Jan Adriaan du Plessis

Sen. Jan Adriaan du Plessis (plaas Rooikoppies, later Marikana genoem, distrik Rustenburg, Transvaal, 7 Julie 1860 – Brits, Suid-Afrika, April 1933) was ’n politikus van die Nasionale Party, ’n leier in sy kerk, die Gereformeerde, en ’n landbouleier. Luidens ’n getuienis oor hom in Die Nasionale Boek (1931) het Du Plessis "as politieke voorman ... die ou tradisies van die Volk voorgestaan en nooit sy Republikeinse beginsels verloën nie".

Sen. J.A. du Plessis.

Herkoms

Du Plessis, wat genoem is na sy oupa aan moederskant, is op die plaas Rooikoppies, waarvan die naam later Marikana geword het, in die Rustenburgse distrik gebore. Pres. Paul Kruger sy oom. Die tweede vrou van die president, Gezina du Plessis, was 'n suster van Jan Adriaan se vader. Op jeugdige leeftyd het sy ouers na die plaas Zoutpansdrift getrek, waar hy sy lewe lank sou woon. Zoutpansdrift is aan Krokodilrivier en die eerste plaas wat pres. Kruger in die Transvaal aangelê het, naamlik in 1847. Op hierdie plaas het sen. Du Plessis grootgeword en naderhand gaan boer.

Vroeë lewe

Die eerste oorlog waaraan hy deelgeneem het, was die Eerste Vryheidsoorlog van 1880 toe hy net 20 jaar oud was. Hy was een van die klein klompie boere, drie veldkornetskappe van sowat 30 man elk, wat Amajuba-kop gestorm en ’n heldedaad volvoer het. Du Plessis was onder die veldkornetskap van Philippus Minnaar, wat algemeen as "Swart Flip" bekend was. Die ander twee veldkornette was Fanie Roos en Ferreira.

Ná daardie tyd het by aan die oorlog van Mapog deelgeneem. Mampoer, 'n kaptein wat gewoon het in die kloof wat as Die Hel bekend is (waar die Wilgerivier en Olifantsrivier mekaar ontmoet), is deur die mense verdrywe en Mapog het die vlugtelinge onder sy beskerming geneem; daarom het die Transvaalse burgers ’n kommando teen hom opgemaak. In dié stryd van 1884 het Fanie Roos geval.

Tweede Vryheidsoorlog

Sowat 11 jaar later, einde 1895, het Du Plessis as burger aan die Jameson-inval deelgeneem. Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in Oktober 1899 was hy, onder Piet Kruger, ’n seun van die president, een van die eerste wat na Derdepoort gegaan het. Later het hy met die kommando na die distrik Rustenburg teruggekeer en het bly veg in die distrikte Rustenburg, Krugersdorp, Pretoria (in die bosveld), asook in Waterberg en in die weste tot by Lichtenburg. Veldkornet Kruger is later gevang en Du Plessis is toe as Veldkornet aangestel.

Gedurende dié tyd is hy dikwels as waarnemende kommandant in die afwesigheid van die Kommandant aangestel. Hy was by verskillende gevegte; twee maal op Zoutpansdrift, op die plaas Waterval, en by Nooitgedacht met die groot slag teen Clemens. Hy het ook 'n groot laer gevat wat na Rustenburg opgetrek het. Dit het tussen Buffelshoek en Elandskraal plaasgevind. Hy was ook by verskeie klein geveggies betrokke in die distrik Lichtenburg, waar hy toe gevang is. Dit was in 1902, net 'n maand voor vrede op 31 Mei verklaar is, en vir die maand is hy na Durban gestuur.

Politieke deelname

In 1904, toe genl. Louis Botha met die Het Volk Party begin, was Du Plessis een van die bestuurslede en is na al die verskillende kongresse afgevaardig. Toe genl. J.B.M. Hertzog enkele jare ná Uniewording in 1910 uit die kabinet gesit is, het Du Plessis hom aan Hertzog se kant geskaar. As protes teen die aanval in Duits-Suidwes-Afrika, en die kommandeer van burgers, het hy die wapen opgevat en as kommandant in die Rebellie gedien, waar hy aan verskillende gevegte deelgeneem het. Hy was een van die laaste wat in die veld gebly het. Daar was net een man (sy veldkornet) by hom toe hy oorgee onder voorwaardes aan die regeringstroepe onder genl. J.C. Smuts. Hy 11 maande in die tronk en het £200 boete betaal.

Ná die tyd het hy 'n aktiewe deel aan die politiek as Nasionalis geneem en is in 1920 as lid van die Transvaalse provinsiale raad die distrik Rustenburg gekies, en het in die raad gebly tot hy in 1929 as senator aangewys is. In 1930 was hy een van die Nasionale Party se parlementslede wat byeengekom het om ’n groep te vorm wat opnuut die republikeinse ideaal sou propageer. Die vorming van die groep het voorlopig in die geheim plaasgevind omdat ’n opwelling van republikanisme tot ’n finale breuk tussen die voorstanders daarvan en genl. Hertzog kon lei. ’n Afvaardiging onder sen. Du Plessis, sen. T.C. Visser en dr. N.J. van der Merwe het genl. Hertzog van hul doel ingelig. Hy het nie beswaar gehad teen hul voorgenome groepering nie, maar as dit bekend sou raak, sou hy hulle in die openbaar repudieer. Op 26 Mei 1930 het sowat 20 Nasionale parlementslede, onder wie Du Plessis en onder leiding van Visser en Van der Merwe, die Republikeinse Bond in Kaapstad gestig. Dit het ’n kort bestaan gehad, want ná die samesmelting van die NP en Suid-Afrikaanse Party in 1934 as die Verenigde Party, het die meeste ondersteuners van die RB hulle in die Gesuiwerde NP onder dr. D.F. Malan bevind.

Breër betrokkenheid

Op kerklik gebied het Du Plessis 'n groot rol gespeel. Hy is in 1900 as diaken van die Gereformeerde Kerk gekies, en het dié amp beklee tot hy in 1909 ouderling geword en dit dekades lank gebly het.

Ook op landbougebied het hy sy plig gedoen. Hy was 'n tabak- en koringboer en het in Januarie 1909 gehelp om die tabakkoöperasie op Rustenburg te stig. Later het hy direkteur van die Koöperasie geword, maar voor 1909 het hy 'n klein koöperasie van 300 lede op sy plaas Zoutpansdrift gehad.

Huwelikslewe

Du Plessis is die eerste maal op die leeftyd van 19 jaar getroud, met Sophia M.L. Kruger. Sy is gedurende die Rebellie oorlede. In Oktober 1916 het hy met die weduwee Labuschagne getrou.

Bronne

• (af) Le Roux, dr. J.H. en Coetzer, P.W. 1980. Die Nasionale Party Deel 2. Die eerste bewindsjare 1924–1934: I. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, die Universiteit van die Oranje-Vrystaat.
• (af) Nienaber, P.J. 1947. Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Johannesburg: L. & S. Boek- en Kunssentrum.
• (af) (en) Reitz, Hjalmar en Oost, Harm (reds.), Goodman, I.M. (samesteller). 1931. Die Nasionale Boek. 'n Geskiedenis van die ontstaan en groei van die Nasionale Party van Suid-Afrika en wat dit bereik het, tesaam met belangwekkende Artiekels in verband daarmee. Johannesburg: Nasionale Boek Maatskappy.