John Dunn

John Robert Dunn (1833/34 – 5 Augustus 1895) was 'n Natalse setlaar, jagter en diplomaat van Skotse afkoms. Hy is in 1833 of 1834 in Port Elizabeth of Port Natal gebore, en het sy kinderjare in Port Natal / Durban deurgebring. Hy is as tiener wees gelaat, en het in naturelledrag op die land naby die Tugelarivier geleef. Sy vertroudheid met die Zoeloe-taal en gebruike het sy toenemende invloed onder Zoeloeprinse gefasiliteer. Daarbenewens was hy in staat om verskeie geleenthede vir handel te identifiseer en te benut. Hy het koloniale sowel as Zoeloe-belange verteenwoordig, en het 'n mate van invloed en mag verkry toe Cetshwayo die Zoeloekoning geword het. Hy het as Catshwayo se sekretaris en diplomatieke adviseur opgetree en is beloon met hoofmanskap, land, vee en twee Zoeloemaagde. In die aanloop tot die Anglo-Zoeloeoorlog het die Britte hom, op dieselfde tyd as Cetshwayo, voor 'n ultimatum gestel. Hy moes enige posisie van neutraliteit versaak. Hy het die Britse kant gekies. Na afloop van die oorlog is hy grond in 'n buffersone tussen die kolonie en Zoeloeland toegeken. Benewens sy eerste vrou, Catherine, het hy baie Zoeloevroue geneem en het 'n groot Christen-nageslag nagelaat toe hy op 60 of 61 jaar oorlede is.

John Dunn (1833–1895)

Vroeë lewe

Dunn se geboorteplek word betwis, daar word gedink dat hy in 1833 of 1834 in Port Elizabeth of Port Natal gebore is. Hy was die seun van Robert Dunn, 'n Skot en inwoner van Port Elizabeth wat een van die vroeë setlaars van Port Natal was. Aan sy ma se kant was hy die kleinseun van Alexander Biggar. Robert Dunn het as 'n handelaar gewerk en het grond by Sea View besit, en sukses behaal met die handel in velle en ivoor.

Dunn het sy ouers vroeg aan die dood afgestaan. Toe hy 14 was, is sy pa deur 'n olifant doodgetrap, en sy ma Anne is drie jaar later oorlede. Die jong Dunn het 'n lewe gemaak deur vir transportryers en jagters te werk. As voortreflike skut met 'n voorliefde vir jag het hy dikwels die Tugelarivier na Zoeloeland oorgesteek. Hy het geleer om vlot Zoeloe te praat en het hom met die plaaslike stamkapteins bevriend. In 1853 het hy homself die wanbetaling van 'n transport vir die Transvaal op die hals gehaal, weens sy minderjarigheid en gebrek aan 'n kontrak. Hy het in Zoeloeland rondgeswerwe, waar hy uiteindelik met die Natalse agent, kaptein Joshua Walmsley, paaie gekruis het. Saam met Walmsley het hy na Natal teruggekeer en het tot 1856 as sy tolk opgetree.

Cetshwayo

In 1856 het die Zoeloeprins Mbuyasi voor sy broer Cetshwayo se getalleoormag te staan gekom, en het vir Walmsley versoek om hulp te verleen, wat egter geweier is. Dunn is in stede gestuur om vredesterme tussen die twee strydende Zoeloebroers te beding, wat egter misluk het. Met 'n klein mag van die Naturelle-Polisie, het Dunn die Zoeloekoning Mpande se seun Mbuyasi ondersteun in sy bloedige opvolgingstryd teen die koning se oudste seun Cetshwayo. Op 2 Desember 1856 is Mbuyazi se magte by die Slag van Ndondakusuka verslaan, en is hy ook gedood, sodat Dunn en ander wit setlaars genoop was om na Natal te vlug. Na die veldslag het Cetshwayo ook met twee Engelse handelaars slaags geraak en 1 000 stuks vee by hulle afgeneem. Gevolglik het Dunn se betrokkenheid by hierdie konflik hom ook in onguns by Natal se wit setlaars gebring, sodat Dunn op eie houtjie die Tugela weer oorgesteek het, om die oorwinnaar Cetshwayo te vra of hy die handelaars se beeste sou teruggee. Cetshwayo het ingestem en het ook gevra dat Dunn sy adviseur word in sake met die Britte. Die beeste is teruggelewer en Dunn het sy aanstelling in Natal afgestaan om hom in Junie/Julie 1857 in Zoeloeland te vestig, waar hy by oNgoye aan die kus van suid-Zoeloeland grond toegestaan is.

Deur aanwending van sy grond, Zoeloe-huwelike en die uithuur van sy beeste, het Dunn 'n netwerk van kliënte en kontakte langs die Zoeloelandse kus gevestig wat hom in staat gestel het om die streek se rykdom te ontgin. Tydens die 1860s was hy betrokke by invoer van vuurwapens na Zoeloeland. Kuslangs is beeste ook via Lourenço Marques vir vuurwapens geruil, benewens die migrasie van Tsonga-werkers uit Lourenço Marques na Natal vir landbouontwikkeling. In 1874 is hy deur Theophilus Shepstone aangestel as Beskermer van Immigrante vir Zoeloeland. Jagtogte het 'n verdere belangrike besigheidsinkomste aan Dunn verskaf. Deur sy Zoeloe-onderdane te organiseer as jagters, gidse en portiers, is ivoor, huide en velle suksesvol bekom totdat wild teen 1880 skaars geword het in Zoeloeland.

Op 18 Oktober 1872 is koning Mpande op die ouderdom van 74 oorlede en het Cetshwayo hom opgevolg. Dunn se status en invloed het ooreenkomstig toegeneem, en hy het byna al Cetshwayo se buitelandse korrespondensie behartig. Alhoewel Mpande en Cetshwayo dusver daarin geslaag het om aansprake deur die Boere en Britte op hul grondgebied af te weer, is Dunn in die aanloop tot die Anglo-Zoeloeoorlog van 1879 gedwing om kant te kies, en hy het hom by die Britte geskaar.

Anglo-Zoeloeoorlog en nadraai

Op 11 Januarie 1879 het Britse troepe die Tugelarivier naby Fort Pearson oorgesteek om Cetshwayo voor die ultimatum te stel dat hy, onder meer, sy Zoeloe-weermag moes ontbind en die oudersdomsgroep-stelsel binne twintig dae moes afskaf, wat hy nie kon of wou aanvaar nie. Dunn het die Zoeloe-indoenas na Fort Pearson begelei om Bulwer se ultimatum aan Cetshwayo in ontvangs te neem. Uit vrees vir sy lewe het hy egter nie die ultimatum aan Cetshwayo gelewer nie, maar na Emangete teruggetrek in 'n poging om neutraal te bly in die komende konflik. Met die Britte nou oorgehaal tot oorlog, is Dunn deur Lord Chelmsford oortuig om aan die Britse kant deel te neem, en is bevel oor die intelligensie-afdeling gegee. Hy en sy verkenners het uitstekende diens aan die Britse magte gelewer en deelgeneem aan die Slag van Gingindlovu en aan die ontsetting van Eshowe. Na die Zoeloes se vroeë sukses by die Slag van Isandlwana, waar 'n klinkende oorwinning oor die Britte behaal is, is hulle egter verslaan met die Slag van Ulundi, wat uiteindelik uitgeloop het op die gevangeneming van Cetshwayo.

Op 1 September 1879 is Zoeloeland geannekseer en by Natal geïnkorporeer. In die Ulundi-skikking van 1879, was die grootste stuk land in die onderverdeling van Zoeloeland onder 13 streeksregeerders vir Dunn beskore. Sy gebied was ook die naaste aan Durban geleë, sodat hy effektief aangestel is oor 'n buffersone tussen die Britse en minder lojale regeerders. Hierdie onderverdelings sou van krag bly totdat Cetshwayo in Januarie 1883 uit ballingskap teruggekeer het. Toe is die dertien hoofmanne afgesit. Dunn is van sy gesag en inkomste ontneem, en is ingesluit in 'n groot reserwe onder beheer van die Britse Kommandeur, sir Garnet Wolseley.

Huwelike

Een van Dunn se Zoeloevroue

Alhoewel hy reeds met Catherine Pierce - dogter van 'n wit setlaarvader, en Kaapse Maleiermoeder - getroud was, het hy in sy leeftyd 'n totaal van 48 Zoeloevroue geneem, tot Catherine se ontsteltenis. Benewens die twee vroue wat Cetshwayo hom vir skenking van twee vuurwapens toegeken het, het hy die Zoeloe-gebruik van lobola gevolg en teen betaling van nege tot vyftien beeste elk 'n verdere ses-en-veertig vroue geneem. Die Zoeloevroue was van drie-en-twintig verskillende stamme uit meestal die suidelike en sentrale kusgebiede afkomstig. Almal is volgens die inboorlingseremonies getroud, alhoewel sommige gedoop is nadat hulle die Rooms-Katolieke of Anglikaanse geloof aangeneem het, terwyl al sy kinders as Christene opgevoed is en 'n mate van skoolonderwys ontvang het.

Dunn se huishoudings is in die vorm van tradisionele Zoeloekrale opgerig. Sy huis in westerse styl het in die middel gestaan met aparte byekorfhutte vir sy vroue, soldate, bediendes en Zoeloe-besoekers, benewens die beestekrale, stalle en graanputte wat alles met 'n doringheining omspan is. Hy het krale te Mangete, Emoyeni en oNgoye onderhou, met vroue by elkeen. Hy het etlike vroue verban wanneer hulle sy huishoudelike reëls verbreek het, en het minstens twee vir owerspel terreggestel. Sy vroue en kinders is nie toegelaat om sosiaal met sy wit gaste te verkeer nie, en sy gekleurde kinders is van enige ernstige interaksie met hul swart sibbe ontmoedig.

Latere jare en nalatenskap

John Dunn is op 5 Augustus 1895 aan edeem (d.i. watersug) en 'n hartkwaal oorlede en is te Emoyeni in Natal begrawe, nadat hy in 48 huwelike getree het, waaruit 117 kinders gebore is. Hy is oorlewe deur 23 vroue insluitend Catherine, benewens 33 seuns en 46 dogters. Catherine is in 1905 op die ouderdom van 67 oorlede. Al Dunn se afhanklikes is op 'n reserwe van 40 km² naby die Tugelarivier gevestig. Hul landeienaarskap is deur die John Dunn Land Distribution Acts van 1902 en 1935 bevestig. Dit was egter eers teen 1974, in die apartheidsjare en 84 jaar na John Dunn se oorlye, dat die Dunn-familie titelaktes vir Dunnsland, d.i. Mangete and Emoyeni, kon bekom. Hierdie proses, gekompliseer deur die destydse rassewetgewing, is deur Daniel Dunn, die agterkleinseun van John, en destydse voorsitter van die Dunn's Descendants Association aangevoer. Vanaf 1971 het 'n aanliggende Zoeloekaptein egter op die 68 plase begin aanspraak maak. Die situasie het vanaf 1996 geëskaleer toe hoofman Nkosi Mathaba begin het om sy Macambini-stamlede op die Dunnplase te vestig, en sowat 2 000 plakkers hulle op die suikerrietplantasies tuisgemaak het. In 2004, na 'n hofstryd van agt jaar, is die land aan die Dunn-familie herstel, van wie byna 1 000 steeds op die plase woonagtig was.