Wikipedia

Mitraïsme

Mitraïsme of Mithraïsme, ook bekend as die Mitraïstiese misterieë, was ’n misteriegodsdiens wat gesentreer was om die god Mitras en van die 1ste tot die 4de eeu in die Romeinse Ryk beoefen is. Die god was ook bekend as Mithras, Mitra of Mithra.

Die twee kante van ’n Mitraïstiese reliëfwerk. Rome, 2de-3de eeu v.C. (Louvre).

Die godsdiens is geïnspireer deur die Iranse aanbidding van Mitra, hoewel die Griekse Mitras soms verbind word met ’n nuwe en aparte kultus; daar word gedebatteer oor die vlak van kontinuïteit tussen die Persiese en Grieks-Romeinse praktyk.[1] Die misterieë was gewild onder Romeinse militêre.[2]

Aanhangers van Mitraïsme het ’n ingewikkelde stelsel van sewe grade van inwyding en gemeenskaplike rituele maaltye gehad. Ingewydes het hulself syndexioi genoem: hulle "wat deur die handdruk verenig is".[3] Hulle het in ondergrondse tempels bymekaargekom wat mithraea (enkelvoud: mithraeum) genoem is en waarvan baie bewaar gebly het. Dit lyk of die middelpunt van die kultus in Rome was.[4]

Talle argeologiese vondste, insluitende vergaderplekke, monumente en artefakte, het bygedra tot moderne kennis oor Mitraïsme.[5] Die ikoontonele van Mitras wys hoe hy uit ’n rots gebore word, ’n bul doodmaak en deelneem aan ’n banket saam met die god Sol (die son).

Materiaal oor die kultus is op sowat 420 terreine ontdek. Onder die voorwerpe wat gevind is, is sowat 1 000 inskripsies, 700 voorbeelde van die toneel waarin hy die bul doodmaak en sowat 400 ander monumente.[6] Daar word geraam daar was minstens 680 mithraea in Rome.[7] Geen geskrifte het bewaar gebly nie; beperkte inligting kan afgelei word van die inskripsies en kort verwysings in Griekse en Latynse letterkunde. ’n Vertolking van die fisieke bewyse is steeds problematies.[8]

Die Romeine het gedink die misterieë het ’n Persiese of Zoroastriese oorsprong. Sedert die vroeë 1970's is verskille opgemerk tussen die Persiese aanbidding van Mitra en die Romeinse Mitraïstiese misterieë. In dié opsig word Mitraïsme soms beskou as ’n mededinger met die vroeë Christendom.[9]

Mitras wat die bul doodmaak (omstreeks 150; Louvre).
Mitras word uit die rots gebore, Rome.

Naam

wysig

Die woord "Mitraïsme" is ’n moderne term. Skrywers uit die Romeinse tydperk het daarna verwys as die "Mitraïstiese misterieë", "misterieë van Mitras" of "misterieë van die Perse".[1][10] Moderne geleerdes verwys soms na die Grieks-Romeinse godsdiens as "Romeinse Mitraïsme" of "Westerse Mitraïsme" om dit te onderskei van die Persiese aanbidding van Mitra.[1][11][1]

Ikonografie

wysig

’n Groot deel van Mitras se kultus is bekend uit reliëf- en beeldhouwerk. Verskeie pogings is al aangewend om die materiaal te vertolk.

Die mees algemene eienskap van die aanbidding van Mitras in die Romeinse Ryk was van die god wat ’n bul doodmaak. Ander werke beeld hom uit waar hy uit ’n rots gebore word of saam met Sol eet. Maar die beeld van waar hy ’n bul doodmaak, is altyd in die middelste nis.[12] Tekste om dié toneel te verduidelik is baie skaars.[13]

Dit lyk of die praktyk om die god uit te beeld waar hy ’n bul doodmaak, tot die Romeinse Mitraïsme beperk is. Volgens David Ulansey is dit "miskien die belangrikste voorbeeld" van duidelike verskille tussen die Iranse en Romeinse tradisies: "... daar is geen bewyse dat die Iranse god Mitra ooit iets te doen gehad het met die doodmaak van ’n bul nie".[14]

Bultoneel

wysig

In elke mithraeum was die middelste kunswerk ’n voorstelling van Mitras wat ’n heilige bul doodmaak, ’n daad wat "tauroktonie" genoem word.[a] Dit kon ’n reliëf of vrystaande kunswerk wees, en soms is ander detail uitgelaat.

 
’n Romeinse tauroktonie-reliëf van Aquileia (omstreeks 175 v.C.; Kunsthistorisches Museum, Wene).

Die kunswerk het Mitras uitgebeeld in Anatoliese drag en ’n Frigiese pet; hy kniel by die uitgeputte bul[15] terwyl hy dit met sy linkerhand aan sy neusvleuels vashou[15] en met sy regterhand steek. Terwyl hy dit doen, kyk hy oor sy skouer na die figuur van Sol. ’n Hond en slang reik uit na die bloed. ’n Skerpioen gryp die bul aan sy geslagsdele. ’n Raaf vlieg daar rond of sit op die bul. Drie koringare kom uit die bul se stert, soms uit die wond. Die bul is dikwels wit. Die god sit op ’n onnatuurlike manier op die dier met sy regterbeen wat ’n hoef vaspen en met die linkerbeen gebuig terwyl dit op die dier se rug of sy rus.[16] Twee fakkeldraers, Cautes en Cautopates, staan weerskante; hulle is nes Mitras aangetrek. Cautes wys sy fakkel na bo en Cautopates syne na onder.[17][18] Soms hou Cautes en Cautopates herderstawwe vas in plaas van fakkels.

Die toneel speel in ’n grot af waarheen Mitras die bul gedra het nadat hy dit gejag en gery het om dit uit te put.[19] Soms is die grot omring deur ’n sirkel waarop die 12 tekens van die diereriem voorkom. Buite die grot, links bo, is Sol, die son, met sy kroon van vlamme. ’n Ligstraal skyn dikwels op Mitras. Regs bo is Luna, die maan.[20]

Soms is die sentrale tauroktonie omraam deur ’n reeks bykomende tonele links, bo en regs, wat gebeure in Mitras se verhaal uitbeeld: Mitras wat uit ’n rots gebore word, die waterwonderwerk, die jag en ry van die bul, ’n ontmoeting met Sol wat voor hom kniel, waar hy bladskud met Sol en ’n maaltyd met hom deel, en sy opstyging na die hemel in ’n strydwa.[20] In sommige gevalle is die god naak.[21] Van die reliëfwerke is so gemaak dat hulle om ’n as kan draai. Op die rugkant is ’n uitspattige feestoneel. Dit dui daarop dat die toneel waar die bul doodgemaak word, in die eerste deel van die fees gebruik is; daarna is dit omgedraai en die tweede toneel is vir die tweede deel van die fees gebruik.[22]

Ander tonele

wysig
 
’n Figuur met die kop van ’n leeu uit die mithraeum in Sidon, Libanon (500 v.C., Louvre).

Die belangrikste toneel naas die tauroktonie in Mitraïstiese kuns is die sogenaamde bankettoneel.[23] Dit beeld Mitras en Sol uit wat ’n feesmaal geniet op die huid van die doodgemaakte bul.[23]

In die geboortetoneel word gewys hoe Mitras uit ’n rots gebore word terwyl hy reeds ’n jeugdige is. In die een hand hou hy ’n dolk en in die ander ’n fakkel vas. Buiten ’n Frigiese pet is hy naak en hy staan met sy bene bymekaar.[24] Daar is verskeie variasies van die toneel.

Een van die kenmerkendste eienskappe van die misterieë, maar waarvan min bekend is, is die beeld van ’n naakte man met die kop van ’n leeu wat dikwels in Mitraïstiese tempels aangetref word. ’n Slang (of twee, soos by ’n boodskapperstaf) is om sy lyf gedraai, met die slang se kop wat dikwels op dié van die leeu rus. Die leeu se mond is dikwels oop en dit gee die gesig ’n skrikwekkende voorkoms. Hy het gewoonlik vier vlerke, een of twee sleutels en ’n septer. Op een beeld kom die naam van die vier seisoene op die vlerke voor en ’n weerligstraal loop oor sy bors. Hoewel figure met die kop van ’n dier algemeen voorkom in Egiptiese en Gnostiese uitbeeldings van dié tyd, is niks soortgelyks al gevind nie.[25]

Uit inwydingsgeskrifte is dit bekend dat die figuur se naam Arimanius is; dit is ’n Latynse vorm van die naam Ahriman, ’n demoniese figuur in die Zoroastriese goderyk. Uit inskripsies is dit duidelik Arimanius was ’n Mitraïstiese godheid.[26] Verskeie ander gode as Ahriman word egter ook as moontlikhede genoem. Wat redelik seker is, is dat hy verbind is met tyd en seisoensverandering.[27]

 
’n Reliëfwerk met die oorspronklike kleure (ná opknapping), omstreeks 140-160 n.C.; uit Argentoratum (Musée archéologique (Strasbourg).

Rituele en aanbidding

wysig

Ingewydes in die Mitraïstiese misterieë moes ’n eed van geheimhouding en toewyding aflê.[28] In sommige grade het dit ingesluit die opsê van ’n katesisme, waarin die ingewyde ’n reeks vrae oor die inwydingsimbole korrek moes beantwoord.

Feitlik geen geskrifte of eerstehandse weergawes van die hoogs geheime rituele het bewaar gebly nie.[13] Die mure van die mithraea was gewoonlik afgewit en vol graffiti. Dit, tesame met inskripsies op Mitraïstiese monumente, is die hoofbron van inligting oor die kultus.[29]

Uit argeologiese vondste is dit duidelik die meeste rituele het met feesviering gepaardgegaan – eetgerei en kosoorblyfsels word meestal op die terrein van mithraea gevind. Dit sluit in dierebene en vrugtereste.[30] Vir hul feeste het die ingewydes op klipbanke gesitlê wat aan die lang sye van die mithraeum geleë was. Daar was gewoonlik plek vir 15 tot 20 mense; selde vir 40 of meer.[31] Die grootte van die tempels was egter nie ’n aanduiding van hoe groot die gemeentes was nie.[32]

Elke mithraeum het op die verste punt, onder die uitbeelding van die tauroktonie, verskeie altare gehad. Daar was ook op ander plekke kleiner altare.[33] Elke altaar het die naam van ’n ingewyde vertoon wat dit aan Mitras opgedra het uit dankbaarheid vir gunste wat ontvang is. Oorblyfsels van die ingewande van diere dui daarop dat die altare gereeld gebruik is. Daar is drie keer per dag tot die son gebid, en Sondae was besonder heilig.[34]

Dit is te betwyfel of daar ’n deurlopende leerstelling was.[35] Dit kon van plek tot plek verskil het.[36] Die ikonografie stem egter oral ooreen.[20] Daar was geen sentrale gesag nie; elke tempel hy sy eie amptenare gehad. Namate ingewydes deur die grade gevorder het, kon hulle van tempel verwissel.[37]

Mithraeum

wysig
 
’n Mithraeum wat in Italië ontdek is.
 
’n Rekonstruksie van 'n mithraeum.

Tempels van Mitras was onder die grondvlak en het geen vensters gehad nie. Hulle was meestal klein en sonder enige spesiale eienskappe van buite. Hulle was dikwels goedkoop gebou omdat die ingewydes verkies het om telkens ’n nuwe tempel te bou in plaas daarvan om bestaande geboue te vergroot. Die tempels het die grot verteenwoordig waarheen Mitras die bul gedra en waar hy hom doodgemaak het. Soms is die grotwande met pleister nagemaak. Die geboue was gewoonlik naby fonteine of strome geleë; dit lyk of vars water vir sekere rituele nodig was. Daar was meestal ’n wasbak in die gebou.[38]

Mithraea wat bewaar gebly het, gee ’n aanduiding van die strukture. Daar was by die ingang en ook elders klein kamertjies waar goed gestoor of kos berei is. Mithraeum is ’n moderne term – Mitraïste het gewoonlik na hul tempels verwys as speleum of antrum ("grot"), crypta ("ondergrondse gang"), fanum ("heilige plek") en selfs templum ("tempel").[39]

Grade van inwyding

wysig

In die Bisantynse esiklopedie Suda, onder die inskrywing Mitras, word gestel dat "geeneen toegelaat word om daarin (in die misterieë) ingewy te word totdat hy homself heilig en standvastig bewys het deur verskeie gradetoetse te ondergaan nie".[40] Gregory Nazianzen verwys na die "toetse in die misterieë van Mitras".[41]

Daar was sewe grade van inwyding.[42] Manfred Clauss beweer dit hou verband met die planete. Elke graad het spesifieke simbole gehad wat met die planete verbind word.[43] In volgorde van toenemende belangrikheid was die inwydingsgrade met hul ooreenstemmende planete:[44]

  1. Corax, Corux of Corvex (raaf of kraai); Mercurius
  2. Nymphus, Nymphobus (bruidegom); Venus
  3. Miles (soldaat); Mars
  4. Leo (leeu); Jupiter
  5. Perses (Pers); Luna
  6. Heliodromus (sonboodskapper); Sol
  7. Pater (vader); Saturnus

Op sommige plekke het graffiti bewaar gebly wat die name van ingewydes aandui, asook hul grade. Deur dié lyste te vergelyk kan sommige ingewydes van een mithraeum na ’n volgende gevolg word. Ingewydes kan ook op ander lyste geïdentifiseer word, soos dié vir militêre diens en nie-Mitraïstiese heiligdomme. Name van ingewydes word ook aangetref op altare en ander kultusvoorwerpe.

Toelating tot die gemeenskap is afgehandel met ’n handdruk, nes Mitras en Sol bladgeskud het. Daarna is na ingewydes verwys as syndexioi (hulle "verenig met ’n handdruk").[3][45]

Net mansname kom voor op die naamlyste wat bewaar gebly het. Historici soos Cumont en Richard Gordon lei hieruit af net mans is tot die kultus toegelaat.[46][47] Soldate, handelaars, doeanebeamptes en minder belangrike burokrate was sterk verteenwoordig. Daar was min, indien enige, lede van die aristokrasie of families van senoators.[48]

Einde van Mitraïsme

wysig

Dit is moeilik om te bepaal presies wanneer Mitras se kultus tot ’n einde gekom het. Beck meen die godsdiens was "redelik vroeg in die (4de) eeu" feitlik dood regdeur die Romeinse Ryk.[49] Daar is min Mitraïstiese inskripsies uit die 4de eeu. Volgens Clauss wys inskripsies Mitras se kultus is een van dié wat deur Romeinse senators gelys is wat hulle nog nie tot die Christendom bekeer het nie as deel van ’n "heidense herlewing" onder die elite.[50] Ulansey meen Mitraïsme het agteruitgegaan met die magsopkoms van die Christendom tot aan die begin van die 5de eeu, toe die Christendom sterk genoeg geword het om mededingende godsdienste soos Mitraïsme uit te roei.[51] Volgens Speidel het Christene woes baklei teen hierdie vyand en dit in die 4de eeu onderdruk. Van die Mitraïstiese tempels is vernietig en godsdiens was nie meer ’n saak van persoonlike keuse nie.[52] Volgens Luther H. Martin het Romeinse Mitraïsme tot ’n einde gekom met die wette teen heidene deur die Christelike keiser Theodosius in die laaste dekade van die 4de eeu.[53]

Volgens Mark Humphries beteken die wegsteek van kultusvoorwerpe in sommige streke dat voorsorgmaatreëls teen Christelike aanvalle getref is. In sekere gebiede was dit nie al rede dat Mitraïsme doodgeloop het nie; barbaarse invalle kon ook ’n rol gespeel het.[54]

Daar is feitlik geen bewyse van die voortsetting van die kultus of die gebruik van enige mithraea in die 5de eeu nie. Die kultus het verdwyn voor dié van Isis. Isis is in die Middeleeue steeds onthou as ’n godin, maar Mitras was reeds teen die laat oudheid vergete.[55]

Notas

wysig
a. ^ Na aanleiding van die Griekse woord tauroktónos (ταυροκτόνος, "doodmaak van ’n bul")[56]

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Beck, Roger (20 Julie 2002). "Mithraism" (in Engels). Encyclopaedia Iranica, aanlyn. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Mei 2020. Besoek op 14 Maart 2011.
  2. ↑ Geden, A.S. (15 Oktober 2004). Select Passages Illustrating Mithraism 1925. Kessinger Publishing. pp. 51–. ISBN 978-1-4179-8229-5. Besoek op 28 Maart 2011.
  3. ↑ 3,0 3,1 M. Clauss, The Roman cult of Mithras, p. 42
  4. ↑ Lewis M. Hopfe, "Archaeological indications on the origins of Roman Mithraism", in Lewis M. Hopfe (red). Uncovering ancient stones: essays in memory of H. Neil Richardson, Eisenbrauns (1994), pp. 147–158. p. 156
  5. ↑ Beck, Roger (17 Februarie 2011). "The Pagan Shadow of Christ?" (in Engels). BBC-History. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Oktober 2019. Besoek op 4 Junie 2011.
  6. ↑ Clauss, Manfred. The Roman Cult of Mithras: The God and his Mysteries. pp. xxi. ISBN 0-415-92977-6.
  7. ↑ Coarelli; Beck, Roger; Haase, Wolfgang (1984). Aufstieg und niedergang der römischen welt [The Rise and Decline of the Roman World]. Walter de Gruyter. pp. 2026–. ISBN 978-3-11-010213-0. Besoek op 20 Maart 2011.
  8. ↑ Ulansey, David (1991). Origins of the Mithraic Mysteries. New York: Oxford UP. p. 3. ISBN 0-19-506788-6.
  9. ↑ Hopfe, Lewis M.; Richardson, Henry Neil (September 1994). "Archaeological Indications on the Origins of Roman Mithraism". In Lewis M. Hopfe (red.). Uncovering ancient stones: essays in memory of H. Neil Richardson. Eisenbrauns. pp. 147–. ISBN 978-0-931464-73-7. Besoek op 19 Maart 2011.
  10. ↑ Origen, Contra Celsus, Boek 6, Chapter 22.
  11. ↑ "Electronic Journal of Mithraic Studies". Electronic Journal of Mithraic Studies (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2015. Besoek op 28 Maart 2011.
  12. ↑ Ulansey, David (1991). Origins of the Mithraic Mysteries. New York: Oxford UP. p. 6. ISBN 0-19-506788-6.
  13. ↑ 13,0 13,1 Clauss, M. The Roman cult of Mithras, p. xxi
  14. ↑ Ulansey, David (1991). Origins of the Mithraic Mysteries. New York: Oxford UP. p. 8. ISBN 0-19-506788-6.
  15. ↑ 15,0 15,1 Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p. 77.
  16. ↑ Mazur, Zeke. "Harmonious Opposition (Part I): Pythagorean Themes of Cosmogonic Mediation in the Roman Mysteries of Mithras" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 21 November 2011. Besoek op 14 Junie 2011.
  17. ↑ Clauss, M. The Roman cult of Mithras, p. 98–99.
  18. ↑ Näsström, Britt-Marie. "The sacrifi ces of Mithras" (PDF). Besoek op 4 April 2011.
  19. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p. 74.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 L'Ecole Initiative: Alison Griffith, 1996. "Mithraism" Geargiveer 27 April 2004 op Wayback Machine
  21. ↑ Bjørnebye, Jonas (2007). "The Mithraic icon in fourth century Rome: The composition of the Mithraic cult icon". Hic locus est felix, sanctus, piusque benignus: The cult of Mithras in fourth century Rome, Dissertation for the degree of philosophiae doctor (PhD).
  22. ↑ Klauck, Hans-Josef; McNeil, Brian (Desember 2003). The religious context of early Christianity: a guide to Graeco-Roman religions. T & T Clark Ltd. pp. 146–. ISBN 978-0-567-08943-4. Besoek op 4 September 2011.
  23. ↑ 23,0 23,1 Beck, Roger, "In the Place of the Lion: Mithras in the Tauroctony" in Beck on Mithraism: Collected works with new essays (2004), p. 286–287.
  24. ↑ Vermaseren, M. J. "The miraculous Birth of Mithras". In László Gerevich (red.). Studia Archaeologica. Brill. pp. 93–109. Besoek op 4 Oktober 2011.
  25. ↑ Von Gall, Hubertus. (1978). The Lion-headed and the Human-headed God in the Mithraic Mysteries. [in] Jacques Duchesne-Guillemin (red.) Études mithriaques, pp. 511
  26. ↑ Jackson, Howard M. (1985). "The Meaning and Function of the Leontocephaline in Roman Mithraism". Numen, Vol. 32, Fasc. 1, pp. 17–45 (Julie 1985)
  27. ↑ Beck, R., Beck on Mithraism, pp. 94
  28. ↑ "Sodalitas Graeciae (Nova Roma)/Religion from the Papyri/Mithraism" (in Engels). Nova Roma. 11 Maart 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Februarie 2020. Besoek op 7 September 2013.
  29. ↑ Francis, E.D. (1971). Hinnells, John R. (red.). "Mithraic graffiti from Dura-Europos", in Mithraic Studies, vol. 2. Manchester University Press. pp. 424–445.
  30. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p.115.
  31. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p.43.
  32. ↑ Bjørnebye, Jonas (2007). Hic locus est felix, sanctus, piusque benignus: The cult of Mithras in fourth century Rome, Dissertation for the degree of philosophiae doctor (PhD). pp. 12, 36.
  33. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p. 49.
  34. ↑ Antonía Tripolitis (2002). Religions of the Hellenistic-Roman age. Wm. B. Eerdmans Publishing. pp. 55–. ISBN 978-0-8028-4913-7.
  35. ↑ Beck, Roger (2007). The Religion of the Mithras Cult in the Roman Empire. London: Oxford University Press. ISBN 0-19-921613-4., p. 87.
  36. ↑ "Beck on Mithraism", op. cit., p. 16
  37. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p.139.
  38. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p. 73.
  39. ↑ Bjørnebye, Jonas (2007). "The mithraea as buildings". Hic locus est felix, sanctus, piusque benignus: The cult of Mithras in fourth century Rome,Dissertation for the degree of philosophiae doctor (PhD).
  40. ↑ Clauss, The Roman cult of Mithras, p. 102. Die Sudaverwysing wat aangegee word, is 3: 394, M 1045 (Adler).
  41. ↑ Clauss, The Roman cult of Mithras, p. 102. Die Gregoryverwysing is na Oratio 4.70 .
  42. ↑ Jerome, Letters 107, ch. 2 (To Laeta)
  43. ↑ M.Clauss, The Roman cult of Mithras, p.132-133
  44. ↑ M.Clauss, The Roman cult of Mithras, p.133-138
  45. ↑ M. Clauss, The Roman cult of Mithras, p. 105
  46. ↑ Cumont, Franz (1903). The Mysteries of Mithras. p. 173. Besoek op 6 Julie 2011.
  47. ↑ Richard Gordon (2005). "Mithraism". Encyclopedia Of Religion (Tweede) 9. Ed. Lindsay Jones. Thomas Gale, Macmillan Reference USA. 6090. 
  48. ↑ Clauss, The Roman cult of Mithras, p.39.
  49. ↑ Beck, R., Merkelbach's Mithras, p. 299.
  50. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, pp. 29–30
  51. ↑ Ulansey, David. "The Cosmic Mysteries of Mithras". Besoek op 20 Maart 2011.
  52. ↑ Michael Speidel (1980). Mithras-Orion: Greek hero and Roman army god. Brill. pp. 1–. ISBN 978-90-04-06055-5. Besoek op 27 Maart 2011.
  53. ↑ Martin, Luther H.; Beck, Roger (30 Desember 2004). "Foreword". Beck on Mithraism: Collected Works With New Essays. Ashgate Publishing. pp. xiii. ISBN 978-0-7546-4081-3.
  54. ↑ humphries, mark (10 Desember 2008). Susan Ashbrook Harvey, David G. Hunter (red.). The Oxford handbook of early Christian studies. Oxford University Press. pp. 95–. ISBN 978-0-19-927156-6. Besoek op 3 April 2011.
  55. ↑ Clauss, M., The Roman cult of Mithras, p. 171.
  56. ↑ David Ulansey, The origins of the Mithraic mysteries, p. 6

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Mitraïsme&oldid=2707525"