Nemunas

Die Nemunas (Duits: Memel; Belarus: Нёман, Njoman; Russies: Неман, Neman; Pools: Niemen) is 'n Noordoos-Europese rivier met 'n lengte van 937 kilometer wat in Belarus ontspring, deur Litaue vloei en hier in die strandmeer Koerse Haf en die Oossee uitmond. Sy benedeloop met die Rusnė-rivier (die noordelike takrivier in die Nemunas-delta) vorm die grens tussen Litaue en die Russiese eksklawe Kaliningrad-oblast.

Nemunas - Memel - Нёман - Неман - Niemen
Die Nemunas naby die gehuggie Graužėnai. Die Nemunas naby die gehuggie Graužėnai.
Die Nemunas se rivierloop.
Oorsprong	Belarussiese Bergrug
Monding	Koerse Haf wes van Šilutė
Stroomgebied	Belarus Litaue Rusland
Lengte	937,4 km (582 myl)
Oorspronghoogte	176 m (577 voet)
Mondinghoogte	0 m
Gemiddelde afloop	616 m³/s (21 757 ft³/s)
Stroomgebiedopp.	98 200 km² (37 838 myl²)
Kaart van die Nemunas-bekken in Europa.

Die historiese gewes Memelland, wat noord van die Memel- of Nemunasrivier tot by die stad Klaipėda (Duits: Memel) strek, het sedert 1871 deel uitgemaak van die Duitse Ryk, maar is in 1920 onder die administrasie van die Volkebond geplaas en in 1923 deur Litaue beset en geannekseer.

In die antieke tydperk het die rivier deel uitgemaak van die handelspad Barnsteenroete wat vanuit die Oossee tot die Middellandse See geloop het. Later het die rivier ook 'n belangrike rol vir die vervoer va hout uit Rusland en Litaue gespeel. Vir Duitsland was die Nemunas vroeër die oostelike grens, net soos die Ryn die westelike grenslyn gevorm het.

Etimologie

'n Bord in Vilnius wys die Litause riviernaam

Die Duitse naam Memel is volgens sommige taalwetenskaplikes aan Koers en Lets ontleen waar memelis, mimelis "stiller, stadiger, swygender" en Lets mēms "stom, spraakloos" beteken. Met hierdie naam word sowel na die haf of strandmeer asook na die rivier se benedeloop verwys. Gewoonlik word in Duits na die riviergedeelte, wat deur Oos-Pruise vloei en tussen Smalininkai (Duits: Schmalleningken) in die ooste en die riviermonding geleë is, as Memel verwys. Die boloop van die rivier het - veral voor 1945 - as Njemen bekend gestaan. Die Letlandse rivier Mēmele ontspring as Nemunėlis in Litaue.

'n Ander etimologiese verklaring verwys na die Oud-Baltiese term nemus wat as "klein bos in 'n riviervlakte" vertaal word. Water, mere en bosse het 'n beduidende rol in die Baltiese mitologie en volkskultuur gespeel. Die Poolse Niemen en Belarussiese Njoman is van die Balties-Litause naam afgelei, en ook in die merendeels Duitssprekende Pruise is na die rivier nog tot in die 19de eeu soms as Njemen verwys.

Rivierloop

'n Lugfoto van die Nemunas-rivierdelta met die dorp Rusnė en die gelyknamige rivierarm van die Nemunas, wat hier in die Russies-Litause grensrivier Skirvytė (middel) en die Atmata (regs) vertak. Die strandmeer in die agtergrond is die Koerse Haf

Die Nemunas ontspring in Belarus in die Belarussiese Bergrug suidwes van die hoofstad Minsk.

Van hier vloei dit aanvanklik in westelike rigting na Hrodna, maar draai dan oorwegend in noordwestelike rigting om na Litaue te vloei. Hierby breek die rivier deur die Baltiese Landrug om verder deur Kaunas te vloei. Net voor die stad is 'n kunsmatige meer, die Kaunas-meer, aangelê. Die opgedamde water word vir kragopwekking in die plaaslike waterkragsentrale gebruik. Naby die historiese stadskern van Kaunas mond die Neris-rivier, die grootste takrivier, in die Nemunas uit.

Wes en oos van die stad Sowjetsk (vroeër Tilsit) in die Kaliningrad-oblast vorm die Nemunas die grens tussen Litaue en die Russiese Federasie om uiteindelik in sy mondingsdelta in verskeie rivierarms te vertak. Met die twee grootstes hiervan, die Gilgė (Russies Matrossowka, Duits: Gilgestrom, afgelei van Pruisies gilus, gilin, gillis "diep") en Rusnė (Duits: Ruß-Strom, afgelei van Pruisies ruset "stadig vloei") mond die rivier in die strandmeer Koerse Haf en die Oossee uit.

Die Rusnė vertak in die rivierdelta verder in die Atmata in die noorde, die Skirvytė en 'n aantal kleiner rivierarms. Die dorp Rusnė is op 'n eiland in die delta geleë, terwyl die landtong Ventės Ragas as voëlparadys bekend staan.

Die Polesski-kanaal (Duits: Großer Friedrichsgraben) verbind die Nemunas met die Pregolja-rivier (Duits: Pregel) wat verder suidwaarts vloei.

Kultuurgeskiedenis

Vroeë en Middeleeuse geskiedenis

Die Nemunas het oorspronklik deur Baltiese en Slawiese stamgebiede gevloei en het reeds in die 9de en 10de eeu deel uitgemaak van 'n wyd vertakte stelsel van handelspaaie en waterweë wat die Oosseegebied met die Griekse wêreld verbind het.

Vanuit 'n Sentraal-Europese perspektief het die Nemunas eers in die 13de eeu op die geskiedkundige toneel verskyn toe die Duitse Ridderorde tydens sy veldtogte teen heidense Litauers rivierop beweeg het. Die eerste verwysing na die flumen memele (Latyns, "Memele-rivier") dateer uit die jaar 1243. Later het die rivier tot 'n beduidende handelsroete ontwikkel waarlangs enkele groter nedersettings gestig is. Die Duitse Ridders het net soos die latere Hertogdom Pruise nooit daarin geslaag om meer as die Nemunas se boloop permanent te verower. Die benedeloop was tot in die 16de eeu yl bevolk en het in sy oostelike gedeelte in 'n ongerepte wildernis oorgegaan wat 'n natuurlike grens tussen die Duitse Ordensstaat en die Grootvorstedom Litaue gevorm het.

Belarus

Grodno omstreeks 1575

Aangesien die rivier in 'n moerasgebied naby die huidige Belarussiese hoofstad Minsk ontspring, is dit nie moontlik om 'n spesifieke bron aan te wys nie. Die boloop vloei oor 'n afstand van enkele honderd kilometer met 'n maksimale wydte van nie meer as honderd meter en 'n diepte van enkele meter, aanvanklik in noord-westelike, daarna in suid-westelike en uiteindelik weer in noord-westelike rigting deur Belarus. Met yl bevolkte bos- en moerasgebiede aan weerskante het die sagvloeiende en kronkelende rivier sy eertydse ekonomiese betekenis as handelsroete lankal ingeboet, alhoewel dit nog 'n rol vir houtvlotters speel en daarnaas ook toeriste lok.

Pontonbrûe vorm die belangrikste rivieroorgange. By die rivierkilometer 95 loop die snelweg tussen Warskou, Minsk en Moskou oor die Nemunas, 'n ander brug is naby Hrodna (Pools Grodno) in die grensgebied tussen Belarus, Litaue en Pole gebou. In hierdie streek, wat tot 1939 nog deel uitgemaak het van Pole, woon nog steeds 'n beduidende Poolssprekende minderheid. Pole se nasionale digter, Adam Mickiewicz (1798-1855), is 'n boorling van hierdie gewes. Sy geboortedorp Zaosie is oos van Hrodna geleë.

Litaue

Die Litause 500 Litai-banknoot wys die kronkelende rivierloop

Naby Hrodna loop die Nemunas digby die huidige Belarussiese grens met Pole en vorm daarna oor 'n kort afstand die grenslyn tussen Belarus en Litaue. Druskininkai is die eerste beduidende nedersetting op Litause gebied. Danksy die plaaslike mineraalbaddens het hierdie stad reeds in die Russiese Tsaretyd tot 'n gewilde badplaas en gesondheidsoord ontwikkel.

Die Kaunas-meer

Verder rivieraf begin die Nemunas tot sowat sestig meter vernou en vloei tussen steil oewers. Net buite Kaunas, die tweede grootste stad van Litaue, het die rivierdam "Kaunas-meer" ontstaan. In Kaunas mond die Neris-rivier in die Nemunas uit, en die rivier bereik nou 'n wydte van tot by tweehonderd meter. Sandbanke maak navigasie nogtans moeilik.

Die Litauers beskou die Nemunas, hulle beduidendste rivier, as die "vader van alle Litause riviere", en die gebiede aan sy weerskante is in 'n aantal nasionale parke omgeskep. Naby Smalininkai (Duits Schmalleningken) vorm die Nemunas se benedeloop die grens tussen Litaue in die noorde en die Russiese eksklawe Kaliningrad in die suide. In die Duitse Memelland naby Heydekrug (tans Šilute) het die skrywer Hermann Sudermann (1857-1928) opgegroei wat in sy Litauische Geschichten die oorspronklike karakter van die landskap en sy bewoners vasgevang het. In taalkundige opsig was hierdie streek vroeër steeds tweetalig. Nog omstreeks 1910 het sowat die helfte van die bevolking Litaus as huistaal gepraat. Ook die pastoor Christian Donelaitis (1714-1780), een van die belangrikste Litause skrywers, was 'n boorling van Pruisies-Litaue.

Pruisies-Litaue

Die twee grootste nedersettings van Pruisies-Litaue is aan die rivier se suidoewer geleë. Ragnit (Russies Njeman) was vroeër een van die belangrikste versterkings van die Duitse Ridderorde. In Tilsit (Russies Sowjetsk) het die Franse keiser Napoléon Bonaparte en die Russiese tsaar Aleksander I in die somer van 1807 byeengekom om hulle invloedsfere in Europa af te baken. Ondanks die Pruisiese koningin Luise se poging om bemiddeling het Pruise se belange geen rol meer vir die twee groot moondhede gespeel nie.

Die ryk alluviale grond in die Nemunas-rivierdelta is reeds in die Pruisiese tydperk in vrugbare akkerland omgeskep. Die gewes was die tuisland van die Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) en die skilder Lovis Corinth (1858-1925) se voorvaders. Die Koerse Skoorwal met sy groot duine is deur die wetenskaplike Alexander von Humboldt (1769-1859) en die skrywer Thomas Mann (1875-1955) as 'n natuurwonder beskryf. Agnes Miegel (1879-1925) het hulle as agtergrond vir haar ballade Die Frauen von Nidden gebruik.

Die hawestad Klaipėda (Duits Memel) was die geboorteplek van die Koningsbergse geleerde Simon Dach (1605-1659) aan wie die bekende Nederduitse lied Ännchen von Tharau toegeskryf word. Die Memel was oorspronklik die mees oostelike rivier van die Duitse Ryk waarna ook die eerste strofe van die Duitse volkslied Lied der Deutschen verwys: Von der Maas bis an die Memel het na die eertydse geografiese strekking van Duitsland verwys. Ná 1945 het die rivier agter die Ystergordyn en sodoende ook uit die Duitse bewussyn verdwyn.

Die 20ste eeu

Die 20ste eeu was 'n onrustige periode vir die rivier wat as gevolg van twee wêreldoorloë verskeie kere van nasionaliteit gewissel het. Net tussen 1945 en 1990 het dit deur een enkele staat, die Sowjetunie, gevloei. Voor daardie tydperk was dit eeue lank 'n rivier van twee nasies wat oor 'n afstand van 800 kilometer deur Pole-Litaue en daarna - oor 'n afstand van ruim 100 kilometer - deur Oos-Pruise gevloei het. Eers nadat Pruisies-Litaue ná die Eerste Wêreldoorlog by die nuutgestigte Republiek van Litaue ingelyf is, het die rivier as politieke grenslyn begin fungeer.

Verwysings

Bronliteratuur: Kultuurgeskiedenis

• Christof Dahn: "Zogen einst fünf wilde Schwäne..." Annäherung an die Memel. In: OST-WEST. Europäische Perspektiven, jaargang 5, uitgawe 3 (2004)