorns-omgewing in 1767 opgerig is. Die spokery vind nou ook in die huis plaas, en nie alleen op die berg nie. In 1979 sê die inwoners op die plaas (egpaar Hill) hulle is bewus van die legende, maar het self nog niks gewaar nie.

'n Paar punte bly dus dieselfde: die meisie se naam is Elize, Elise of Eliza, die verkorting van Elizabeth. Ook Buffelskraal kom in meer as een bron voor.

Die datum 1768 is wel verdag, want die oorspronklike swaairaamvensters is omstreeks 1840 met Georgiaanse skuiframe vervang, wat groter as dié van die Kaaps-Hollandse vensters was (hoe sou die ruit dan behoue gebly het, of in die eerste plek bestaan het?). Die geweldatum op Buffelskraal gee 1767 aan, maar die huis self was in aanbou tussen 1767 en 1768. Daar is ook 'n tweede huis op die plaas met 'n ander geweldatum. Die informant kon met die gegewens deurmekaar geraak het, of maar net gehoor het van die uitkrapsels.

Bestaan die uitkrapsels wel, en spesifiek op die plaas, behoort die plaas egter sedert 1750 aan Pieter Hugo. Hy is in 1752 oorlede, en die plaas is aan sy seun Jacobus Hugo (1737-1769) bemaak. Die twee huise is in sy tyd gebou: sy moeder het nog jong kinders gehad en is nie weer getroud nie.

Grobbelaar vermoed die sogenaamde "Heks van Hexrivier" was 'n nooi Johanna Elizabeth Meiring en die jongkêrel Philip de Vos; en dat die voorval circa 1840 plaasgevind het. In hierdie geval het De Vos op die plaas gebly, en nie die meisie nie. Hy vermoed ook dit was 'n doodgewone bergklimongeluk "waaromheen die volksverbeelding voortgeborduur het."

Ook die sogenaamde "eidelweiss-vertelling" kon Grobbelaar in geen Europese volksoorleweringboek vind nie:

Hoe die edelweiss-vertelling dan in Suid-Afrika in omloop gekom het? Dis onwaarskynlik dat dit spontaan in die volksmond ontstaan het, want die volksmens skep gewoonlik nie nuwe volkskultuur teen die agtergrond van ’n vreemde kultuurbodem nie. Ongetwyfeld het die een of ander skrywer iewers van die edelweiss gelees, die verhaal van die heks van Hexrivier geken, ’n nuwe verhaal geskep en dit in die een of ander koerant, tydskrif of boek (aan my onbekend) gepubliseer, van waar dit versprei het.

Daar bestaan wel die ou argetipiese "heldenqueeste" of "heldetaak" en "die soektog na die helende plant of juweelstuk" wat algemeen in volksverhale voorkom, onder andere ook in Indië en Pole.

Grobbelaar wys ook op 'n ooreenkoms met 'n ander verhaal uit Ladismith (Kaap), by Prins-se-krans (of Prinsrivier, of Prinsrivierpoort) waar 'n kleurling-jongman heuningkoeke sou uithaal vir sy geliefde (om haar as sy vrou te wen), hoog teen 'n krans op. Onder die gewig van die heuningkoeke breek die een houtpen af. Ook hy val, en breek sy nek. Jare later het die houtpenne nog in die skeure van die krans bly vassteek waarteen hy opgeklim het. Ook by daardie poort het dit glo gespook.

Kultuurinvloed

"Die heks van Hexrivier" kom ook tot uiting onder meer in die roman Teleurgestel (1918) deur Jochem van Bruggen (nou wel teen 'n Transvaalse agtergrond; die held sterf darem nie). Die ballade van S.J. Pretorius verskyn in talryke bronne - in die bloemlesings deur P.J. Nienaber, Afrikaanse verhalende verse (1948), asook Vorm en inhoud en Digters en digsoorte. Laasgenoemde twee is herhaaldelik vir skole voorgeskryf en dus wyd gesirkuleer. Ook Lawrence Green gee in beknopte vorm gestalte aan hierdie ballade in sy boek In the land of afternoon (1950). Nienaber verwerk D'Arbez se verhaal in sy boek Legendes van ons eie land (1952). Dit verskyn ook in Die mooiste Afrikaanse sprokies (1968) en Die heks van Hexrivier, en ander Afrikaanse sprokies (1972) van Pieter W. Grobbelaar. Die legende word oorvertel in Die beste Suid-Afrikaanse spookstories (2014, p. 33 e.v.) deur Wendy Maartens.

Hier volg die gedig oor hierdie verhaal, geskryf deur S.J. Pretorius:

As maanlig oor die berge blink, so wit soos daglumier, dan sien jy oor die rotspunt wink die heks van Heksrivier: Hoog oor die kranse soos 'n mis wat oor die afgrond styg – so hang sy bo die duisternis wat ewig onder swyg. Die storie gaan die jare t’rug nog voor die Grote Trek, kort na die Hugenote-vlug is die verhaal voltrek. Sy was die mooiste in die buurt; hy was van edel bloed; en lang sou dit wel nie geduur’t van hul mekaar ontmoet tot: ,,Ek bemin jou!” en: ,,Ek ook, ,,maar as geluk se pand: ,,gaan pluk die disa teen die rook- ,,blou krans se hoë wand, ,,die disa aan sy lang-lang steel ,,wat oor die rooisand straal, ,,daar uit die dood se bek, sy keel, ,,moet jy vir my gaan haal!” Hy’t haastig oor die werf geloop; sy fluister in sy oor: ,,Ek het jou ewig lief, my Hoop! ,,As ek jou moet verloor…” Hy worstel teen die kronkelpad al langs die kranse op; hier moet hy vastrap, daarso vat, tot by die hoogste top, die top van Liefde en – en Dood. Hy sien die wêreld wyd, dis alles helder, skoon en groot. Toe gaan hy lê: daar splyt die rots, hy sien die disa dans met sagte gloed; hy strek en strek. Maar toe begin die krans te wankel in die dood se bek. Hy stort en gryp die liefdeskroon wat in sy vingers knak; hy hoor die wind se helse hoon- lag, sien verbaas hoe vlak na vlak van lig en skadu bring. 'n Duisend voet daaronder het eers sy val tot stuit gebring waar waters stortend donder. 'n Wagter het sy lyk gekry nog in sy hand die blom; ’t skemer op 'n draagbaar by die voordeur ingekom. Een enkel kreet…toe val sy neer en daarna was sy stom en toe die dae gaan en keer haar sinne wou nie kom. En in haar kamer moes hul haar gedurig binne sluit want elke maannag, skoon en klaar wou sy die berge uit. Soms het sy net sy naam genoem en nagte deurgesnik, of uitgeroep: ,,Ek is verdoem!” Haar oë groot van skrik. Een volmaan-nag het sy ontsnap, en in haar lang rok, wit, die donker bosse ingestap, net van een droom besit: Om hom uiteindelik te vind. Toe op die rotspunt, skerp, staan sy, klein-eensaam soos 'n kind een noodlotstond. Toe werp sy haar die dieptes af na waar haar minnaar wag, waar hy haar wegtrek na die graf en in die waters lag… Nou sê hul, as dit maanlig is, dan sien jy bo die duister iets vorm soos 'n wolk, 'n mis, dan staan sy daar en luister hoe uit die waters soos 'n wonder sy stem styg uit die nag, hoe kom uit windluid klowe onder sy roep weemoedig-sag: ,,Kom hier na my, my soet-beminde, waar mos is, en 'n krans ons wegskuil van die woeste winde wat oral waai. Hier dans die wildeblomme in 'n gloed van lig; kom af na my! Kom af! Dat ons oplaas ontmoet om nooit, nooit weer te skei; maar dag en nag in goud en blou aan warme hart ons druk: ons droewe jeug voltooi, in nou en ewig se geluk!

Die legende en toponimie

Die vroegste vermelding van Hexrivier is skynbaar aangeteken op Dinsdag, 7 Januarie 1716:

Waar op geraadpleegt, en dies hooge noodsakelijkheit in consideratie genoomen zijnde, met eenparige stemmen goedgevonden ende besloten is omme den zergeant Hendrik Treurniet met twintigh man aan Witsenbergh, Piekeniers Kloof ende Exrivier

Die spesifieke bovermelde heks-legende en Hexrivier hou nie noodwendig met mekaar verband nie.

Prof. J.J. Smith het in Die Suiderstem vanaf 4 Junie tot 20 Augustus 1938 'n reeks artikels rondom 'aardrykskundige eiename' bespreek, wat in sy rubriek 'Op ons Taalakker' verskyn het. Hierdie koerantartikels is merkbaar 'n dekade voor Nienaber se voorgeskrewe bloemlesings geskryf, en het veral gesteun op Botha se Place Names in the Cape Province en Pettman se South African Place Names. Wat opval is die indeling van Hexrivier onder "gevoelsname", want die "nou, donker kloof van die Hexrivier het die eerste besoekers blykbaar aan die grillerigheid van die heksewêreld laat dink, net soos die moeilike en sorgwekkende bergketting bekend as die Drakensberg vir die Voortrekkers as kwellende drake voorgekom het."

Die legende as bron vir die pleknaamgewing word egter ook nie heeltemal uitgesluit nie, hoewel dit wil blyk dat die naam eerder 'n leenvertaling is, gebou op 'n ouer substratum Boesmanbegrip (wat noue raakpunte toon met verskeie ander nabygeleë dialekte), en daardeur die ou betekenis min of meer bewaar het. In Dictionary of Southern African place names (2014) staan daar onder die naam Hexrivier:

[...] Adapted Dutch for 'witch river', the name is variously stated to refer to the ghostly atmosphere of the deep ravine through which the river flows, or to a legend of a lover who plummeted to his death while picking a rare disa to Eliza Meiring, who subsequently became deranged and acted like a witch. Other explanations link the name with Afrikaans, hek, 'gate', or with x's, refering to the numerous times the road crosses the river. Actually, the name appears to be a translation of Khoikhoi Cobeeb, referring to a witch-doctor or magician (male or female), a powerful and influential figure in Khoikhoi society. The Dutch name, which means 'witch river', is a translation. The component co is cognate with words for 'sorcerer', Mohissa [...] gjo 'doctor, sorcerer'. !O !kuŋ [...] tʃo 'medicine'; Naron [...] tʃo, 'to bewitch', synonym tʃo-k'au; Naron [...] and Kung [...] tʃo, synonym tʃo-kau, tʃo-k"au, 'medicine'; Auen [...] tʃo k'au and !O !kuŋ [...] tʃo:k'au 'medicine man'; Auen [...] !kau:, 'medicine'; /Xam [...] ʃo-/õa, synonym s'o-/ã, 'vegetable medicine... grows out of... hakdoorn stem'.

Die Afrikaanse vertaling Plekname van Suider-Afrika (2020, bl. 274) lui so:

Die naam is Nederlands vir "heksrivier" en verwys moontlik na die spookagtige atmosfeer van die diep kloof waardeur die rivier vloei, of na 'n legende van 'n verliefde man wat na sy dood geval het terwyl hy 'n skaars disa vir Eliza Meiring gepluk het, wat daarna van haar kop afgeraak en soos 'n heks begin optree het. Ander verklarings verbind die naam met hek, of met x'e, wat verwys na die talryke kere dat die pad die rivier kruis. In werklikheid blyk die naam 'n vertaling van die Khoi Cobeeb te wees, wat verwys na 'n toordokter of towenaar (manlik of vroulik), 'n magtige en invloedryke figuur in die Khoi-khoinkultuur. Die Nederlandse naam is 'n vertaling. Die komponent co is verwant aan woorde vir "towenaar", Mohissa [...] gjo 'dokter, towenaar'. !O !kuŋ [...] tʃo 'medisyne'; Naron [...] tʃo, 'om te toor', sinoniem tʃo-k'au; Naron [...] en Kung [...] tʃo, sinoniem tʃo-kau, tʃo-k"au, 'medisyne'; Auen [...] tʃo k'au en !O !kuŋ [...] tʃo:k'au 'medisyneman'; Auen [...] !kau:, 'medisyne'; /Xam [...] ʃo-/õa, sinoniem s'o-/ã, 'groentemedisyne... groei uit... hakdoringstam'.

Uit hierdie inligting betreffende die 'towenaar' of 'toordokter', vermoed Anton Prinsloo "daar was glo 'n invloedryke een daar naby."