Irannese Rewolusie

Die Iranse Rewolusie (Persies: انقلاب اسلامی, Enghelābe Eslāmi of انقلاب بیست و دو بهمن) was 'n rewolusie in Iran waarby die diktatoriale, pro-Westerse sjah Mohammad Reza Pahlavi uit die mag verdryf is ten gunste van, uiteindelik, 'n Islamistiese republiek onder leiding van ajatolla Ruhollah Khomeini. Die rewolusie het in twee fases plaasgevind. In die eerste fase het 'n alliansie van liberale, linkse en religieuse groeperinge die sjah verdryf. In die tweede fase, gereeld na verwys as die Islamitiese Rewolusie, het Khomeini die mag oorgeneem.

Iranse Rewolusie
Betogers in Teheran in 1979.
Datum Januarie 1978 – Februarie 1979 Ligging Iran Resultaat Afsetting van Sjah Mohammad Reza Pahlavi Stigting van die Islamitiese Republiek van Iran Iran-Irak-oorlog
Strydende partye
Keiserlike regering Rastakhiz Keiserlike Iranse weermag Keiserlike lyfwag SAVAK Iranse polisie Royaliste	Rewolusionêre Raad Islamitiese Rewolusiekomitees Islamitiese Republikeinse party Iranse Hezbollah Jahad-e Sazandegi Nasionale Front Nasionale Demokratiese Front Iranse Vryheidsbeweging Tudeh Fedai Unie van Kommunistiese Militante Iranse Volksmujahideen Ahwazi nasionaliste Koerdiese nasionaliste Beloetsji nasionaliste
Aanvoerders
Mohammad Reza Pahlavi Jamshid Amouzegar Jafar Sharif-Emami Ali Neshat Nematollah Nassiri Nasser Moghadam Gholam Ali Oveisi	Ajatolla Ruhollah Khomeini Ajatolla Mohammad Beheshti Mahmoud Taleghani Mehdi Bazargan Karim Sanjabi Massoud Rajavi
Ongevalle en verliese
2 781 gesneuweldes tydens die proteste tussen 1978 en 1979.

Die rewolusie het in November 1978 begin, al was daar alvorens reeds uitgebreide proteste. Op 16 Januarie 1979 het die sjah gevlug, al het hy die as 'n lang vakansie voorgewend. Op 1 Februarie het Khomeini uit sy ballingskap in Frankryk teruggekeer en het hy vinnig begin om die pluralistiese rewolusie te vorm na 'n strewe na absolute mag vir die geestelikheid.

Begin van die rewolusie

Die sjah met onder andere VS-president Jimmy Carter.

In 1977 het studente teen die regime in opstand gekom en het hulle op 'n staat aangedring waarin die Persiese en die Islamitiese karakter van die land meer na vore sou kom. Tot dan toe was Iran 'n diktatuur wat sterk deur die Weste, veral die VSA, ondersteun is. Spoedig het meer ontevrede mense soos die intellektueles, middelstaander, die kommunistiese Tudeh-party en geestelikes hulle by die studente aangesluit. In 1978 het die sjah haastig 'n paar maatreëls ingevoer, bv. die herinstelling van die Islamitiese kalender en die afskaffing van die eenpartystelsel. Die laaste skuif het aan die Nasionale Front die kans gegee om hulself opnuut te organiseer. Islamitiese rewolusionêres het later die Islamitiese Rewolusionêre Party (IRP) opgerig, wat met die ideë van Khomeini vereenselwig het. Maar die maatreëls van die sjah het te laat gekom.

In September 1978 het die land gedestabiliseer. Grootskaalse proteste het reëlmatig plaasgevind. Op Vrydag 8 September het 'n enorme demonstrasie in Teheran plaasgevind. Die demonstrasie is hardhandig neergeslaan waarby honderde hul lewens verloor het. Dit het tot gevolg gehad dat die weerstand teen die regime alleen maar sterker geword het — sowel onder die eie bevolking as by ander lande. Die sjah het later 'n noodtoestand onder krygswet aangekondig.

In Oktober 1978 het 'n algemene staking plaasgevind, waarby die meeste industrieë gesluit is.

In Desember, gedurende die Islamitiese maand muharram, was die proteste op hul hoogtepunt. Tydens muharram en dan spesifiek tydens Asjoera word herdenk dat Imam Hoessein, die kleinseun van die profeet Mohammed, as martelaar gedood is deur die leër van die tirannieke Omajjadiese kalief Yazid I in die Slag by Karbala. Tydens die herdenkinge is die sjah as 'n hedendaagse tiran en 'n onregverdige heerser neergeset. Moslems het 'n religieuse verpligting om teen tirannie in opstand te kom en in daardie maand het proteste daagliks plaasgevind. Die leër het verdeeld geraak oor die bevel om teen die demonstrante op te tree.

Op 4 Januarie 1979 het die sjah Shahpur Bakhtiar, voorsitter van die Nasionale Front, tot premier benoem. Op 16 Januarie het die sjah gevlug. Hyself het verklaar dat hy op vakansie gegaan het. By sy vertrek was hy al daarvan bewus dat hy aan kanker gely het. Saam met sy familie het hy na Egipte vertrek, die enigste land wat hulle wou toelaat. Die sjah het sieker geword en het uit angs vir vervolging nie meer na sy land teruggekeer nie. Hy is twee jaar later aan kanker in Egipte oorlede.

Islamitiese rewolusie

Die terugkeer van Khomeini

Op 1 Februarie 1979 het ajatolla Ruhollah Khomeini ná vyftien jaar ballingskap na Iran teruggekeer. Khomeini het homself met die verskillende imams van die Twaalver Sjiïsme geassosieer. Hy het homself as die opvolger van die imams beskou en by 'n gebrek aan 'n imam — die twaalfde imam of mahdi sou pas aan die einde der tye terugkeer — wou hy die gelowiges lei.

Khomeini het in daardie tyd nog nie die agterste van sy tong gesien nie. Hy het die mense aangespreek met 'n anti-Amerikaanse en antidiktatoriale houding en 'n beroep op vryheid. Moslems is mos verplig om teen tirannie op te kom.

Op 11 Februarie 1979 het die regime van die sjah ineen gestort waardeur die sege van die coupleërs van die Iranse Rewolusie volbring is.

Khomeini het die geestelike Mehdo Bazargan tot minister-president van 'n voorlopige regering benoem.

In April 1979 is daar 'n volksraadpleging (referendum) gehou waarin die bevolking hulle kon uitspreek vir die behoud van die monargie of die instelling van 'n Islamitiese republiek. Die meeste mense was teen die pro-Westerse, ruggraatlose en korrupte monargie, wat, in hul oë, ook nog eens Iran se nasionale en religieuse identiteit verkwansel het.

Met oorweldige meerderheid is daar aldus ten gunste van die instelling van 'n Islamitiese republiek gekies en in April 1979 is die Islamitiese Republiek van Iran uitgeroep.

In Augustus 1979 is verkiesings vir 'n grondwetgewende vergadering gehou en die Islamitiese Rewolusionêre Party het die verkiesings gewen. Die IRP was 'n party erg aan Khomeini getrou. Met 'n meerderheid in die grondwetgewende vergadering kon die Moslem-fundamentaliste 'n radikaal-Islamitiese grondwet deurdruk.

Die rewolusie is ook deur 'n sterk anti-Amerikaanse en anti-Imperialistiese karakter gekenmerk. Die Verenigde State het jarelang die diktatuur van die sjah gesteun en die rewolusie van 1953 in die kiem gesmoor. Demonstrante het Amerikaanse vlae verbrand en leuses soos "Dood aan Amerika!" geroep. In November 1979 het Islamitiese militante die Amerikaanse ambassade in Teheran beset en 63 Amerikaanse diplomate en burgers in gyseling geneem. Die gyselnemers het onder andere die uitlewering van die sjah geëis wat op daardie oomblik in die Verenigde State verblyfagtig was. In April 1980 het Amerikaanse kommando's probeer om die gyselaars te bevry tydens Operasie Eagle Claw, maar 'n helikopter en vliegtuig het teen mekaar gebots waardeur die aksie misluk het. Ná 444 dae is die gyselaars op 21 Januarie 1981 vrygelaat.

Einde van die rewolusie

In Desember 1979 was die opstelling van die nuwe grondwet klaar. Dit is op Islamitiese tekste geskoei en het aan Khomeini die titels Leier van die Rewolusie en Hoogste Leier van Iran besorg. In hierdie hoedanigheid het hy baie mag ontvang.

Die naam van die staat is in Islamitiese Republiek van Iran verander. Onder die nuwe konstitusie is die republiek feitlik van twee regerings voorsien. Die eerste, wat die onafhanklikheid van die volk verteenwoordig het, is deur 'n parlement en 'n premier gelei. Die tweede, wat die onafhanklikheid van God verteenwoordig het, is deur Khomeini gelei.

Hierdie direkte inmenging van die geestelikheid in die politiek was nuut. Sedert die Sjiïsme aan die begin van die 16de eeu Iran se staatsgodsdiens geword het, het die geestelikheid hulself afsydig gehou van direkte staatsbemoeienis. Onder die politiek van valajat-e fakih (die voogdy van die juris) wat Khomeini ingevoer het, het één man die absolute heerskappy verkry. Dit ook was nuut, want daarbenewens het die verskillende ajatollas op min of meer gelyke voet gestaan. Dissidente ajatollas is die mond gesnoer.

Op 4 Februarie 1980 het die Khomeini-aanhanger Abolhassan Bani Sadr president van die Islamitiese republiek geword en in Augustus van daardie jaar het Mohammad Ali Raja'i die premier geword. President Bani-Sadr het egter gou met Khomeini in konflik geraak oor dié se fundamentalistiese koers. Bani-Sadr het Iran ontvlug en het hom in Frankryk gevestig. President Ali Rajaj, die opvolger van Bani Sadr, en sy premier Mohammed Bahonar het in Augustus 1981 by 'n bomaanslag om die lewe gekom. Vanweë die ontstane krisis is daar 'n Voorlopige Presidensiële Raad ingestel. Op 13 Oktober 1981 het Ali Khamenei president geword.

In die loop van 1981 het Khomeini die linkse partye en groeperinge wat tot toe nog hom altyd ondersteun het, verbied. Die groepe wat verbied is, was onder andere die Mujaheddin e-Khalq, wat weliswaar Islamities was maar ook marxisties, en die Fedayan (Stryders), 'n guerillagroep wat al sedert die begin van die jare sewentig teen die sjah geveg het. Daarnaas is ook in hierdie periode die Koerdiese Demokratiese Party van Iran (KDP) verbied. Hierdie party het sedert 1975 noue bande met Khomeini onderhou, maar was soennisties. 'n Party wat die verbod op hierdie partye gesteun het en getrou aan Khomeini gebly het, was die kommunistiese Tudeh-party, min wetende dat hulle die volgende slagoffer sou word. In Februarie 1982 is hulle ten slotte verbied.

Invloed op ander lande

Die nuwe maghebbers wou hul boodskap na ander lande versprei.

Iraanse televisie-uitsendinge in Arabies het die Sjiïete in Irak geroep om in opstand te kom teen Saddam Hoessein. Hoessein — 'n sekulêre heerser — was kwaad oor ou grenskonflikte met Iran en het gedink dat Iran, wat nou nie meer van wapens voorsien is nie en intern nog lank nie stabiel was nie, maklik verslaan sou kon word. Op 23 September 1980 het die Iran-Irak-oorlog uitgebreek, wat vir beide lande katastrofies sou verloop. Hoewel Khomeini nie alleen die Sjiïtiese minderheid nie maar alle Moslems aan wou spreek, het die Persies-Arabiese en die Soennie-Sjiïtiese wedywering daarvoor gesorg dat slegs weinig Moslems Khomeini se oproep tot rewolusie gesteun het. Irak is tydens die oorlog deur die Golf-state en deur Westerse lande gesteun. Die gehoopte opstand van die Sjiïete in Irak het uitgebly. Andersyds het die oorlog nie die maklike oorwinning waarop Saddam Hoessein gehoop het, gebring nie. Die oorlog het agt jaar geduur en daar was geen wenner of verloorder om aan te wys nie, maar die verspreiding van die Islamitiese Rewolusie is gestop.

Weliswaar het Sirië Iran gesteun, maar 'n religieuse rewolusie daar in Februarie 1982 is in die kiem gesmoor.

Iran het die Sjiïtiese Hezbollah-beweging gesteun, wat toe in konflik was met ander partye tydens die Libanese Burgeroorlog.

Daarnaas het Iran die PLO-leier Jasser Arafat gesteun, wat in Teheran as held onthaal is. Die steun vir die Palestyne het teenoor Iran baie simpatie onder ander Moslems opgelewer.

Die feit dat die toenmalige Amerikaanse president Jimmy Carter nie by magte was om die gyselaarsdrama van die Amerikaanse ambassade op te los nie, het daartoe bygedra dat hy in die presidentsverkiesings van 1980 teen Ronald Reagan verloor het.

Bronne

• (en) Peter Mansfield (2003) A history of the Middle East ISBN 978-0-14-101123-3
• (en) Karen Armstrong (2003) Islam – Geschiedenis van een wereldgodsdienst ISBN 90-234-1096-3
• (nl) Reza Aslan (2005) Geen god dan God. Oorsprong, ontwikkeling en toekomst van de islam ISBN 978-90-234-1753-8