Kombinasieprosesse
Kombinasieprosesse is die vorming van komposisiestrukture wat plaasvind wanneer komponentstrukture op verskillende wyses met mekaar kombineer en dit sluit in affiksering, samestelling, vloekwoordinlywing en reduplikasie.[1]
Affiksering is die mees algemene proses van kombinasie en dit kan plaasvind deur affikse (soos prefikse, suffikse of sirkumfikse) aan 'n stam (woord) aan te heg om sodoende afgeleide of geflekteerde vorme te skep.
Fleksie word wel nie as ʼn woordvormingsproses beskou nie, maar eerder as ʼn proses waardeur verskillende grammatikale woordvorme geskep word. Alhoewel fleksie nie as ʼn woordvormingsproses beskou word nie, vorm dit steeds komplekse komposisiestrukture en word daarom ingesluit.
Supplesie is ʼn gespesialiseerde proses wat by fleksie onderskei kan word, en dit is die proses waardeur ʼn woord wat etimologies gesproke nie verband hou met die grondwoord nie, optree as hierdie woord se meervoud, verledetydsvorm, ensovoorts[3]. ʼn Illustrasie van supplesie is byvoorbeeld beter en beste wat die komparatief- en superlatiefvorme van goed is.
'n Samestelling is die woordvormingsproses waar 'n kompleks wat uit ten minste twee stamme (pret+park) of wortels (bio+skoop) bestaan, gevorm word. Dit kan ook gebeur dat een wortel met 'n vrye stam verbind, byvoorbeeld hidro+plaas.
Die kompositum se twee stamme bestaan gewoonlik uit ʼn kern (die deel wat die hoofbetekenis en die woordsoort bepaal) en ʼn bepaler (die deel wat uitbrei op die betekenis van die kern). Die regterkantste deel van ʼn kompositum in Afrikaans is in die meeste gevalle die kern, byvoorbeeld in skoot+rekenaar is relenaar die kern omdat dit na ʼn soort rekenaar verwys.
Die konsep van ʼn kern is ook noodsaaklik om onderskeid te tref tussen endosentriese en eksosentriese komposita. ʼn Endosentriese kompositum is ʼn kompositum waarvan die kern ingesluit is in die woord, soos in skoot+rekenaar is rekenaar die kern, daarom kan daar gesê word dat ʼn skootrekenaar ʼn soort rekenaar is. Om hierdie rede is ʼn skootrekenaar ʼn endosentriese kompositum.
By gevalle waar die kern buite die woord geleë is, is dit ʼn eksosentriese kompositum. ʼn Rooi+kop is nie ʼn soort kop nie, maar wel ʼn persoon wat rooi hare het en daarom is dit ʼn eksosentriese kompositum, want die kern lê buite die kompositum.
Daar bestaan vier hooftipes komposita, naamlik neweskikkende komposita, attribuutkomposita, apposisiekomposita en onderskikkende komposita.
ʼn Neweskikkende kompositum is ʼn endosentriese of eksosentriese kompositum waarvan beide komponente gelyk gestel word om na ʼn enkele referent te verwys en beide komponente is die kern van die kompositum. Dit is daarom moontlik om te sê dat Etienne Leroux (die referent) ʼn skrywer-boer was, want hy was terselfdertyd ʼn skrywer asook ʼn boer en daarom word beide die komponente in die neweskikkende kompositum gelyk gestel.
ʼn Attribuutkompositum se bepaler druk ʼn bepaalde kwaliteit van die kern uit en het dus ʼn adjektiwiese funksie en indien die bepaler ʼn naamwoord is, dan druk die naamwoord ʼn bepaalde kwaliteit uit, en nie iets konkreets nie. Voorbeelde is intensiewe vorme van adjektiewe (byvoorbeeld hond-s+ge-trou), waar die bepaler (hond) ʼn prototipiese eienskap ‘getrou’ het, wat ooreenstem met die kern (getrou).
In apposisiekomposita is daar ʼn komponent (die bepaler) wat ʼn kenmerk van die ander betrokke komponent (die kern) beskryf. Hierdie beskrywing vind plaas as gevolg van die bepaler, wat ʼn selfstandige naamwoord is, wat optree as ʼn eienskap en daarom is dit ook ʼn endosentriese kompositum. Omdat die bepaler in ʼn apposisiekompositum ʼn kenmerk aan die kern toeken, is dit in teenstelling met die attribuutkomposita, wat ʼn kwaliteit aan die kern toeken. Daar is verskeie naamwoord+naamwoord-komposita wat in hierdie kategorie val, byvoorbeeld treffer+liedjie (ʼn liedjie met die kenmerk treffer) en gunsteling+resep (ʼn resep met die kenmerk gunsteling).
Onderskikkende komposita is eksosentriese of endosentriese komposita waarvan die kompositum se interpretasie bepaal word deur die moontlikheid om die inligtingsdele van die twee komponentstrukture met mekaar in assosiasie te bring. Die een komponent tree daarom op as ʼn agent, onderwerp, instrument, deel, plek, ensovoorts van die ander komponent, maar dit tree nooit op as ʼn eienskap nie.
Daar kan onderskei word tussen vier tipes onderskikkende komposita, naamlik basiskomposita, verbum-neksuskomposita, frasekomposita en (neo)klassieke komposita.
In ʼn basiskompositum is die betrokke komponente gewoonlik basisvorm en die afleidings of gelfekteerde vorme nie. Endosentriese voorbeelde van basiskomposita sluit in kas+deur, stof+suig en stryk+plank. Eksosentriese voorbeelde sluit in maan+haar, boek+staaf en suip+lap.
In die geval van verbum-neksuskomposita is die kern van die kompositum altyd ʼn gedebernaliseerde naamwoord of byvoeglike naamwoord wat van ʼn werkwoord af afgelei is (byvoorbeeld werker en bakker). Sakkeroller (wat nie ʼn tipe roller is nie) en trapsuutjies (wat nie ʼn tipe “suutjies” is nie, is voorbeelde van eksosentriese verbum-neksuskomposita. Voorbeelde van endosentriese verbum-neksuskomposita sluit in gras+sny-er, eet+stak-ing en groot+prat-er.
Frasekomposita beskik oor ʼn kern en/of ʼn bepaler wat ʼn woordgroep of frase (multiwoordeenheid) is, soos sout-en-peper-stel, waar “sout en peper” die multiwoordeenheid is, en doen-dit-self-boek, waar “doen dit self” die multiwoordeenheid is.
In die geval van (neo)klassieke komposita bestaan die komposita uit ʼn kombinasie van ten minste een komponent van klassieke herkoms (byvoorbeeld Grieks of Latyns), wat met ʼn ander komponent verbind. Byvoorbeeld biblio+fiel, wat ʼn verbinding is met twee klassieke wortels (daarom ʼn klassieke kompositum), en eko+diesel, wat ʼn verbinding is tussen ʼn klassieke woordelement en ʼn moderne woordelement (neo-klassieke kompositum).
Die proses van vloekwoordinlywing vind plaas wanneer ʼn bisillabiese, adjektiwiese vloekwoord in ʼn woord ingevoeg word. Die vloekwoord word gewoonlik voor die lettergreep wat die hoofklem dra ingevoeg en in die meeste gevalle word die morfologiese struktuur van die woord nie in ag geneem nie. Sodoende word ʼn nuutskepping gemaak wat die gevolg het dat dit as ʼn vloekwoord funksioneer, byvoorbeeld uit-flippen-stekend.
Reduplikasie vind plaas wanneer dieselfde woord herhaal word en in die proses gekombineer word om ʼn nuwe vorm met ʼn nuwe betekenis te vorm. Vergelyk byvoorbeeld lag, wat ʼn uitdrukking van vrolikheid is, met lag-lag wat “maklik” beteken. Daar word onderskeid getref tussen egte reduplikasies (soos gou-gou), eggowoordreduplikasies waar die tweede woord naastenby soos die eerste woord klink (woer-war), asook onomatopeïese reduplikasies (hoep-hoep).
Sien ook
wysigBronne
wysig- Carstens, W.A.M. & Bosman, N., reds. 2017. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik.
- Van Huyssteen, G.B. 2017. Morfologie. (In Carstens, W.A.M., & Bosman,N. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. p. 177-206)
Verwysings
wysigEksterne skakels
wysighttps://glossary.sil.org/term/inflection