Omringklank

Omringklank (ook rondomklank, kringklank, sirkelklank genoem; Engels: multichannel surround sound, surround sound) beoog die opname en weergawe van musiek, radioteater, televisie- en rolprentklankbane in twee of meer kanale volgens die natuurlike gehoorvermoë van die mens.

Luidsprekers wat omringklank lewer.

Geskiedenis

Vroeë voorlopers

'n Vroeë 20ste eeuse omringklank-radioluidspreker
Radio-Depot der Technischen Sammlungen Dresden, Duitsland

Venesiaanse Renaissance-komponiste het voordeel getrek uit die argitektoniese besonderhede en die besondere akoestiek van die basiliek van Sint Markus se interieur vir hul vroeë manier van omringklank, met kore en groepe musici wat vir indrukwekkende musiekopvoerings op verskillende plekke van die kerkgebou geplaas is. Omstreeks 1620 het polichorale musiek in Venesië uit die mode geraak

Musiek met 'n ruimtelike dimensie soos moderne digitale mediums soos DTS-kompakskyf, DVD-Video/Oudio of Blu-ray Disc dit moontlik maak, is geen uitvinding van die twintigste eeu nie. Die vroegste voorbeelde van "ruimtelike musiek" - wisselsange volgens die tegniek van 'n coro spezzato of 'n verdeelde koor - het in die 16de eeu in Padua ontstaan. Dit is verder ontwikkel in Venesië waar komponiste musiek vir antifonale kore geskryf het wat voordeel kon trek uit die argitektoniese besonderhede van die basiliek van Sint Markus se interieur. Die kore se sang is op 'n manier uitgevoer wat dit in Sint Markus soos 'n wedersydse "eggo" dwarsoor die kerk laat klink het. In die 19de eeu was dit onder meer Gustav Mahler wat musikante vir sy uitvaartmusiek (Requiem) nie alleen op die verhoog geplaas het nie, maar ook elders in die saal om 'n meer indrukwekkende klank te verkry.

Stereofonie

Navorsing in verband met stereofonie het in die dertigerjare van die twintigste eeu begin; radioklank kon destyds wél stereofoon uitgesaai, maar nie sonder probleme met die destydse mono-toestelle opgevang word nie.

Kort voor die begin van die Tweede Wêreldoorlog het die Duitse uitsaaikorporasie Reichsrundfunkgesellschaft met stereofone klank begin eksperimenteer, en in 1943 is die eerste stereo-opnames, wat met 'n magnetofoon van die Duitse maatskappy AEG gedoen is, bekendgestel. Walt Disney en RCA het reeds twee jaar vroeër vir die musiek van Fantasia 'n opnametegnologie ontwikkel wat die stereofone begeleiding van rolprente moontlik gemaak het.

Die klankbaan van die rolprent House of Wax van 1953 is vir die eerste keer stereofoon opgeneem, en een jaar later kon verbruikers die eerste stereo-bandopnames vir tien VSA-dollar in winkels koop.

In 1958 is die eerste stereo-langspeelplate deur Decca, Pye en Audio Fidelity in die Verenigde Koninkryk en die Verenigde State vrygestel. Die stereofonie het vinnig die massamark verower en is vanaf 1961 ook op Amerikaanse FM-radiostasies uitgesaai. Duitsland het net vyf jaar later gevolg.

Kwadrofonie

'n Kwadrofoniese langspeelplaat van die Amerikaanse etiket RCA. Die gekleurde rande rondom die weerkaatsings word deur die ultrasoniese klanksein veroorsaak. Hierdie sein bevat die verskil-inligting waarvolgens die vier kanale van mekaar geskei kan word

Kwadrofonie was die logiese volgende stap op pad na 'n meer outentieke weergawe van musiek en geluide. Klankingenieurs het daarin geslaag om twee bykomende agterkanale in die groewe van 'n langspeelplaat te stoor wat deur spesiale platespelers, bandopnemers en dekodeerders weergegee kon word. Die opnames in klankateljees is met behulp van vier mikrofone deurgevoer.

Toe kwadrofoniese hoëtrou-toestelle in die sewentigerjare vir die eerste keer bemark is, was die tyd egter nog nie ryp vir hierdie tegnologie nie. Die vervaardigers van sagte- en hardeware het 'n verskeidenheid mededingende kwadrofoniese klankformate ontwikkel wat nie met mekaar versoenbaar was nie, en verbruikers het sodoende gesukkel om in die nuwe toestelle te belê. Bowendien kon die vier beskikbare klankbane nie altyd suiwer van mekaar geskei word nie; "geesgeluide" van agter duik het op die frontkanale opgeduik en die musiekgenot bederf. Gevolglik het kwadro-plate en -hoëtrou-stelsels baie sleg verkoop, omdat verbruikers in daardie tyd liewer 'n duur kleurtelevisietoestel aangeskaf het.

Kwadrofonie was dood voor die eerste betroubare dekodeerder in 1980 op die Amerikaanse mark beskikbaar was, en daar is nie eers oorweeg om dit by die Compact Disc-standaard in te sluit toe dit in die 1980's ingevoer is nie. 'n Aantal oorspronklike kwadrofoniese opnames uit die 1970's sou egter later weer op nuwe digitale formate soos SACD en DVD-Oudio vrygestel word.

Analoë omringklankformate

Vir naastenby twee dekades het net die rolprentnywerheid belang gestel in vooruitgang by die omringklanktegnologie. Vanaf die sewentigerjare is dan ook 'n stygende aantal rolprente in omringklank aangebied. In 1974 het 4.1 sensurround-klanktegnologie kykers van die rolprent Aardbewing (Earthquake, hierdie rolprent is nou ook met die destydse klankbaan op DVD-Video beskikbaar) geskud, en Dolby Surround-omringklank het 'n standaard in die rolprentbedryf geword.

Die kodering van hierdie formaat was goedkoop en kon binne die gewone stereo-sein "weggesteek" word. Skeiding tussen die twee voor- en die agterkanaal was egter nie altyd suiwer nie, die agterkanaal het beperk gebly tot frekwensies tussen 100 Hz en 7 kHz en was glad nie in staat om 'n outentieke klank by rolprente op te lewer nie.

Met Dolby Stereo en Dolby Surround ProLogic het die Dolby-laboratoria teen die middel van die 1970's 'n verbeterde weergawe aangebied wat kanaalskeiding sonder probleme kon handhaaf en gou in feitlik alle tuisteaterstelsels geïnstalleer is. Omringklank by VHS-bande en analoë televisieprogramme is in Dolby Surround ProLogic opgeneem. Die stereo-frontkanale is aangevul met 'n monourale senter- en agterkanaal – waarby twee luidsprekers die laasgenoemde parallel weergegee het. Kykers kon nou werklik begin wegduik in die geluidsatmosfeer van 'n rolprent.

Die verbeterde weergawe Dolby ProLogic II spog met stereo-klank op die agterkanale en 'n aparte baskanaal. Dit is ná die invoering van Dolby Digital bekend gestel en beskik oor programme vir musiek en rolprente wat stereo- en ouer ruimteklank op ses kanale kan weergee; DPL-II-dekodeerders is standaard by alle nuwe meerkanaalversterkers en DVD-spelers met DVD-Oudio- en/of Super Audio CD-dekodeerders. DTS het die mededingende DTS:Neo-klankformaat vir musiek en rolprentklankbane ingevoer.

Digitale omringklankformate

Hierdie simbool verwys na 5.1-omringklank by DVD-opnames

Hollywood se klankingenieurs het in die negentigerjare uiteindelik digitale klankformate tot hulle beskikking gehad – Dolby Digital (soms ook AC-3 – audio coding nommer drie – of Dolby SR-D – Dolby Stereo Digital genoem) en Digital Theater Systems (dts) was vanaf 1993 die twee seskanaal-formate wat op die rolprentmark meegeding het. Digitale opnametegnologie het verseker dat die vyf gewone en een baskanaal suiwer geskei van mekaar weergegee kon word waarby frekwensies tussen 20 Hz en 20 kHz moontlik was. Die kwaliteit het dié van Dolby Surround ProLogic baie duidelik oortref.

Deesdae is DVD-Video, DVD-Oudio, Blu-ray en Digital Video Broadcast (DVB, digitale TV-programme), maar ook digitale radiokanale, wat via kabel, satelliet of antenne uitgesaai word, geskikte media vir digitale omringklank; dts word ook op sogenaamde dts-CD's aangebied wat op gewone CD-spelers gelees kan word – mits hulle aan 'n meerkanaalversterker met dts-dekodeerder aangesluit word.

THX is geen selfstandige formaat nie; dit is 'n norm wat deur Lucasfilm Bpk. in die Verenigde State gelisensieer word en verseker dat bioskope, harde- en sagteware-aanbieders die hoë kwaliteit van Lucasfilm se klankbane behoorlik kan weergee.

DVD-Oudio is in 2000 ingevoer en benut die stoorkapasiteit van 'n DVD byna uitsluitend vir musiek. Anders as by DVD-Video waar die klank deur middel van Dolby Digital en dts sterk gekomprimeer moet word (die beeld benodig immers die grootste deel van die datastroomkapasiteit), kan die ruimte- en stereoklank hier in 'n tot dusver ongekende hoë kwaliteit opgeneem, gestoor en weergegee word. Hierby benut klankateljees Linear Pulse Code Modulation (LPCM) en die verliesvrye pakmetode Meridian Lossless Packing (MLP). Die hoogste resolusie en klankgehalte van 192 kHz is vir die MLP-formaat egter tot die twee stereo-frontkanale beperk. Eers met die invoering van nuwe digitale omringklankformate vir Blu-ray is dié tegniese beperking opgehef.

DTS-omringklank op laserskyf, DVD en Blu-ray

Hoëresolusie-omringklank in die DTS-HD Master Audio-formaat word tydens 'n byeenkoms van die Amerikaanse Audio Engineering Society (AES) vir 'n Blu-ray gemeng

Medium	Monsterfrekwensie	Formaat en aantal kanale	Oordragsnelhede
Laserskyf	44,1 kHz	DTS of DTS-Uitgebreide omringklank (DTS-ES) in 3/2/0, 3/2/1 of 3/3/1 kanale	1 235 kbis/s
DVD	48 kHz	DTS of DTS-Uitgebreide omringklank (DTS-ES) in 3/2/0, 3/2/1 of 3/3/1 kanale	768 of 1 536 kbis/s
Blu-ray	192 kHz	DTS-HD Master Audio (DTS-HD MA) in 3/2/0, 3/2/1, 3/3/1 of meer kanale	24,5 mbis/s