Johan van Wyk

Johan van Wyk (20 November 1956 - 27 Maart 2022) was ’n Afrikaanse digter en professor aan die Universiteit van Durban-Westville.

Lewe en werk

André Johan van Wyk is op 20 November 1956 in Jansenstraat in Welkom in die Vrystaat gebore en word groot op sy geboortedorp. Sy vader is hier ingenieur op die myne, nadat hy in die veertigerjare in armoedige omstandighede as lid van ’n gesin van vyftien op die Oos-Rand grootgeword het. Johan het nog ’n broer en ’n suster. In Welkom gaan hy skool aan die Laerskool Dagbreek en toe Hoërskool Gimnasium, waarna die gesin in sy st. 7-jaar in 1969 verhuis na Mosambiek, waar sy vader aan die Cahora Bassa-damprojek werk. Hy sit sy skoolopleiding voort aan Bothashof in die destydse Salisbury (nou Harare) in Zimbabwe, waar hy in 1973 matrikuleer. 'n Jaar lank studeer hy aan die Randse Afrikaanse Universiteit en sit dan sy studie voort aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hier raak hy betrokke by politieke betogings teen die Apartheidsbeleid van die regering, waarvoor hy vir ’n paar weke in hegtenis geneem word. Hierna onderbreek hy sy studie en weier dan ook om militêre diensplig te doen. Onder meer probeer hy diensplig ontduik deur Swaziland (nou eSwatini) toe te vlug, waar hy drie maande lank in ’n tent in ’n woonwapark bly, onder meer by Ezulwini. Hy moet noodgedwonge terugkeer na Suid-Afrika om lewensmiddele te bekom en word in hegtenis geneem. Hierna bring hy tyd deur in die militêre detensiebarakke en in die militêre hospitaal. Eindelik word hy om sielkundige redes vrygestel van diensplig toe hy as skisofreen gediagnoseer word. Hy keer dan terug na die akademie waar hy (met twee vakke van die Universiteit van Suid-Afrika) in 1982 sy B.A.-graad voltooi met hoofvakke Afrikaans-Nederlands en Kunsgeskiedenis aan die Universiteit van die Witwatersrand.. Daarna verwerf hy in 1983 ook sy B.A. Honneurs-graad in Afrikaans-Nederlands. In hierdie tyd (die laat jare sewentig en vroeë jare tagtig) woon hy op ’n kleinhoewe naby Boksburg, waarna hy hom in 1983 in Durban vestig.

Hy promoveer (Ph.D.-graad) in 1987 onder promotorskap van André P. Brink aan die Rhodes-universiteit met ’n studie oor Die dood, die minnaar en die Oedipale struktuur in die Ingrid Jonker-teks. Die biografiese gedeelte van hierdie werk publiseer die skrywer self later as Gesig van die liefde: Ingrid Jonker. Hy word in Januarie 1984 ’n junior lektor aan die Universiteit van Durban-Westville en word in 1989 bevorder tot lektor en in 1990 tot senior lektor. In 1989 is hy een van die skrywers wat genooi word om die geskiedkundige beraad met die ANC by die Victoria-waterval by te woon. Hy dien in die keurraad vir die Rapportprys vir Letterkunde in 1992 en vir die ATKV-prys in 1994. In Januarie 1994 word hy medeprofessor en ook koördineerder by die Centre for the Study of Southern African Literature and Languages (CSSALL) aan die Universiteit. Hierdie sentrum gee ook sy eie tydskrif, Alternation, uit. In die negentigerjare is hy verantwoordelik vir multidissiplinêre navorsing in post-apartheid en postkoloniale studies aan hierdie sentrum. In Januarie 2000 word hy bevorder tot vol professor en in 2001 word hy ook waarnemende direkteur van die School of Languages. In sy tyd aan die universiteit woon hy gereeld oorsese konferensies by en lewer ook talle referate.

Ten einde deel te wees van die volle integrasie van die samelewing, vestig hy hom in 1998 in Durban in ’n woonstel in Gillespiestraat in die Punt, een van die mindergegoede buurte. Hier gebruik vele jong mense, van alle rasse en ekonomiese agtergronde, sy woonstel as bymekaarkomplek. In 2002 word hy in die hospitaal opgeneem na ’n beroerte-aanval en in November 2002 word hy weer gehospitaliseer nadat ’n besete minnares hom met ’n mes en brandblusser in sy woonstel aangeval het. In 2003 tree hy weens mediese ongeskiktheid af. Hy woon vir ’n ruk hierna by sy ouers in Bloemfontein, waarna hy na Kaapstad verhuis.

Tydens sy akademiese loopbaan bied hy verskeie referate aan by plaaslike en internasionale konferensies, onder andere in Brasilië, Kanada, Duitsland, Nederland en Pole en lewer hy bydraes vir verskeie boeke oor die letterkunde. Sy vakkundige artikels verskyn in tydskrifte soos Ensovoort, Standpunte, Stilet, Journal of Literary Studies, Literator, Karring, Insig en Alternation. Van sy boekresensies verskyn in Oggendblad, Vrye Weekblad, Upstream, Die Suid-Afrikaan en Alternation. Hy is ook ’n behendige skilder. Hy is getroud met Liesbet Grobler en die egpaar het twee kinders, maar sy vrou werk en woon meestal in Kaapstad. Hy het ook ’n kind uit ’n vorige verhouding. Johan van Wyk is op 27 Maart 2022 oorlede.

Skryfwerk

Poësie

Op skool het hy reeds ’n belangstelling in skryf en sy eerste gedigte en verhale verskyn in hierdie tyd. Sommige daarvan word gepubliseer in die skool se jaarblaaie en later verskyn van sy eerste verse in Standpunte en Tydskrif vir Letterkunde. In die sewentigerjare en vroeg tagtigs is hy saam met Vanda van Spuyk prominent met die uitgee van “ondergrondse letterkunde” in die vorm van afgerolde pamflette as protes teen die streng toepassing van sensuur in daardie tyd en stig hy ook die onafhanklike letterkundige tydskrif Spado. Gedurende hierdie tyd en later verskyn verskeie van sy gedigte in tydskrifte soos Donga, Standpunte, Tydskrif vir Letterkunde, Inspan, The bloody horse, Graffier, Ensovoort, Stet, Tagtiger en Ons Klyntji, terwyl dit ook opgeneem word in die April 1985 uitgawe van die Belgiese tydskrif Kruispunt.

Sy debuutbundel “Deur die oog van die luiperd” verskyn in sy tweede jaar op universiteit toe hy slegs negentien jaar oud is. Dit trek onmiddellik die aandag weens die onkonvensionaliteit van die gedigte en die sterk protes wat daar teen die establishment in al sy vorms, veral die regering en die kerk, uitgespreek word. Die titel van die bundel verwys na Etienne Leroux se formulering daarvan in “Een vir Azazel”, naamlik dat hier gekyk word deur die oog van die swaksinnige idioot, die heilige, die digter en die skrywer, wat die poort oopsluit en die waarnemings groot en intens maak, om sodoende die self innerlik vry te maak. Die gedigte is beskrywend van ’n mens in ’n wêreld van waansin en geweld, waar die enkeling hom gedurig tussen die teenpole van verdoemenis en redding bevind. Soms word onsamehangende of droomtaal gebruik, in lyn met die dadaïsme wat in opstand is teen die rasionaliteit van die werklikheid, terwyl surrealisme ook oorvloediglik gebruik word. Die stryd tussen die demoniese en die Christelike is ook ’n deurlopende tema. Die openingsgedig, “hieronymus bosch se koringwa”, stel reeds die tematiek van die bundel voor en inisieer ’n proses wat later ’n groot invloed op sy digkuns uitoefen, naamlik gedigte oor kunswerke. Die angswekkende visioene van Bosch met hulle perverse seks word hier verbind met die sondeval, terwyl dié wat agter die koringwa loop met die bestaansnood van die hedendaagse mens gevul word. Die bundel word in twee afdelings verdeel, “Een” en “Twee”. “Redenasie” (gedig “I”) probeer om in geradbraakte Nederlands meer gesag te verleen aan die “plaastaal” Afrikaans en skreeu uit teen die monster van die politici en geweld en die verskrikkinge wat die kunswerk vasvang. “XXXI” (“Josef Adonis het oor die tou getrap”) is ’n pervertering van die Christus-verhaal, verplaas na die banale omgewing van ’n stadsagterbuurt. “XLI” (“somerbaiereëns was die beendere”) beskryf die lyding en veral die vernedering van die swart mense, met die vermaning dat hoewel God se hande magteloos is om in te gryp, sy oë sal onthou.

Die opvolgbundel, “Heldedade kom nie dikwels voor nie”, toon ’n groter taal- en tegniese vaardigheid as in sy debuut, asook ’n subtieler woordkeuse. Die eerste van drie afdelings maak gebruik van interpretasie van skilderye. Dit lei dus tot herskepping en interpretasie, met die verhouding en afstand tussen die kunswerk en waarnemer as nuwe skeppingspunt. Die kunswerk het nou gestol en die perspektief van die waarnemer word verhef as kommentaar op persoonlike en tydgenootlike probleme. Die openingsgedig is “Hoe ydel die onsterflikheid”, waarin die digter heenwys na verskeie van die skilderye wat hy in afsonderlike gedigte ontleed. Die bundeltitel verkry hier ’n ironiese betekenis as die “heldefigure” in die skilderye so blootgestel word aan inspeksie en die helde blyk om alledaags te wees, as’t ware gevangenes in die skildery is, vasgevang in ’n “huwelik van vlees en verf”. “Die dood van Marat” (’n skildery deur die Franse skilder Jacques-Louis David) beeld die dood uit van hierdie revolusionêr, wat deur ’n jong vroulike fanatikus, Charlotte Corday, in sy bad doodgesteek is. Die suggestie is duidelik dat Marat geen bevryder was nie, met sy hand “sonder ’n spykermerk”. ’n Belangrike gedig is “Die vuurhoutjieverkopertjie”, wat ten spyte van die vuurhoutjies wat hy verkoop nie lig of hitte kan maak nie en inderdaad in die donker en koue verkeer, letterlik en figuurlik. Hierdie afdeling word afgesluit met “Boesmans teken pylskerp” waarin die digter enkele hoogtepunte uit die kunsgeskiedenis opteken, toe dinge van blywende waarde geskep is. Die tweede afdeling bevat gedigte oor die woordkuns, geweld en menslike wreedhede, met “Non” wat die verkragting en moord op ’n non uitbeeld. Die derde afdeling bevat meer persoonlike gedigte, met “’n Boom” wat surrealistiese effekte gebruik. Die boom word beskryf as beskermheer van voëls, miere en besies en sy infrastruktuur is ’n verkeersnetwerk vir insekte, wat dan daartoe lei dat die digter die stad met sy motors en busse met hierdie verkeer op die boom assosieer. Die boom is vasgeanker in die grond, wat assosiasies uitlok met die beskerming wat die wind teen die wind en reën bied, terwyl die skaduwee wat die boom gooi oor die grond en die toppunt van die boom wat uitreik na die lug en hemelruim assosiasies met reis, selfs ruimtereis, tot gevolg het. Die bundel bereik telkens treffende surrealistiese effekte met sy besondere manier van kyk. T.T. Cloete noem hierdie ’n bundel “van ’n onvergelyklike suiwerheid en individualiteit”

“Bome gaan dood om jou” is in wese ’n punk- en pop-digbundel wat sterk ek-gerig is, met verskeie verwysings na die waansin van die ek in ʼn onsimpatieke wêreld. Surrealistiese verse word weer gebruik in hierdie intens intieme losmakingsproses van die digter van homself. Die bestaan tussen lewe en dood word in die bundel verwoord, tesame met die eensaamheid en die gedurige sloping wat plaasvind, soos reeds in die bundeltitel aangeraak word. Die surrealistiese beelde in “Skaapkop in ’n pot” bekoor, terwyl die jeugherinneringe in “Skoolseunblues” van die skoolmeisie op wie die spreker verlief was, ook tref. Hoewel hierdie bundel ontdaan is van gedigte oor skilderye, is daar tog ’n surrealistiese vers oor “Hieronymus Bosch” opgeneem.

Die digbundel “Oë in ’n kas” neem die surrealistiese in sy digkuns steeds verder, sodat van die gedigte onverstaanbaar word in die veelheid van effekte en indrukke. Hierdie bundel het as ondertitel “Aantekeninge van ’n onbewuste”, wat die aard van die gedigte met sy vrye assosiasies goed tipeer. Hy beskryf self die gedigte in ’n onderhoud as sy “reis na die einde van die nag” Die lang gedig “Staatsgreep, Desember 1983” het as motto ’n uitspraak van Freud waarin hy sê dat ’n droom nie enigiets vir enigiemand wil sê nie, omdat dit nie ’n voertuig vir kommunikasie is nie. Die bundel sluit in ’n mate by hierdie uitspraak aan, met die gedigte wat dan as drome in hierdie betekenis gesien kan word. Soos die titel aandui, speel die visuele ’n belangrike rol en word die gedigte ’n weerspieëling van hoe die oë in die verborgene sien. Die wêreld waarna die gedigte mens neem, is die wêreld van die sosiaal uitgeworpenes, werkloses, boemelaars en ander minder bevoorregtes wat in die skadu of gevangenis (die kas van die titel) leef. Die gedigte word dan ’n disassosiasie met die wêreld en ’n vervreemding, selfs van die self. “Woorde” kan gesien word as ’n uiting van die wordende gedig se begeerte om werklikheid te word, terwyl “Dans van die sjamaan” ’n suggestieryke gedig is van die smagting na rus.

In 1988 gee hy saam met Pieter Conradie en Nik Constandaras die alternatiewe bloemlesing van Suid-Afrikaanse poësie, “S.A. in poësie / S.A. in poetry”, uit. Sy gedigte word in die tagtigerjare getoonset en uitgevoer deur die Afrikaanse punkgroep Koos. Van sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, “Digters en digkuns”, “Goudaar”, “Kraaines” en “Die dye trek die dye aan”.

Ander skryfwerk

Benewens gedigte skryf hy ook die eksperimentele drama “Wieretuin”, wat in 1980 in die Markteater opgevoer is. Reeds die titel dui aan die deurmekaar en ineengestrengelde gedagtes en handelinge wat hierdie drama kenmerk, waar die karakters soos diere in ’n dieretuin selfs in hul privaatste oomblikke ontbloot word. Die skisofreniese hoofkarakter Trollop skryf ’n drama oor sy verhouding met Aletta en studeer dit in. Hy skryf ook briewe aan haar wat hy nie pos nie, maar waarvan sy tog wel kennis dra, terwyl hy reageer op haar verbeelde reaksie daarop. Hierdie gebrek aan werklike kommunikasie is aanduidend van die individu se afgeslotenheid binne die massa. Aletta en Madeline het andersins ’n lesbiese verhouding wat eweneens in troebel waters vaar en waarin hulle vasgevang voel, soos diere in ’n hok. Hierdie drama volg hy op met “Oudisie om die einde van die aarde te verhoed” en die rockopvoering “Sloper”, wat beide ook by die Markteater opgevoer word. Van sy kortverhale word in letterkundige tydskrifte soos The bloody horse gepubliseer en hy skryf ook die fotoverhaal “Trollop slaap te veel”, wat in verskeie aflewerings in die tydskrif Stet gepubliseer is.

As sy digbundels swak verkoop, slaan hy oor na Engels as medium en gee sy werk onder andere op CD uit en so verskyn die verhaal “My name is Angel” in 2001 in hierdie formaat. Dit bevat fragmente uit ’n roman wat hy geskryf het, asook elemente uit sy gereelde rubriek op LitNet, “Gillespiestraat-slenters”. Met straatgeluide as agtergrond vertel hy hierop die deprimerende verhaal van ontmoetings met prostitute soos Fikile, Imbali, Olivia en Angel. Hy skets die agtergrondgeskiedenis van elkeen van hierdie prostitute. Ná die eet van ’n daggakoekie ervaar die verteller drie vrouefigure as een tydens sy trip en ervaar die hel as werklikheid. Hy skryf ook die grootliks outobiografiese Engelse roman getiteld “Man/Bitch”. Die roman beeld veral die chaos in die verteller en ook hoofkarakter Johan se lewe uit, veral na aanleiding van sy verhoudings met ’n groot aantal vrouens en sy soms rampspoedige omgang met talle randfigure van die samelewing.

Uit sy literatuurwetenskaplike artikels wat in verskeie tydskrifte verskyn, word die bundel “Constructs of Identity and Difference in South African Literature” saamgestel. In 1996 is hy saam met Johannes Smit en Jean-Philippe Wade ook redakteur van “Rethinking South African Literary History”. “Gesig van die liefde: Ingrid Jonker” is ’n verwerking van die biografiese hoofstuk van sy doktorstesis. Hierin neem hy haar kinderjare, haar stormagtige verhouding met haar pa, die skrywer Abraham H. Jonker, haar liefdesverhoudings met mense soos André P. Brink en Jack Cope, die ontstaansgeskiedenis van haar digbundels en haar selfmoord en begrafnis in oënskou.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1976	Deur die oog van die luiperd
1978	Heldedade kom nie dikwels voor nie
1981	Bome gaan dood om jou
1995	Constructs of Identity and Difference in South African Literature
1996	Oë in ’n kas
1999	Gesig van die liefde: Ingrid Jonker
2001	Man/Bitch
2006	Gedigte 1976–1996
	Samesteller en redakteur
1988	S.A. in poësie/S.A. in poetry (saam met P.J.J. Conradie en Nik Constandaras)
1996	Rethinking South African literary history (saam met Johannes Smit en Jean-Philippe Wade)

Bronnelys

Boeke

• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. (red.) “Kraaines” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. “Verse vir die vraestel” Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) “Digters en digkuns” Perskor-Uitgewers Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

Tydskrifte en koerante

• Brink, André P. “Nuwe koers in poësie?” “Rapport” 5 September 1976
• Deloof, Jan (samesteller) “Skryf asseblief terug” “Kruispunt” No. 95 April 1985
• Engelbrecht, Theunis “Reis na die einde van die nag” “Beeld” 25 September 1996
• Engelbrecht, Theunis “Revolusionêr” “By” 9 Mei 2009
• Hambidge, Joan “Die Olympia-skildery in twee Afrikaanse gedigte, of meer…” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 32 no. 1, Februarie 1994
• Jonckheere, W.F. “Die beeldpoësiesiklus in Johan van Wyk se ‘Heldedade kom nie dikwels voor nie’ (1)” Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 33 no. 4, Desember 1993
• Jonckheere, W.F. “Die beeldpoësiesiklus in Johan van Wyk se ‘Heldedade kom nie dikwels voor nie’ (2)”Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 34 no. 1, Maart 1994
• Jonckheere, W.F. “Die beeldpoësiesiklus in Johan van Wyk se ‘Heldedade kom nie dikwels voor nie’ (3)” Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 34 no. 2, Junie 1994
• Kleinboer “Digters gaan dood om jou” “Boeke Insig” No. 7, Herfs 2009
• Lessing, Carel “My werk te vreemd vir die volk” “Beeld” 21 Maart 2001
• Lessing, Carel “Die skrywer by sy mense” “Insig” Januarie / Februarie 2002
• Van Coller, H.P. “’Jy is ’n mens ’n verweerde mens’ deur Johan van Wyk” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 35 no. 2, Mei 1997
• Wybenga, Henk en Scheepers, André “’n Nihilis en teen alles” “Die Transvaler” 14 Februarie 1981

Internet

• Barnard-Naudé, Jaco Versindaba: http://versindaba.co.za/2014/04/11/jaco-barnard-naude-die-monsters-van-johan-van-wyk/ Geargiveer 13 November 2016 op Wayback Machine
• Facebook: https://www.facebook.com/johan.vanwyk.777158
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-no90-19705/

Ongepubliseerde dokumente

• Van Wyk Johan “Biografiese skets” Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein