J.F. van Oordt

Johan Frederik van Oordt (20 November 1856, Kaapstad - 6 September 1918, Somerset-Wes) beter bekend onder die skuilnaam van D’Arbez, 'n belangrike oorgangsfiguur tussen die Eerste en Tweede Afrikaanse Taalbeweging. Hy is die seun van die koerantredakteur en klassikus J.W.G van Oordt en Susanna Changuion, ’n dogter van die taalkundige A.N.E. Changuion.

D’Arbez

D'Arbez is die omgekeerde van “zebra”, die naam wat professor Cozijn van Leiden aan hom gee. As D'Arbez publiseer hy 'n groot aantal romans (dikwels histories van aard met temas soos die Groot Trek, Boereleiers, die Ou-Kaap en Jan van Riebeeck.) Van Oordt skryf dramas onder die skuilnaam Nemo.

Lewe en werk

Herkoms en opleiding

Johan Frederik van Oordt, wat romans onder die skuilnaam D'Arbez en dramas onder die skuilnaam Nemo skryf, is op 20 November 1856 in Kaapstad gebore. D'Arbez is die omgekeerde van “zebra”, die naam wat professor Cozijn van Leiden aan hom gee. Hy is die oudste seun van die klassikus, joernalis en historikus dr. Jan Willem Gerbrand van Oordt, wat redakteur is van Nederlandstalige koerante soos Het Volksblad, De Zuid-Afrikaan en Ons Land, en Susanna Magdalena Changuion, ’n dogter van dr. A.N.E. Changuion. Op ongeveer tweejarige ouderdom verhuis die gesin na Nederland waar sy vader ’n pos aanvaar as lektor in die klassieke aan die gimnasium in Den Haag. Hy gaan skool in Rotterdam, Haarlem en Leiden, waar sy moeder oorlede is terwyl hy vyftien jaar oud is.

Loopbaan

As sewentienjarige keer hy terug na sy geboorteland. In 1875 word hy onderwyser aan F.D. Changuion se Swartland Instituut op Malmesbury, nadat hy die derdeklas-onderwysdiploma in Kaapstad behaal het. Hy sit sy studies voort en verwerf die B.A.-graad en die eersteklas onderwysdiploma in 1877 aan die Suid-Afrikaanse Kollege in Kaapstad, waarna hy tydelik op Richmond skoolhou en in 1878 hoofonderwyser op Fauresmith word. Op Richmond ontmoet hy sy toekomstige vrou, Alice Elisabeth Atkinson, die dogter van die redakteur van ’n Engelse koerant, en hulle trou in 1880. Hulle het drie kinders, Henrietta Jacoba, Jan Willem Gerbrand en Joan Frederick Atkinson.

Hy verlaat die onderwys in 1879 toe hy ’n betrekking aanneem as tweede klerk by die Ouditeur-Generaal in Bloemfontein. In 1881 gaan hy na Rouxville as landdrosklerk en bekwaam hom dan in die regswese deur op Smithfield die advokaatseksamen af te lê, waarna hy vanaf 1882 weer na Rouxville toe is as advokaat. Sy rustelose geaardheid en gereelde probleme weens sy toenemende gebruik van alkohol vat hom hierna na vele betrekkings, wat hy meestal slegs vir ’n kort tydjie beklee. In 1885 is hy na Kroonstad as prokureur en in dieselfde jaar nog word hy mynkommissaris op Roodepoort, waarna hy in 1889 advokaat word op Heidelberg in Transvaal. Wanneer sy vrou ernstig siek word en terugkeer na haar vader in Kaapstad, “verdwyn” hy en woon vir twee jaar lank in die Oostelike Provinsie onder die naam van John Hill (die naam waaronder hy ook sy ongepubliseerde Engelse verhale skryf). In 1891 is hy as prokureur terug na Richmond en later na Britstown, waar hy vir ses jaar as prokureur werk. Sy vrou en kinders sluit hier weer by hom aan. Op Houwater in die Britstown-distrik het hy ook vir ’n tyd ’n skooltjie, maar sy drankmisbruik veroorsaak dat hy baie dae onbekwaam is vir die taak as onderwyser.

Hoewel enkele artikels reeds vroeër in Hollandse en Engelse tydskrifte (in laasgenoemde onder die skuilnaam James King Hill) verskyn, hou hy hom op Britstown meer besig met die joernalistiek en publiseer verskeie sketse en historiese artikels in veral Ons Tijdschrift, maar ook in Het Zuid-Afrikaansch Tijdschrift en Jong Zuid-Afrika. Historiese artikels wat in Ons Tijdschrift verskyn sluit in Oranje en Zuid-Afrika, na aanleiding van die feesvieringe in Suid-Afrika by geleentheid van die kroning van koningin Wilhelmina op 31 Augustus 1898; De Veldslagen en Gevechten in Zuid-Afrika geleverd, waarin hy begin met die gevegte tussen die Portugese ontdekkingsreisigers en die Khoi en eindig met die Slag van Boomplaats in 1848; en Onze Groote Mannen, wat die lewensverloop van president Brand, E.J.P. Jorissen en F.W. Reitz skets. In hierdie tyd gaan hy ’n kontrak aan met die uitgewersfirma Dusseau van Kaapstad om verhale te skryf vir die Zuid-Afrikaansche Volksbibliotheek en die Zuid-Afrikaansche Historie Bibliotheek. Die historiese artikels wat hy in die tydskrifte publiseer is feitlik sonder uitsondering die eerste raamwerk vir ’n historiese roman in die Zuid-Afrikaansche Historie Bibliotheek. In 1896 gaan hy na Pretoria om daar stof te versamel vir sy werke oor president Kruger en ander wat in die Transvaal afspeel. Hy is die eerste om die gehele Suid-Afrikaanse geskiedenis vanaf Jan van Riebeeck (1652) tot met die Jameson-inval (1896) in boekvorm weer te gee. Vanaf 1899 is hy ’n buitelandse lid van die Leidse Maatskappy van Nederlandse Lettere.

Bydrae tot Afrikaans

Vanaf 1904 (die jaar van sy pa se oorlye) gee hy ’n tyd lank lesings in moderne tale aan die Suid-Afrikaanse Kollege en gee ook privaat lesse in Afrikaans. In 1907 gaan hy na Harrismith om weer vir ’n kort ruk onderwys te gee. Intussen raak hy toenemend geïnteresseerd in die studie van swart tale en hy kry ’n regeringstoelae om vir twee jaar navorsingswerk te doen. Hy voltooi twee boekdele van sy studie, maar sy regeringstoelae word gestaak wanneer die Suid-Afrikaanse Party met Uniewording aan bewind kom. Hierna swerf hy van plek tot plek, terwyl hy steeds periodiek werk aan sy vele historiese en letterkundige geskrifte. In hierdie tyd publiseer hy ook in tydskrifte soos Die Brandwag. In 1917 ondergaan hy ’n ernstige operasie in Johannesburg en vestig hom daarna in Kaapstad. Vanaf hierdie jaar verskyn Die Kinderbiblioteek-reeks onder sy redaksie. Op 6 September 1918 is hy in Somerset Hospitaal in Kaapstad oorlede en hy word in Maitland begrawe.

Skryfwerk

D’Arbez kan beskou word as ’n belangrike oorgangsfiguur in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Hy skryf nog hoofsaaklik in Nederlands en lewer geskiedkundige en morele motiewe wat op ’n spannende intrige gebaseer is. Sy doel is om aangename en eenvoudige leesstof in ’n maklik verstaanbare omgangstaal te verskaf wat tegelykertyd nuttige geskiedkundige agtergrondsinligting aan die leser verskaf. Hierdie resep is nagevolg deur verskeie vroeë skrywers soos J.H.H. de Waal en andere. Die agtergrond van die verhale is gewoonlik sekere geskiedkundige gebeure, wat gewoonlik net met ’n dun draadjie aan die verhaal van die roman verbind is, terwyl die gebeure self gereeld een of ander didaktiese of morele les bevat. Die verhale eindig merendeels op ’n sprokiesagtige manier, met ’n baie gelukkige liefdespaartjie wat na vele probleme met mekaar verenig is, en die illusie van ’n gelukkige lewe daarna word geskep. Die avontuur (meestal die historiese avontuur) is hoofsaak in die verhaal, die didaktiese strekking is ’n belangrike bysaak en die sielkundige motivering vir die karakters se optrede speel ’n baie geringe of merendeels glad geen rol nie.

Prosa

Die eerste van sy kreatiewe werke wat in druk verskyn is Kaapsche stories, wat ’n versameling is van vier verhale (Hoe neef Piet zijn predikant rond reed, Het testament van Oom Piet, De drankduivel en De Schoolmeester) wat hoofsaaklik voorheen in Ons Tijdschrift verskyn het. Dit is nog verhale in die bloot grappige of moralistiese trant, met weinig letterkundige waarde. Meer as twintig jaar later word weer kortverhale van hom gebundel in Losse klippe, zes Zuid-Afrikaanse Verhalen, wat twee verhale uit die tydperk 1897-98 uit Ons Tijdschrift insluit, naamlik Hoe ik een dief vang en ’n Malmesburyse spookstorie, saam met vier ander wat in Die Brandwag gepubliseer is. In hierdie bundel is Ongeluksnek die beste verhaal. Die broers Jan en Piet Botha raak beide verlief op die buurdogter, Susie Fouché. Albei is vasbeslote om haar hand te wen en in ’n geveg in die berge val beide oor die afgrond en sterf. Die kortverhale Tom Taylor en De Wraak verskyn ook in Ons Tijdschrift in die tydperk 1898–99. Een waagstuk verskyn in 1915 in die Kersnommer van Die Burger, waar dit ’n derde prys behaal in die kompetisie deur hierdie koerant uitgeskryf. Dit is die verhaal van ’n waagstuk van die Boereverkenner Danie Theron.

Sy historiese romans skryf hy in Nederlands, met Afrikaanse dialoog. Weens die gewildheid daarvan word meeste later deur veral P.C. Schoonees maar ook andere, insluitende Esther Kritzinger, in sy geheel in Afrikaans verwerk. Die voorloper van die eerste roman uit sy pen, David Malan, verskyn aanvanklik in 1896 as vervolgverhaal in agt dele onder die titel Mimi de Wet in Ons Tijdschrift en die positiewe terugvoer veroorsaak dat hy dit grondig verwerk en as roman uitgee. Dit is ’n roman uit die geskiedenis van die Voortrekkers, waarin die liefdesverhaal van David Malan en Martjie Joubert as raamwerk gebruik word om die geskiedenis van die Voortrekkers onder Piet Retief te skets. Behalwe Piet Retief word die leser voorgestel aan Gerrit Maritz, Hendrik Potgieter, Pieter Uys, Sarel Cilliers en eerwaarde Daniel Lindley, asook die Basoetoeleiers Sikonjella en Moshesh, met wie hulle in die Vrystaat te doene kry. Daarna volg die verhaal die trek na Natal, waar die Zoeloes se geskiedenis en agtergrond geskets word, gevolg deur die bekende geskiedenis van die moord op Retief en sy manskappe en die daaropvolgende aanvalle op die niksvermoedende Trekkerlaers. In hierdie onstuimige tyd trou David en Martjie. Pieter Uys en Hendrik Potgieter kom die trekkers te hulp en in die strafekspedisie teen Dingaan (waarin Pieter Uys en sy seun Dirkie omkom) word David Malan noodlottig gewond. Die vervolg hierop is Tusschen berg en zee, wat die verhaal vertel van die stryd van die Voortrekkers in Natal van 1838 af tot 1841. Dit is ’n suiwer historiese verhaal wat nie die raamwerk van ’n liefdesverhaal gebruik nie, waarskynlik omdat die historiese gebeure self so ontroerend is dat dit nie optooisel nodig het nie. Dit begin by die beskrywing van die dood van Retief, die Zoeloe-aanval op die laers by Blaauwkrans en Weenen, die koms van Andries Pretorius en die Slag van Bloedrivier, wat in besonderhede beskryf word, insluitende die gelofte voor die veldslag. Voor land en volk vervolg op Tusschen berg en zee en vertel die verhaal van die laaste elf jaar van die lewe van Andries Pretorius, met Natal wat van die Boere afgeneem word deur die Engelse, waarna ’n menigte na die suidelike Transvaal is en ander hulle in die Vrystaat vestig. Sir Harry Smith annekseer die Vrystaat en bring hulle weer onder Engelse bewind, waarna Pretorius probeer om die vryheid weer te herwin maar by die Slag van Boomplaats verslaan word. Teen hierdie agtergrond word die liefdesverhaal (en eindelike huwelik) vertel van die dapper adjudant van Pretorius, Jan Rudolf, en Mita Prinsloo, bekend uit die geskiedenis as een van die meisies wat by die aanval op die Voortrekkerlaer by Moordspruit swaar gewond is maar later herstel het.

’n Reeks romans het die lewe in die ou Kaapse tyd as tema. In De familie van den ziekentrooster word die lewe van die familie van die eerste skoolmeester en sieketrooster van Stellenbosch, Sybrandus Mankedam, in verhaalvorm vertel. Dit geskied teen die agtergrond van die regering van goewerneur Simon van der Stel, wat verantwoordelik was vir die stigting van Stellenbosch, wat dan ook na hom vernoem is. Hercule du Pré is die held van die romantiese gedeeltes. Hy is ’n jong Hugenoot wat verlief raak op Annie Mankedam, Sybrandus se dogter, en ten spyte van teenkanting van Annie se dominerende ma tog daarin slaag om haar hand te wen. De strijd om recht speel ook in die ou Kaapse tye af en beeld die stryd uit tussen Willem Adriaan van der Stel en die vryburgers. Die karakters is hier almal historiese persoonlikhede soos Willem Adriaan van der Stel, Adam Tas, Henning Hüsing en Etienne Nel en die gebeure in die roman volg die historiese soos in die bronne opgeteken, sodat dit veral politiek-histories van waarde is. In die oorwinning van die vryburgers word veral Adam Tas en sy familie as die hoofkarakters van die romantiese deel van die boek uitgelig. Waarskynlik sy gewildste roman ooit is Mooi Annie, wat ten minste vier herdrukke in die oorspronklike Nederlands beleef en later ten minste agt drukke in Afrikaans, terwyl Leon Maré dit ook tot ’n drama verwerk. Dit is ’n verhaal uit die vroeë dae van die Nederlandse besetting van die Kaap. Die tweejarige Mooi Annie, wie se regte naam Anne Marie de Sully was, word op 1 Junie 1773 deur Wolraad Woltemade uit die gestrande skip De Jonge Thomas gered. Wolraad het op die punt gestaan om met die weduwee Miemie Sevenblad te trou, maar sterf tydens sy heldedaad. Mooi Annie word dan as pleegkind van Miemie groot. Majoor de Sully is een van die skipbreukelinge wanneer ’n Franse skip aan die Kaap strand. Hy is skatryk en herken Mooi Annie as sy niggie aan die medaljon wat sy om haar nek dra. Mooi Annie erf ryk en trou dan met die eenvoudige maar opregte boer Piet Joubert van Graaff-Reinet. Behalwe vir die Wolraad Woltemade voorval, is daar nie veel geskiedenis in hierdie boek nie en is dit hoofsaaklik ’n liefdesverhaal, waarin die skrywer die geleentheid gebruik om die sosiale toestande in die Kaap en die lewe op die Oosgrens in hierdie tyd te skilder. Aan Tafelbaai’s Strand met die subtitel Twintig jaar uit het leven van een Kapenaar (1791–1811) vertel die treurige verhaal van die laaste jare van die regering van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie aan die Kaap. Die denkbeeldige Kapenaar Jan van Eck bly in 1791 op Papendorp (teenswoordige Woodstock) waar hy ’n dagboek hou en die denkbeelde en toestande van sy tyd uiteensit. Dit sluit die werke van die denkers in die tyd van die Franse Rewolusie soos Voltaire, Rousseau en Diderot in. Hierdie denkrigtings verskil egter van die verval van die Kompanjie wat onderling verdeeld is en futloos getrouheid sweer aan die Engelse regering onder die dekmantel van gehoorsaamheid. Wanneer sy niggie Annie met ’n Engelse offisier trou, grief dit Jan van Eck so dat hy vra om nie langer as lid van die familie beskou te word nie.

Liefde en plicht het die opstand van Slagtersnek in 1815 as historiese tema. Henri Rousseau is luitenant by die Khoi Korps wat vir Frederik Bezuidenhout moet arresteer en wanneer hy hom verset, hom doodskiet. Henri is verlief op die dogter van Cornelis Faber, maar sy betrokkenheid as luitenant by ’n swart soldatekorps staan haar familie nie aan nie. In die geheim laat hy haar na Cradock kom, waar hulle trou. Vyf Afrikaners poog om die dood van ’n mede-Afrikaner aan die hand van swart soldate te wreek en word gevang, ter dood veroordeel en gehang. Hierdie gebeurtenis skok Henri en hy bedank uit Engelse diens.

Zwart en wit het, soos die titel reeds aandui, weer ’n rassetema. Dit is die verhaal van die eerste Vrystaatse Basoetoe-oorlog, waarin die leier van die Boere, Louw Wepener, sy dood op Thaba Bosigo gaan haal het. So behaal Moshesh dan die militêre oorwinning. In die romantiese gedeelte van die roman red Moshesh se seun Tsekelo ’n Boerefamilie uit die hande van ’n woeste bende, ter herinnering aan die weldaad wat ’n jong Boer aan hom bewys het toe hy hom gewond in die veld gevind en gesond verpleeg het. Een vader des volks neem die geskiedenis van die jong Vrystaat verder met uitbeelding van die regering van president Brand tussen 1869 tot 1871. Die ontdekking van diamante en die daaropvolgende toestroming van fortuinsoekers, wat uitloop op die anneksasie van die diamantvelde, word bespreek. Die daaglikse lewe van die delwers en die weerspieëling van die sosiale toestande en filosofiese denkrigtings is van kultuur-historiese waarde. In die romantiese deel van die roman word die lewe en lotgevalle van Jan Bronkhorst verhaal, wat hom opwerk van ’n arm jongman tot ’n welvarende boer.

Macht en recht het as tema die Eerste Vryheidsoorlog, waar reg eindelik oor mag geseëvier het. Hierin word die rol behandel wat persoonlikhede soos Paul Kruger, Piet Joubert, Bok en Jorissen gespeel het tot met die beslissende Slag van Amajuba. Onder die Vierkleur is vir sy tyd ’n baie aktuele roman, wat kort na die afloop daarvan die Jameson-inval as tema het, met die mense wat ’n prominente rol daarin gespeel het en meestal nog steeds lewend was, as karakters. Hierin word vertel hoe Rhodes en Jameson saamgesweer het, hoe Kruger bewus geword het van die beplande inval en sy beslissende optrede teen die invallers by Doornkop. In die verhaal word uitgebeeld hoe vier jong Boere met Nuwejaarsfeesviering plotseling opgekommandeer word en in hulle feesklere die stryd om vryheid by Doornkop meemaak. Die Vierkleur is die simbool wat almal verenig

In Bladen uit de geschiedenis onzer voorouders word in agt afsonderlike dele vertel van die ou Germane, die Galliërs en die Bataviere, Karel die Grote, Floris V, Jeanne d’Arc en hoe die Wes-Europese volke gelewe en oorlog gevier het tot aan die regering van Keiser Karel V. So word die geskiedenis van die Nederlanders, Franse en Duitsers onder die oog gebring. Hierdie is die vernaamste volkere waaruit die Afrikaanse volk eindelik ontstaan het, al kan almal nie sonder meer as die Afrikaner se voorouers gereken word nie. Die werk het ten doel om die lesers meer te vertel van hierdie volkere en op so ’n wyse die Engelse geskiedenis en impak op die Afrikaner teen te werk. De twee zusters is ’n sosiale roman, waar onderskeid getref word tussen ’n huwelik volgens volkstradisie en een wat gesluit word tussen ’n ontwortelde Afrikaanse meisie en ’n Engelsman. Die uiteinde van die huwelik tussen Truitje van der Walt en Arthur Robinson is bankrotskap en selfmoord, terwyl Truitje se suster Hannie en Hans Viljoen sielsgelukkig is met engelagtige kinders.

Bostaande dertien romans beslaan die eerste reeks van die Zuid-Afrikaansche Historie Bibliotheek. Na ruim twintig jaar verskyn daar ’n tweede reeks, meeste daarvan postuum. De nichtjes van de Kommandeur speel af in die jare 1652–1656 en het Elizabeth en Sebastiana van Opdorp as hoofkarakters. Hulle is die niggies van Jan van Riebeeck, onder wie se voogdyskap hulle kom na die dood van hulle moeder. Die verhaal begin met ’n skets van die lewe in Amsterdam en die geskiedenis van die Van Riebeecks, waarna volg die skeepsreis na die Kaap en die nedersetting. Die onderkoopman Van Duijn kom in 1654 met die skip Henriette Louisa in die Kaap aan, waar hy met Sebastiana trou en haar terugneem na Nederland. Antje de Boerin is gebaseer op Van Riebeeck se Dagregister, met die permanente aard van die nedersetting aan die Kaap deur die toekenning van eiendomsregte aan die Vryburgers as tema. Interessant is die beskrywing van die gebruike van die sewentiende eeu, die handel met die Khoi, die strawwe wat vir oortredings uitgemeet is en die pogings wat aangewend is om die land Monomotapa en die stad Vigiti Magna te bereik. Antje die boerin voorsien die Kasteel van groente en melk en speel regdeur die verhaal ’n ondergeskikte rol as bindmiddel. Die hoof romantiese karakter is ’n meisie (Anna Rudolphus) wat as vermomde matroos die gevare van die see trotseer om na haar verloofde (Gysbert Arisz) aan die Kaap te kom. Sy sterf egter kort na haar aankoms in die Kaap. Die goewerneur, Jan van Riebeeck, gaan na die Ooste en ook Antje en haar man verlaat die Kaap en keer terug na Nederland. Antje se dogter Cornelia bly egter saam met haar man en kinders agter in die Kaap. Van klerk tot goeverneur speel ook in die ou Kaapse tyd af en het die subtitel Het leven en bestuur van Rijk Tulbagh (1699–1771). Dit het aanvanklik in Ons Tijdschrift van 1897 verskyn. Hierin word die lewe van Ryk Tulbagh verhaal, beginnende met sy ouers se verblyf op Bergen-op-Zoom in Nederland. Daarna word beskryf sy toetrede tot die diens van die Oos-Indiese Kompanjie, sy vaart na die Kaap en sy loopbaan as klerk aldaar, waar hy mettertyd die hoogste rang as goewerneur behaal. Die skrywer hou Tulbagh se deugsaamheid as voorbeeld vir die leser voor. De dochter van de zeekaptein is ’n verhaal met veel meer romantiese intrige en minder historiese raamwerk as D’Arbez se ander werke. Skipper Willem Knijf trou met die dogter van ’n seekaptein en hulle het ’n dogter Katryn. Willem se vrou is egter vroeg oorlede en wanneer Katryn groot is, vertrek hulle in 1685 uit Batavia saam met ’n aantal ander op pad na die Kaap. Die skip strand in Februarie 1686 aan die kus van Natal. Uit die wrak van die skip bou die oorlewendes dan ’n nuwe skip, die Centaurus, en bereik daarmee die Kaap. Een van die skipbreukelinge is Hartog, wat met Katryn trou en ’n boerdery by Drakenstein in die Kaap begin, waar Willem Knijf tot met sy dood by hulle bly.

De grensbewoners behandel die lotgevalle van die grensboere en hulle stryd teen die einde van die agtiende eeu om vryheid in Graaff-Reinet en Swellendam, met Jan Botha van die plaas Vergelegen as hoofkarakter. Die grensoorloë van die tyd en die gebeure wat lei tot die onafhanklikheidsverklaring van Graaff-Reinet en Swellendam in 1795 word beskryf. Hierna volg die oorname van die Kaap deur die Engelse in September 1795, die grensoorlog van 1799 en die vrede tussen Frankryk en Engeland in 1802, wat lei tot die Hollandse oorname aan die Kaap in 1803. Hierdie bewind duur egter slegs tot 1806 en word weer gevolg deur nog ’n Engelse oorname. Deurentyd word die lotgevalle van die grensbewoners geskets soos  hulle lewens bemoeilik word deur die opeenvolging van ondoeltreffende regerings aan die Kaap. “De zoon van de Hugenoot” het as tema die stryd en lyding van die Hugenote, met die Fransman Louis Chenut en sy gesin as hoofkarakters. Die verhaal begin in 1682 op die dorpie Chenut in Frankryk, met veranderende godsdiensomstandighede wat in 1685 lei tot die herroeping van die Edik van Nantes wat godsdiensvryheid gewaarborg het. Hierna word die Protestante op groot skaal vervolg en uitgemoor. Ook die familie Chenut word vermoor, met slegs die jong Guillaume Chenut wat ontsnap en saam met sy oom na Engeland vlug. Sy oom is egter kort daarna oorlede en die jong Guillaume gaan as matroos saam met John Symington, kaptein van die skip die Sea Queen, na Amerika en daarvandaan na die Kaap. Aan die Natalse kus gaan hulle aan land, maar word deur die inheemse inwoners oorval en vermoor. Guillaume is swaar gewond en word dan deur die inwoners verpleeg, totdat hy ontsnap wanneer hy verneem dat daar ander blankes in die omgewing is. Hy bereik die oorlewendes van die skipbreuk van die Stavenisse en hulle word dan deur kommandeur Hartog met die Centaurus gered en in Februarie 1688 terug gebring na Tafelbaai.

D’Arbez lewer ook werke in die Zuid-Afrikaansche Volksbibliotheek reeks. Van het veld tot de kansel is die storie van Jannie Bester, wat graag skool toe wou gaan maar verplig was om eerder skape op te pas. Sy jonger broertjie leer hom lees en skryf en hy kry dan ’n kinderbybel, waarmee die dominee hom sien. Die dominee oorreed sy ouers om hom te laat leer vir predikant, wat hy in die kweekskool op Stellenbosch doen. Met sy terugkeer na sy tuisdorp trou hy met sy jeugliefde, Mimi, die dogter van die prokureur. Hierdie is ’n verhaal wat die boodskap oordra dat met wilskrag en God se hulp ’n mens ver in die lewe kan kom. Het leven van Johannes Calvijn is bloot ’n oorsig van die historiese gegewens oor Calvyn se lewe, met ’n bylae wat die verspreiding van Calvinisme oor die wêreld aantoon. Ander werke wat aanvanklik vir hierdie reeks in die vooruitsig gestel is, het op ander wyse verskyn. Hoe Amerika zijn vrijheid verkreeg verskyn as nommer 4 van die uitgewer De Bussy se Groene Serie. Hierin vergelyk D’Arbez die Amerikaanse Vryheidsoorlog van 1775 tot 1783 met die Anglo-Boereoorlog. Met die Uniewording wat met die skryf van hierdie boek op hande is, word bepleit dat die voorbeeld van Amerika gevolg moet word sodat daar een magtige verenigde Suid-Afrika kan wees. Die werk skets die voorgeskiedenis van Amerika, die griewe wat die inwoners teen die Engelse bewind gehad het, die oorsake van die Amerikaanse vryheidsoorlog en dan die oorlog self, met spesifieke verwysing na die belangrike rol van George Washington. Levensgeskiedenis van President Brand is nommer 6 in De Bussy se Groene Serie en behandel die lewe en tye van hierdie gewilde Vrystaatse president. Kort geskiedenis van die Hugenote verskyn in 1927, bykans tien jaar na die skrywer se dood. Hoewel die boekie aanvanklik in Nederlands geskryf is, word dit deur T.J. Kruger in Afrikaans verwerk vir die publikasie daarvan. Hierdie werk gee ’n kort oorsig in verteltrant van die godsdienstige vervolgings, die oorloë en die vlug van die Hugenote na Suid-Afrika. ’n Interessante aanhangsel bevat die name van die stamvaders wat in 1688 en daarna uit Frankryk na Suid-Afrika gekom het.

De Kinderbibliotheek is uiteraard kinderlektuur. Hierdie werkies voorsien in ’n baie groot behoefte in ’n tyd toe daar bykans geen leesstof was vir jonger kinders nie. Die reeks bestaan uit twaalf dele, naamlik ’n Mooi feest (van ’n verjaarsdagfees waar Miemie gelukkig is omdat sy haar ou pop aan ’n arm dogtertjie gegee het); Het katje (wat vertel van die redding van ’n katjie uit ’n watersloot, waarna die katjie verantwoordelik is vir die redding van die redders se sussie se lewe); Amper in die hande (waar twee ongehoorsame kinders amper in ’n vol rivier verdrink); Iets o’er ’n perd en ’n donkie (waar die perd sy nek breek wanneer hy oor die draad spring, terwyl die donkie eerder deur die hek gaan); Het grijze vogeltje (van ’n nagtegaal wat vir ’n ryk man sing, ook toe hy sterwende was); Die kneg van koning Salomo (van die kneg wat die taal van die diere kon verstaan en daarom wonderwerke kon verrig); Groot Piet en Klein Piet (Groot Piet was ryk en Klein Piet arm, maar Klein Piet uitoorlê nogtans vir Groot Piet); Die verlore geldtrommel (’n  sterwende vader vertel sy seuns van ’n geldtrommel wat in die tuin begrawe is en in hulle soeke daarna bewerk hulle die tuin en maak dan geld met die vrugte); Willems boompje (’n Voortrekkerseun plant ’n akkerboom in die Vrystaat en word onder die boom begrawe nadat hy dood is toe hy sy sustertjie se lewe wou red); Het veldbloempje (’n Geleerde koop ’n blom by ’n plaasmeisie en dit blyk ’n seldsame blom te wees); Dokter Slim (’n ongeleerde dokter wat tog baie mense genees); As-muisje (’n soort Aspoestertjie-verhaal van ’n weesmeisie wat ’n prinses word en met ’n miljoenêr troue, terwyl haar wrede stieffamilie se dade bekend word) en Wachter (’n waghond wat sy basie se lewe red maar vergiftig word toe hy leer om skape te vang).

D’Arbez skryf twee werke oor Paul Kruger. Paul Kruger en de opkomst van de Z.A. Republiek word later ’n standaardwerk en in die voorbereiding daarvan kon hy nog onderhoude voer met Paul Kruger om dié se perspektief op gebeure te verkry. ’n Meer populêre vertelling wat bedoel is vir die jeug is Van schaapwachter tot president, waarin die verloop van Kruger se lewe in taferele geskets word, vanaf jong skaapwagterseun tydens die Groot Trek tot met sy bannelingskap aan die einde van sy lewe. Hy beskryf ook die lewensloop van Napoleon Bonaparte, keizer der Fransen, wat as nommer 9 van De Bussy se Groene Serie verskyn.

Op taalkundige gebied verskyn daar van hom Phrases and Dialogues with translations in Cape Dutch preceded by short grammatical notes on the latter language (1903); How to speak Dutch (1902, saam met professor W.S. Logeman) en English-Cape Dutch vocabulary for the use of Englishmen (1902). Al hierdie werke verskyn by die uitgewer Jacques Dusseau en Kie van Amsterdam.

Drama

Sy twee dramas is in Afrikaans en word onder die skuilnaam Nemo uitgegee. De koekdief is ’n klug. Doortje Allemans het pas ’n koek gebak vir haar man Jan se verjaarsdag wanneer sy deur Mita Snuffel na buite geroep word. Die ondeunde skoolseun Piet Slik neem sy kans waar en steel die koek. Doortje kry ’n pak van haar man oor die voorval. In die hofsitting wat volg hou die slim Piet die magistraat, die konstabels, Doortje, Jan en Mita almal vir die gek met sy kostelike antwoorde. In De erftante word Jan Lamp en sy verengelste familie meestal deur eie toedoen al meer in die skuld gedompel. In hierdie toestande word die Engelse en tradisionele Boerewaardes teenoor mekaar afgespeel. Wanneer Jan net wil moed opgee, kom die nuus dat sy skatryk suster sy vier dogters as haar erfgename aangewys het, waardeur hulle skulde vereffen kan word. Hierdie toneelstukkies het weinig dramatiese waarde, maar veral De koekdief was populêr in opvoerings, waardeur die groot behoefte aan eie speelbare stukke in sy tyd geblyk het.

Publikasies

Jaar	Titel van publikasie
1896	Kaapsche stories David Malan Mooi Annie Een vader des volks
1897	De strijd om recht Tusschen berg en zee Zwart en wit Liefde en plicht Van klerk tot Goeverneur
1998	Onder de Vierkleur Paul Kruger en de opkomst van de Zuid-Afrikaansche Republiek De familie van de ziekentrooster Aan Tafelbaai’s strand
1899	Macht en recht Voor land en volk
1904	De koekdief (onder die naam Nemo) Van schaapwachter tot president
1907	Van het veld tot de kansel
1908	Het leven van Johannes Calvijn
1913	Bladen uit de geschiedenis onzer voorouders
1914	Hoe Amerika zijn vrijheid verkreeg Levensgeschiedenis van President Brand
1917	De Kinderbibliotheek (twaalf dele) Napoleon Bonaparte
1918	Losse klippe De erftante (onder die naam Nemo) De nichtjes van de Kommandeur
1919	Antje de Boerin
1920	Macht en recht, Transvaalse Vrijheidsoorlog 1880–1881 De dochter van de zeekapitein De grensbewoners
1921	De zoon van de Hugenoot
1927	Kort geskiedenis van die Hugenote
1928	Die lewe van Paul Kruger (saam met P.J. Viljoen)
1936	Die slag by Bloedrivier

Bronne

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Conradie, Elizabeth. Hollandse skrywers in Suid-Afrika (Deel 2) (1875–1905) J.H. de Bussy/H.A.U.M, Kaapstad en Pretoria, 1949
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J. D’Arbez as skrywer. J.H. de Bussy Pretoria en H.A.U.M. v/h Jacques Dusseau & Co Kaapstad Eerste Uitgawe 1936
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006