Wikipedia

Kleinplaneet

(Aangestuur vanaf Planetoïde)
Moenie verwar word met dwergplaneet nie.

’n Kleinplaneet (Engels: minor planet) is ’n hemelliggaam wat in ’n direkte wentelbaan om die Son is en wat nie óf ’n hoofplaneet is óf oorspronklik as ’n komeet geklassifiseer is nie. Voor 2006 het die Internasionale Sterrekundige Vereniging (IAU) die term "kleinplaneet" amptelik gebruik, maar tydens sy 2006-byeenkoms het die vereniging kleinplanete en komete herklassifiseer in twee kategorieë: dwergplanete en klein Sonnestelselliggame (KSSL's).[1]

Die Eulerdiagram wys die beskouing van die IAU se uitvoerende komitee van die soorte liggame in die Sonnestelsel (buiten die Son).

Kleinplanete kan dwergplanete, asteroïdes, trojane, sentoure, Kuipergordelvoorwerpe en trans-Neptunus-voorwerpe wees.[2] In 2022 was daar 1 131 201 bekende voorwerpe, wat verdeel word in 611 678 genommerde (bevestigde) en 519 523 ongenommerde kleinplanete, waarvan net vyf amptelik as dwergplanete erken word.[3]

Die eerste kleinplaneet wat ontdek is, was Ceres in 1801. Die term "kleinplaneet" word sedert die 19de eeu gebruik om hierdie voorwerpe te beskryf.[4] Die term planetoïde is ook gebruik, veral vir groter voorwerpe[5] wat sedert 2006 dwergplanete genoem word. Histories is die name "asteroïde", "kleinplaneet" en "planetoïde" min of meer as sinonieme gebruik,[5][6] maar die saak het ingewikkelder geraak nadat talle kleinplanete anderkant die wentelbaan van Jupiter en veral Neptunus ontdek is wat gewoonlik nie as asteroïdes beskou word nie.[6] Sommige kleinplanete word dubbel geklassifiseer as komete ook as gasvrystelling waargeneem word.

Voorwerpe word dwergplanete genoem as hulle voldoende massa besit vir hul eie swaartekrag om rigiede liggaamskragte te oorwin, sodat diie liggaam in hidrostatiese ewewig is ('n amper sferiese vorm aanneem). Alle ander kleinplanete word "klein Sonnestelselliggame" genoem.[1] Volgens die IAU mag die term "kleinplaneet" vir laasgenoemde voorwerpe "nog gebruik word, maar in die algemeen word die term 'klein Sonnestelselliggaam' verkies".[7] Vir nommer- en naamdoeleindes word die tradisionele onderskeid tussen kleinplanete en komete steeds gevolg.

Indeling

wysig

Honderdduisende kleinplanete is al in die Sonnestelsel ontdek – en nog duisende word elke maand opgespoor. Meer as 541 000 het wentelbane wat bekend genoeg is dat permanente amptelike nommers aan hulle toegeken is,[8][9] en 21 922 het amptelike name.[8]

In 2021 was die naamlose kleinplaneet met die laagste nommer (4596) 1981 QB.[10] Die kleinplaneet met die hoogste nommer is 594913 ꞌAylóꞌchaxnim.[11]

Daar is verskeie breë indelings van kleinplanete:

  • Asteroïdes, waarvan die meeste tradisioneel liggame in die binneste Sonnestelsel is.[6]
    • Hoofasteroïdegordel, dié met rofweg sirkelvormige wentelbane tussen Mars en Jupiter. Hulle is die oorspronklike en bekendste groep asteroïdes of kleinplanete.
    • Naby-aarde-asteroïdes, dié waarvan die wentelbane binne Mars se wentelbaan lê. Hulle word verder volgens afstand geklassifiseer in:[12]
      • Atens
      • Amors
      • Apollo's
    • Aardetrojane, asteroïdes wat die Aarde se wentelbaan deel en wat swaartekrag betref, daaraan verbind is. Die enigste een in dié groep is 2010 TK7, waarvan die ontdekking in 2011 bekend gemaak is.[13]
    • Marstrojane, asteroïdes wat Mars se wentelbaan deel en wat swaartekrag betref daaraan verbind is. Agt sulke asteroïdes is bekend.[14]
    • Jupitertrojane, asteroïdes wat Jupiter se wentelbaan deel en wat swaartekrag betref daaraan verbind is.
  • Verafgeleë kleinplanete, ’n sambreelterm vir kleinplanete in die buitenste Sonnestelsel.
    • Sentoure, liggame in die buitenste Sonnestelsel tussen Jupiter en Neptunus. Hulle het onstabiele wentelbane weens die invloed van die groot planete en kom daarom waarskynlik van elders, moontlik van verder as Neptunus.[15]
    • Neptunustrojane, liggame wat Neptunus se wentelbaan deel en wat swaartekrag betref daaraan verbind is. Net ’n handvol is bekend.
    • Trans-Neptunus-voorwerpe, liggame anderkant die wentelbaan van Neptunus, die verste planeet.
      • Kuipergordelliggame, in ’n streek in die Sonnestelsel anderkant die planete wat strek van die wentelbaan van Neptunus (30 AE) tot ongeveer 50 AE van die Son af.
        • Klassieke Kuipergordel, waarvan voorwerpe ook bekend is as cubewano's, wat in relatief sirkelvormige wentelbane is en nie in resonansie met Neptunus is nie.
        • Plutino's, liggame soos Pluto wat in ’n 2:3-resonansie met Neptunus is, en ander resonante trans-Neptunus-voorwerpe. Dit is ’n redelik groot groep.
      • Verstrooide skyf, voorwerpe met hul verste punt van die Son af buite die Kuipergordel en wat moontlik deur Neptunus verstrooi is.
      • Afsonderlike voorwerpe, soos 90377 Sedna, waarvan die verste én naaste punt van die Son af buite die Kuipergordel val.
      • Die Oortwolk, 'n teoretiese sferiese wolk wat uit komete bestaan en rofweg 50 000 AE tot byna 1 ligjaar van die Son af geleë is.

Name

wysig

’n Kleinplaneet wat pas ontdek is, kry ’n voorlopige naam soos 2002 AT4 wat afhang van die jaar van ontdekking en ’n alfanumeriese kode wat die halfmaand van sy ontdekking en die volgorde in daardie halfmaand aandui. Sodra ’n asteroïde se wentelbaan bevestig is, kry dit ’n nommer en later dalk ’n naam (bv. 433 Eros). Amptelik staan die nommer tussen hakies, maar dit word dikwels uitgelaat. Nie-amptelik kan die nommer ook weggelaat word, of ten minste nadat die volle naam eers genoem is.

Kleinplanete wat ’n nommer gekry het, maar nie ’n naam nie, behou die voorlopige nommer, bv. (29075) 1950 DA. Namate al hoe meer asteroïdes gevind word, kry al hoe minder van hulle name. Die voorlopige nommers bestaan nou al uit ses syfers.

’n Paar voorwerpe word as beide asteroïdes en komete geklassifiseer, soos 4015 Wilson–Harrington, wat ook gelys word as 107P/Wilson–Harrington.

Bronne vir name

wysig

Die eerste paar asteroïdes is genoem na figure uit die Griekse en Romeinse mitologie, maar later is bekende mense, letterkundige karakters, ontdekkers se vroue en kinders en selfs televisiekarakters se name gebruik.

Die eerste asteroïde wat ’n niemitologiese naam gekry het, is 20 Massalia, wat die Griekse naam vir die stad Marseille is. Die eerste een wat ’n heeltemal nieklassieke naam gekry het, is 45 Eugenia, wat genoem is na keiserin Eugénie de Montijo, die vrou van Napoléon III van Frankryk.

Selfs die troeteldiere van ontdekkers is vernoem, soos 482 Petrina, 483 Seppina en 2309 Mr. Spock. Hoewel dié praktyk later verbied is, word vreemde name steeds voorgestel en aanvaar, soos 4321 Zero, 6042 Cheshirecat, 9007 James Bond, ensovoorts.

Name wat in verskillende tale vertaal is, is ook van die begin af algemeen. 1 Ceres, die Latynse/Engelse naam, was aanvanklik Italiaans, Cerere. In Duits, Frans en Arabies is die Engelse naam gebruik, maar Tserera is in Russies gebruik, soos die oorspronklike Italiaanse naam. In Grieks is die naam vertaal as Demeter, die Griekse ekwivalent van die Romeinse godin Ceres. Aanvanklik, voor dit verwarring veroorsaak het, is die name van Romeinse figure gewoonlik in Grieks vertaal – ander voorbeelde is Hera vir 3 Juno, Hestia vir 4 Vesta, Chloris vir 8 Flora en Pistê vir 37 Fides.

Spesiale reëlings

wysig

Alle name is nie vrylik te gebruik nie; vir sekere liggame is daar konvensionele reëls oor watter name toelaatbaar is. So word sentoure na mitologiese sentoure genoem, Jupitertrojane na helde uit die Trojaanse Oorlog en trans-Neptunus-voorwerpe na onderwêreldse geeste.

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 Press release, IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes, Internasionale Astronomiese Unie, 24 Augustus 2006. Besoek op 5 Mei 2008.
  2. ↑ "Unusual Minor Planets" (in Engels). Minor Planet Center. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Mei 2020. Besoek op 23 Desember 2011.
  3. ↑ "Latest Published Data". Kleinplaneetsentrum. 1 Junie 2021. Besoek op 17 Junie 2021.
  4. ↑ When did the asteroids become minor planets? Geargiveer 21 September 2007 op Wayback Machine, James L. Hilton, Astronomical Information Center, United States Naval Observatory. Besoek op 5 Mei 2008.
  5. ↑ 5,0 5,1 Planet, asteroid, minor planet: A case study in astronomical nomenclature, David W. Hughes, Brian G. Marsden, Journal of Astronomical History and Heritage 10, #1 (2007), pp. 21–30
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 "Asteroid Geargiveer 28 Oktober 2009 op Wayback Machine", MSN Encarta, Microsoft. Besoek op 5 Mei 2008. 2009-11-01.
  7. ↑ Questions and Answers on Planets Geargiveer 8 Augustus 2011 op Wayback Machine, persvrystelling IAU0603, IAU se 2006- algemene vergadering, IAU, 24 Augustus 2006. Besoek 8 Mei 2008.
  8. ↑ 8,0 8,1 Verwysingfout: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named MPC-ArchiveStatistics
  9. ↑ JPL. "How Many Solar System Bodies". JPL Solar System Dynamics. NASA. Besoek op 27 Mei 2019.
  10. ↑ "Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (1)-(5000)". Minor Planet Center. Besoek op 27 Oktober 2021.
  11. ↑ "Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (543001)-(544000)". Kleinplaneetsentrum. Besoek op 27 Oktober 2021.
  12. ↑ Yeomans, Don, "Near-Earth Object groups", Near Earth Object Project (NASA), archived from the original on 2017-02-13, https://web.archive.org/web/20170213204744/http://neo.jpl.nasa.gov/neo/groups.html, besoek op 2011-12-24 
  13. ↑ Connors, Martin; Wiegert, Paul; Veillet, Christian (July 2011), "Earth's Trojan asteroid", Nature 475 (7357): 481–483 
  14. ↑ Trilling, David et al. (Oktober 2007), "DDT observations of five Mars Trojan asteroids", Spitzer Proposal ID #465 
  15. ↑ Horner, J.; Evans, N.W.; Bailey, M. E. (2004). "Simulations of the Population of Centaurs I: The Bulk Statistics". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 354 (3): 798–810. arXiv:astro-ph/0407400. Bibcode:2004MNRAS.354..798H. doi:10.1111/j.1365-2966.2004.08240.x.

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Kleinplaneet&oldid=2621250"