Planeet
Planeet is die algemene term vir 'n groot hemelliggaam wat aanvanklik of permanent om 'n ster wentel, maar wat nie 'n maan of self 'n ster is nie, gerond is weens sy eie swaartekrag, en voldoende swaartekrag het om ander voorwerpe uit sy eie wentelbaan te verwyder (naamlik die rede waarom Pluto na dwergplaneet-status afgegradeer is, en Ceres in die asteroïdegordel ook nie as 'n planeet beskou word nie.) Die term kom van die Griekse woord πλανήτης, planētēs, wat swerfling beteken. Dié naam is gekies omdat antieke waarnemers gesien het dat die planete in die hemelruim rondbeweeg, terwyl die normale sterre staties ten opsigte van mekaar bly. Tans erken die Internasionale Sterrekundige Vereniging agt planete in ons sonnestelsel. Pluto, wat na sy ontdekking as die negende planeet beskou is, word egter sedert 2006 as 'n dwergplaneet geklassifiseer.
Planeetvorming
wysigDie proses waardeur planete gevorm word, is nie heeltemal duidelik nie. Die algemene teorie is tans dat 'n nuwe ster uit 'n newelwolk onder die invloed van swaartekrag vorm. Die oorblyfsels van die wolk vorm dan 'n skyf van ruimtestof en gas wat rondom die ster wentel. Plaaslike massakonsentrasies veroorsaak dat meer van hierdie stof uit die wolk konsentreer en onder die invloed van swaartekrag bymekaarkom om planete te vorm. Wanneer die ster eindelik ontsteek, veroorsaak die sonwind dat die oorblywende vrydrywende gas en stof afgedryf word. Namate die mensdom se kennis van ander planetestelsels uitbrei, word hierdie teorie egter al hoe meer bevraagteken.
Planetêre massa
wysig’n Voorwerp met planetêre massa, soms ’n planemo genoem, is ’n hemelliggaam met ’n groot genoeg massa sodat dit hidrostatiese ewewig bereik het (dus deur sy eie swaartekrag rond gedruk is). Alle planete het planetêre massa, maar die term word veral gebruik om voorwerpe te beskryf wat nie aan al die vereistes van ’n planeet voldoen nie. Dit sluit dwergplanete, die groter mane en voorwerpe in wat nie om ’n ster wentel nie.
Planete in ons Sonnestelsel
wysig- Hoofartikel: Sonnestelsel.
Die aanvaarde planete in ons Sonnestelsel is, met die uitsondering van die Aarde, na gode uit die Griekse en Romeinse mitologie vernoem. Antieke waarnemers het die Aarde tewens nie as 'n planeet beskou nie, maar as die middelpunt van die heelal. Dié geosentriese kosmologie is sedert Copernicus vervang met 'n heliosentriese model wat Songesentreerde wentelbane en 'n Aardse draaias behels.
Moderne metings dui aan dat die Son nie altyd die middelpunt van die Sonnestelsel vorm nie.[1] Met die uitsondering van Jupiter omwentel die planete wel barisentra wat binne die Son geleë is. Die Son en Jupiter omwentel egter 'n barisentrum net bokant die Sonoppervlak. Die barisentrum van die Sonnestelsel in samehang is in konstante beweging relatief tot al die planete en die Son. Deur pulsarwaarnemings te gebruik is hierdie punt in 2020 tot die naaste 100 meter bepaal. Dit was in 2023 heelwat bo die Sonoppervlak, maar keer teen 2030 terug na 'n punt naby die Son se kern.[1]
In ons Sonnestelsel is die Aarde die enigste planeet waarvan die wentelbaan gemaklik binne die bewoonbare sone val, Venus en Mars is naamlik na aan die binneste en buitenste rande daarvan. Die Aarde is tans ook die enigste met vloeibare oppervlakwater. Venus het die warmste atmosfeer, en die digste atmosfeer van die rotsplanete. Mercurius is die enigste sonder 'n atmosfeer, en Neptunus is die winderigste en ondervind die laagste waargenome temperatuur. Saturnus en Jupiter het die meeste mane — 274 en 95 is onderskeidelik in 2025 bekend. Hiervan is twee, naamlik die ysige Ganumedes en bewolkte Titaan, groter as die planeet Mercurius.
Die draaias van die Aarde is teen 'n hoek van 23 grade gekantel, wat die seisoene meebring. Mars, Saturnus en Neptunus is soortgelyk teen hoeke van onderskeidelik 25, 27 en 28 grade gekantel. Die draaiasse van Mercurius, Venus en Jupiter daarenteen is kwalik gekantel, terwyl Uranus weer byna op sy sy lê. In teenstelling met sy buurplanete Venus en Mars, word die Aarde deur 'n magnetiese dipoolveld omhul wat die atmosfeer teen die Sonwind en kosmiese straling beskerm. Die vier gasreuse het insgelyk magneetvelde, waarvan die van Jupiter die sterkste is. Met die uitsondering van Saturnus het hierdie magnetosfere hul eie as en ewenaar, wat met etlike grade van die planeet se draaias en fisiese ewenaar afwyk.
Daar is agt planete in ons Sonnestelsel, naamlik vier rotsplanete in die binneste wentelbane, gevolg deur vier gasplanete in die oorblywende buitenste wentelbane. Geen opmerklike oppervlak is by die gasplanete bekend nie. Vermoedelik neem hul digtheid geleidelik toe namate hul soliede kern genader word. Die oriëntasie van hul draaias word aldus deur waarnemings van hul magneetveld bereken, wat deur die oriëntasie van hul afgeplatte sferoïed-vormige gasoppervlak bevestig word.
In volgorde van die Son af is die planete en hul sterrekundige simbole:
Rotsplanete
| 1. Mercurius | 
|
| 2. Venus | 
|
| 3. Aarde | 
|
| 4. Mars | 
|
Gasreuse
| 5. Jupiter | 
|
| 6. Saturnus | 
|
| 7. Uranus | 
|
| 8. Neptunus | 
|
Eksoplanete
wysigSedert die 1980's het die bestudering van eksoplanete vinnig gevorder. Die naaste bekende eksoplaneet is Alpha Centauri Bb, en 'n paar duisend ander is reeds in die Melkweg opgespoor. Na raming is daar in die Melkweg alleen miljarde eksoplanete wat om ander sterre wentel. Alhoewel alle planete uit 'n gas- en stofskyf rondom 'n jong ster ontstaan, word baie planete egter deur versteurings uit hul ster se swaartekragveld gewerp.[2] Weesplanete ontstaan byvoorbeeld wanneer protoplanete bots, en kleiner planete blyk meer vatbaar te wees. In die Melkweg alleen word die getal vryswewende planete tans op triljoene geraam, en planete wat van hul ster se swaartekragveld ontsnap het kan ses keer meer talryk wees as dié wat steeds om hul ster wentel.[2]
Eksterne skakels
wysig
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir planeet.
Verwysings
wysig- ↑ 1,0 1,1 Stephen Strum, For the next several years, the sun is not the center of the solar system, Earth to Space Science, 11 Desember 2018 (18 Februarie 2019 opdateer)
- ↑ 2,0 2,1 Miller, Katrina (6 Augustus 2023). "Our Galaxy Is Home to Trillions of Worlds Gone Rogue: Astronomers have found that free-floating planets far outnumber those bound to a host star". nytimes.com. The New York Times. Besoek op 9 Augustus 2023.