Inenting

Inenting word gebruik om mense en diere teen infeksiesiektes te beskerm. Daar is twee maniere waarop die beskerming bewerkstellig kan word. By aktiewe immunisasie word 'n entstof gebruik om die liggaam se immuunrespons te stimuleer. So ʼn entstof bestaan gewoonlik uit die siektewekkende organisme in ʼn geïnaktiveerde of verswakte vorm sodat dit nie langer die siekte kan veroorsaak nie. Die teenliggame of sellulêre immuunrespons wat deur die entstof bewerkstellig word, is daartoe in staat om die liggaam teen die virulente vorm van die organisme te beskerm.

Dr Schreiber van San Augustine gee 'n tifus inenting by 'n landelike skool, San Augustine County, Texas. April 1943.

Passiewe immunisasie daarteenoor maak gebruik van teenliggame wat elders geproduseer is. Hierdie behandeling word toegepas wanneer direkte immunisering ondoeltreffend is. Inenting is een van die groot suksesse van die voorkomende geneeskunde. Siektes soos pokke, wat eeue lank dood en ellende in die wêreld veroorsaak het, is vandag as gevolg van goed georganiseerde inentingsprogramme heeltemal uitgeroei.

Baie ander siektes, soos polio en tuberkulose, word vandag ook deur inenting doeltreffend onder beheer gehou. Voorts speel inenting ʼn uiters belangrike ekonomiese rol in dieregesondheid. Inenting word in die eerste plek gebruik om individue te beskerm teen infeksiesiektes veroorsaak deur mikroörganismes, soos bakterieë en virusse. Dit is ook van belang om sekere gevaarlike virusse permanent uit te roei deur die oordrag van die virus na sy natuurlike gasheer te verhinder. Daar is vandag 'n groot aantal infeksiesiektes waarteen inenting gebruik kan word. Hierdie siektes sluit in witseerkeel (difterie), kinkhoes, tetanus, polio, pokke, tuberkulose, masels, Duitse masels (rubella), hondsdolheid, griep, geelkoors, tifus en cholera. Die twee maniere waarop inenting beskerming bied teen al hierdie siektes, is deur passiewe en aktiewe immunisasie.

Passiewe immunisasie

Dit beteken dat 'n pasiënt behandel word met teenliggame wat sy liggaam nie self geproduseer het nie. In die algemeen word die teenliggame verkry uit die bloed van mense wat reeds deur 'n vroeëre infeksie immuniteit teen die siekte opgebou het. Die belangrike voordeel van passiewe immunisasie is dat oombliklike immuniteit verkry word. Ongelukkig duur hierdie immuniteit slegs 'n kort periode omdat die toegediende teenliggame binne enkele weke uit die bloed verdwyn. Dit is egter baie geskik in gevalle waar vinnige beskerming nodig is, soos in gevalle van witseerkeel of hondsdolheid. Dit word ook gebruik waar pasiënte met lewensgevaarlike maar baie seldsame virusse, soos Lassakoors - of Marburgvirusse, besmet is.

Vroeër is daar by hierdie siektes dikwels gebruik gemaak van die serum van diere wat kunsmatig met 'n bepaalde organisme geïnfekteer is. 'n Klassieke voorbeeld van so ʼn behandeling was toe die Duitse wetenskaplike E.A. von Behring op Ou-Kersaand 1890 'n jong meisie wat besig was om aan witseerkeel te sterf, se lewe gered het deur haar in te spuit met die serum van 'n skaap wat vooraf met die witseerkeel- bakterieë geënt was. Dit was die eerste eksperimentele demonstrasie van passiewe immuniteit en die bestaan van teenliggame. Dit het aan Von Behring 10 jaar later die Nobelprys vir medisyne besorg. Hoewel so 'n serum groot hoeveelhede teenliggame kan bevat, het dit die nadeel dat daar saam met die teenliggame ook bale vreemde diereproteïene ingespuit word. Hierdie proteïene kan 'n allergiese reaksie uitlok, wat kan wissel van 'n betreklik onskuldige huiduitslag tot 'n lewensgevaarlike skoktoestand. Om hierdie rede word die serumterapie nog net in sekere noodgevalle oorweeg.

'n Veel veiliger benadering is deur van teenliggame van dieselfde spesie gebruik te maak en die gammaglobulien-teenliggame voor inenting te suiwer. Die terapie word byvoorbeeld gebruik in gevalle waar kinders in 'n algemeen verswakte of slegte toestand geïnfekteer word met kindersiektes soos masels of waterpokkies.

Aktiewe immunisering

In hierdie geval word 'n entstof toegedien wat 'n immunologiese reaksie uitlok, wat op sy beurt beskerming bied teen latere infeksie met die siekteveroorsakende (virulente) organismes. Die entstof bestaan gewoonlik uit 'n geïnaktiveerde of ʼn geattenueerde (verswakte) vorm van die virulente organisme. Dit kan egter ook bestaan uit die gemodifiseerde vorm van 'n skadelike produk wat deur 'n bakterium uitgeskei word. Die twee belangrikste kenmerke van 'n entstof is eerstens dat dit nie 'n siekte of ander skadelike effek kan veroorsaak nie en tweedens dat dit 'n sellulêre of humorale (teenliggaam-) immuunrespons uitlok wat die virulente organisme kan herken en onskadelik kan maak.

In Suid-Afrika word vir normale babas en kinders 'n aktiewe immuniseringsprogram aanbeveel en gereguleer, wat insluit inenting teen tuberkulose, witseerkeel, kinkhoes, tetanus, polio en masels. Hierdie inentings word by mediese klinieke of deur mediese praktisyns verskaf. Deur die inenting so wyd moontlik toe te pas, is indrukwekkende resultate reeds behaal in die bekamping van 'n verskeidenheid van ernstige siektes. In die inentingsprogram word verskillende entstowwe in kombinasie en op verskillende tye toegedien. OTP is 'n gekombineerde entstof teen witseerkeel, tetanus en kinkhoes. Dit word gewoonlik toegedien op 3, 4.5 jaar, 6 en 18 maande na geboorte, met nog 'n toediening (sonder die kinkhoesentstof) op die ouderdom van 4 tot 6 jaar. Die reëlmatige herhaling van die inenting vind plaas omdat die onderskragingsdosisse die oorspronklike immunologiese reaksie versterk sodat 'n blywende immuniteit opgebou kan word. Die tetanusentstof bestaan uit ʼn toksoïed, dit wil se 'n gifstof wat sodanig verander is dat dit sy oorspronklike giftige eienskappe verloor het, maar nogtans teenliggame kan uitlok wat die liggaam teen die ware gifstof kan beskerm. Die witseerkeelentstof bestaan uit 'n soortgelyke toksoïed, terwyl die kinkhoesentstof uit geïnaktiveerde of dooie bakterieë bestaan.

Polio

Vandag is immunisering teen poliomiëlitis, 'n virussiekte wat verlamming kan veroorsaak, verpligtend. Daar word 2 tipes poliovirus entstowwe in die wêreld gebruik, naamlik die sogenaamde Salk-entstof, wat ontwikkel is deur die Amerikaner Jonas Salk (geb. 1914) en wat bestaan uit ten volle geïnaktiveerde poliovirus, en 'n ander entstof bestaande uit lewende virusse wat sodanig verswak is dat dit nie meer 'n siekte kan veroorsaak nie. Die entstof kan deur die mond ingeneem word en staan ook bekend as slukentstof. Dit is ontwikkel deur 'n ander Amerikaner, AB. Sabin (geb. 1906). en dit is hierdie entstof wat in Suid-Afrika gebruik word. Die inentingsprogram is dieselfde as vir die DTP-kombinasie entstof.

Pokke en tuberkulose

Eeue gelede het die Chinese al vasgestel dat wanneer die vloeistof wat verkry word uit die pokke van pasiënte wat baie lig aangetas is, oorgedra word op die vel van 'n ander persoon, dit beskerming verleen teen die siekte. In die Weste het immunisering teen pokke egter eers van die einde van die 18e eeu af bekend geword. In 1796 het die Brit Edward Jenner (1749-1823) ontdek dat die organisme wat uit die pokke van beeste geïsoleer kan word (beespokkevirus), nie die gevreesde siekte by die mens veroorsaak nie, maar wel immuniteit verskaf teen infeksie met die menslike pokkevirus.

Hierdie beginsel om 'n lewende variant van pokkevirus te gebruik wat nie die siekte kan veroorsaak nie, word vandag nog gebruik. Inenting teen pokke was vir 'n bale lang tyd in Suid-Afrika en elders verpligtend. Die inentingsprogram was egter so geslaag dat pokke as siekte verdwyn het. As in ag geneem word dat die sterftesyfer in Engeland as gevolg van pokke in Jenner se tyd een sesde van die totale geboortesyfer beloop het, terwyl daar in 1950 in Indië nog 41 000 sterfgevalle as gevolg van pokke geregistreer is, kan die uitskakeling van die siekte as een van inenting se groot suksesse aangeteken word. Die welslae is grootliks daaraan te danke dat die menslike pokkevirus alleen van die mens as gasheer gebruik kan maak.

Deur dus sover moontlik alle mense in te ent in alle streke van die wêreld waar die siekte al voorgekom het, is alle moontlike gashere vir die kweek van nuwe pokkevirus uitgeskakel en het die virus dus uitgesterf. Inenting teen pokkevirus is vandag nie meer verpligtend nie. Ook in die stryd teen tuberkulose of tering word gebruik gemaak van 'n mikroörganisme wat sodanig verswak is dat dit nie meer die siekte kan veroorsaak nie. Die bekende BCG-entstof is in 1924 ontwikkel deur die Franse bakterioloë Albert L.C. Calmette (1863-1903) en Camille Guérin (1872-1961). In Suid-Afrika is BCG-immunisering verpligtend en die optimale tydperk vir immunisering is binne die eerste 3 maande na geboorte. Onderskragingsdosisse om die oorspronklike inentingsdosisse te versterk, word aanbeveel op skoolgaande en skoolverlatende ouderdomme.

Masels, rubella en ander siektes

Masels word beskou as 'n ernstige kindersiekte wat vandag bekamp word met 'n verswakte lewende entstof. In Suid-Afrika word immunisering aanbeveel vanaf 6 maande na geboorte, veral vir die laer sosio-ekonomiese gemeenskappe, waar die risiko hoër en die siekte ʼn ernstige gesondheidsprobleem is.

Rubella of Duitse masels is normaalweg geen ernstige siekte nie, maar die gevaar van die siekte is daarin geleë dat wanneer dit binne die eerste 3 maande van swangerskap opgedoen word, dit die fetus ernstige skade kan berokken. Om die rede word aanbeveel dat jong meisies voor puberteit teen rubellavirus geïmmuniseer word. Wanneer inenting na hierdie tydperk plaasvind, moet verseker word dat die vrou in daardie stadium nie swanger is of binne die eerste 3 maande swanger sal raak nie. Daar is ook entstowwe beskikbaar teen siektes soos pampoentjies en griep.

Entstowwe teen griepvirus is egter nooit baie lank doeltreffend nie, omdat die virus maklik antigeniese veranderinge ondergaan wat hom daartoe in staat stel om die immunologiese beskerming te ontduik. As entstowwe teen tifus en cholera word geïnaktiveerde bakterieë gebruik. 'n Entstof teen geelkoors, 'n akute virussiekte wat in Sentraal-Afrika en ander tropiese streke voorkom, is in die veertigerjare in Amerika ontwikkel deur Max Theiler (1899-1972), 'n prestasie waarvoor hy in 1951 die Nobelprys vir medisyne ontvang het. Hy was die eerste Suid-Afrikaner wat die Nobelprys ontvang het. Max Theiler se vader, sir Arnold Theiler, was een van die pioniers op die gebied van die ontwikkeling van entstowwe teen infeksiesiektes by diere in Suid-Afrika. Hy was ook die stigter van die Veeartsenykundige Navorsingsinstituut op Onderste-poort, waar tans die grootste deel van alle entstowwe vir dierlike gebruik in Suid-Afrika vervaardig word.

Inenting by diere

Anders as by die mens is die inentingsprogramme by diere hoofsaaklik gegrond op ekonomiese oorwegings. Die bees en skaapgetalle in Suid-Afrika beloop tans onderskeidelik 9 en 30 miljoen. Dit verteenwoordig 'n baie groot belegging en infeksiesiektes kan die veestapel of ander bedrywe, soos die hoenderbedryf, onberekenbare skade berokken. Om die rede is inenting teen bepaalde siektes noodsaaklik. Een van die belangrikste suksesse wat entstowwe vir diere betref, is die beheer van runderpes.

Dit is ʼn siekte wat reeds tydens die heel vroeë Egiptiese beskawing bekend was en gedurende die Middeleeue algemeen in Europa voorgekom het. In 1896 het 'n epidemie Suid-Afrika getref en meer as 90 % van die totale gespletehoefdierebevolking is uitgewis. In 1928 is die eerste entstof teen die runderpes virus ontwikkel, maar doeltreffende beheer het eers in die sestigerjare moontlik geword nadat 'n geslaagde weefselkultuur-entstof in Engeland ontwikkel is. 'n Baie omvattende immuniseringsprogram is in Afrika van stapel laat loop, wat 'n einde gemaak het aan die geweldige veeverliese as gevolg van runderpes.

'n Ander virussiekte onder beeste wat wêreldwyd 'n groot ekonomiese faktor is, is bek-en-klouseer. Gelukkig is Suid-Afrika betreklik vry van die siekte en beeste word slegs in sekere grensgebiede en op 'n gelokaliseerde basis teen die siekte geïmmuniseer. Van die belangrikste bakteriese infeksiesiektes van beeste waarteen algemeen in Suid-Afrika geënt word, is spons-, milt-en lamsiekte. Bakteriese entstowwe word ook gebruik om weerstand te bied teen siektes soos Brucella, 'n aansteeklike siekte wat miskraam by koeie kan veroorsaak. Die belangrikste virussiekte by skape, waarteen bykans alle skape in Suid-Afrika geënt word, is bloutong. Hiervoor word 'n verswakte lewende entstof gebruik.

Verder word sover moontlik alle skape geënt teen 'n dodelike bakteriële siekte, bloednier of enterotoksimie. Dit is egter ook nie net skape en beeste wat van ekonomiese belang is nie. Hoenders is vatbaar vir 'n hele aantal verskillende siektes, wat veral as gevolg van die intensiewe aard van die boerdery potensieel geweldige skade aan die eier- en braaikuikenbedryf kan aanrig. Die belangrikste virussiekte waarteen bykans alle hoenders geënt word, is Newcastle-siekte. 'n Dieresiekte wat veral by die mens groot vrees skep, is hondsdolheid. Die siekte word veroorsaak deur 'n virus wat versprei word deur diere soos muishonde, meerkatte en muskeljaatkatte.

Huisdiere soos honde en katte kan egter ook met die virus besmet raak en dit kan na die mens oorgedra word wanneer so 'n hondsdol dier iemand byt. Daar is vandag egter doeltreffende entstowwe beskikbaar vir die immunisering van huisdiere soos honde en katte. In geproklameerde hondsdolheidsgebiede in Suid-Afrika is die inenting van honde en katte verpligtend. Anders as voorheen is daar vandag ook 'n doeltreffende entstof beskikbaar vir menslike gebruik. Hierdie sogenaamde menslike diploïedeselentstof (MDSE) word normaalweg slegs toegedien aan persone wat 'n risiko loop om met hondsdolheid in aanraking te kom. Dit kan egter ook na blootstelling aan die virus gebruik word omdat die virus 'n abnormale lang broeitydperk het.

Inenting in die toekoms

Hoewel daar baie rede is om trots te voel op die welslae wat reeds op die gebied van inenting behaal is, is daar nog baie wat gedoen kan word. Veral op die gebied van die ontwikkeling van veiliger en beter entstowwe is daar baie moontlikhede. Daar word tans nog steeds op baie groot skaal gebruik gemaak van entstowwe wat van lewende virusse vervaardig word. Die moontlikheid bestaan egter om in baie gevalle die lewende virus te vervang deur 'n geïnaktiveerde virusdeeltjie of, veeI beter nog, deur slegs daardie proteïenkomponent van die, virus wat die immunologiese reaksie uitlok wat die liggaam teen infeksie beskerm. Die moontlikheid om sulke proteïenkomponente op groot skaal deur middel van genetiese manipulasie in bakterieë te sintetiseer, open baie nuwe moontlikhede op die gebied.

Een van die wêreld se belangrikste aansteeklike siektes wat nog hoegenaamd nie deur inenting beheer kan word nie, is malaria. Dit is 'n siekte wat in Afrika alleen verantwoordelik is vir tot 'n miljoen sterftes by kinders onder die ouderdom van 5 jaar. Die siekte word veroorsaak deur 'n protosoa wat oorgedra word deur 'n spesifieke muskiet. In 'n soektog na 'n entstof teen malaria word navorsing gedoen om te probeer vasstel of teenliggame teen enige van die verskillende lewenstadia van die parasiet gebruik kan word om die mens teen die siekte te beskerm. Nuwe tegnieke, soos die gebruik van monoklonale teenliggame en die tegnieke verwant aan genetiese manipulasie, word ingespan in hierdie soektog.

Sien ook

• MMR-entstof
• Entstofhuiwering

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, 0908409532 band

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Inenting.