Poolse korridor

Die Poolse korridor is die toegang tot die Oossee wat Pole in 1919 kragtens die Verdrag van Versailles na die Eerste Wêreldoorlog ontvang het. In hierdie korridor het die Pole die vissersdorp Gdynia (Duits: Gdingen) ontwikkel tot 'n hawestad wat met Danzig kon meeding. Pole het beswaar gemaak teen die naam korridor, aangesien dit beskou is as 'n gebied wat 'n integrale deel van Pole was wat in 1772 verkeerdelik aan Duitsland, altans Pruise, toegeken is.

Geskiedenis tot 1919

Die gebied kom as 'n administratiewe eenheid aan die einde van die 10de eeu tot stand as 'n hertogdom van Pommere, onder die gesag van die Samborides. Hierdie afstamming het afgewissel onder die Poolse en Deense kroon, en het begin as vasalle van die eerste Poolse koning Miezko I. Toe die posisie van die Poolse konings verswak, het die hertoge in 1227 'n meer onafhanklike posisie ingeneem. In 1234 het hierdie geslag uitgesterf en die soewereiniteit oor die gebied het in konflik gekom tussen Pole, Brandenburg en die Duitse Orde. Laasgenoemde staat, wat later 'Pruise' genoem word, slaag daarin om in 1305 gesag te bekom en so sou die gebied naas die ou naam Pommerelle die nuwe naam Wes-Pruise kry.

Die Poolse koning het die nuwe situasie eers in 1343 erken, nadat die Orde op sy beurt die eis op die meer suidelike Kujawië prysgegee het. Toe, 'n eeu later, is die Duitse Orde in die Tweede Vrede van Thorn (1466) deur Pole-Litaue verslaan, die gebied het sy koninkryk toegevoeg, en sedertdien was dit 'n outonome provinsie onder die naam "Koninklike Pruise". Die Duitse Orde het nou slegs Oos-Pruise behou. Koninklike of Wes-Pruise het geleidelik sy outonomie verloor, maar die belangrikste Wes-Pruisiese stede, waaronder Danzig, kon selfs in die Poolse era hul outonomie behou.

In 1772, onder die eerste van die Poolse delings, is 'koninklike Pruise' toegewys aan die koninkryk Pruise, wat voorheen uit Brandenburg, Pommere en Oos-Pruise bestaan het. Dit is daarin opgeneem as 'n provinsie onder die ou naam Wes-Pruise, en die twee gebiede waaruit Pruise destyds saamgestel is, verbind in een geografiese geheel. Twintig jaar later, in 1793, het Danzig ook Pruisies geword en kon dit as die hoofstad van die provinsie Wes-Pruise verhef word, toe dit in 1878 weer van Oos-Pruise geskei is. 'n Bietjie vroeër, in 1871, het beide Pruisiese provinsies deel geword van die nuutgestigte Duitse Keiserryk. Intussen het die Duitse bevolking toegeneem as gevolg van die afdanking van Pruisiese amptenare en die verkryging van grond van die Poolse adel.

Toewysing aan Pole in 1919

Na die Eerste Wêreldoorlog moes Duitsland Wes-Pruise in 1919 volgens die Verdrag van Versailles aan Pole oorhandig. Na betogings van die bevolking teen die inlywing in Pole, het die ou provinsiale hoofstad Danzig (Pools: Gdańsk) egter 'n vrye staat geword (die Vrye stad Danzig 1920-1939) onder toesig van die Volkebond, waarin Pole 'n vrye toegang na die see onder 'n eie doeaneregulasies verkry. Die gebiedsafstand het die provinsie Oos-Pruise 'n enklawe gemaak wat slegs via Poolse gebied of per see bereik kon word.

Die platteland van Wes-Pruise is grotendeels aan Pole toegewys, sonder dat die bevolking in die gebiedstoekenning daaroor kommentaar kon lewer. Engeland en Frankryk het gevrees dat 'n referendum oor die grens, soos elders toegelaat is - in Opper-Silesië en Suid-Oos Pruise - soms 'n Duitse, of ten minste Duitssprekende meerderheid sou kon voortbring. Die verlate gebied het in 1910 950 000 inwoners gehad, waarvan 285 000 (45%) gedurende die sensus as Duitssprekendes geregistreer het.

Dit sluit ook tweetalige sprekers in, dikwels met sowel 'n Duitssprekende as 'n Poolssprekende ouer, wat hulself as Duitssprekendes verklaar het uit oortuiging of omdat dit beter was vir hul sosiale posisie. In elk geval was daar 'n aansienlike aantal wat na 1919 as Pools geregistreer is, terwyl hulle voor die datum as Duits of tweetalig beskou is.(Kasjoebies en Pools word hier as een taal beskou, hoewel Pruisiese statistieke voor 1910 nie daartussen onderskei het nie en die Poolse statistieke na 1919 het Kasjoebies nie ingesluit nie).

In 1921, na die instelling van die Poolse gesag, is slegs 180 000 Duitsers getel; ongeveer 100 000 van hulle het sedertdien ge-emigreer as afgedankte, voormalige Duitse amptenare wat hul bestaan verloor het toe die Poolse staat nie hul pensioene erken het nie. In die komende dekade is die 'Duitsers' weer statisties gehalveer, veral omdat grootskaalse onteiening van Duitse grondbesit plaasgevind het. In die periode 1918-1930 emigreer ongeveer 200 000 Duitse inwoners na die Duitse grondgebied of na die Vrye stad Danzig, en tweetalige Rooms-Katolieke het hulle aangepas by die nuwe politieke situasie en die Poolse identiteit aangeneem. In die dertigerjare het die bevolking van die Poolse korridor tydens die sensus meer as 90% as Pools geregistreer.

Opbouende spanning na 1932

Die vervoer van Danzig en Oos-Pruise na Duitsland, deur die Poolse gebied van die korridor, is in die 1920's belemmer deur baie streng Poolse kontroles, wat in uiterste vorm gepaard gegaan het met die verblinding van die spoorwaens, solank hulle oor die Poolse staatsgebied ry. Om hierdie ongemak te vermy, is die Oos-Pruisiese-seediens op die been gebring, wat mense per skip oor die Baltiese See na en van Stettin vervoer het.

Die kusstrook van die korridor het bestaan uit 'n aantal klein vissershawens en Pole wou in die vredesonderhandelinge 'n hawe, ook 'n vloothawe, bekom. Pole het vrye toegang in die Vrye stad Danzig by die hawe, met handels- en doeanekantore, en die bestuur van die spoornetwerk gekry. Pole het dit nie gedoen nie, en nou, net buite die vrye stadgebied, in Gdynia, is 'n mededingende hawe wat met Franse kapitaal gebou is, wat uiteindelik net so 'n groot tonnemaat as Danzig ingevoer en uitgevoer het.

Na die nasionaal-sosialistiese oorname van mag (1933) het Nazi-Duitsland egter toenemend 'n grenshersiening geëis. Die druk op Pole het in die laat 1930's toegeneem as gevolg van Duitse dreigemente vir die hersiening van die grense. Die klimaks is teen die einde 1938 bereik en aan die begin van 1939 met Duitse eise vir 'n referendum waarin ook die nuut geemigreerdes kon deelneem, maar waaruit die Pole wat hulle na 1919 in die korridor gevestig het, uitgesluit moes word. Duitsland het in werklikheid beoog om die korridor te kanselleer deur weer beheer oor die gebied te neem. Engeland wou oor hierdie voorstelle onderhandel, maar Frankryk en Pole het dit verwerp.

Tweede Wêreldoorlog en daarna

Toe op 1 September 1939 het die Duitse vloot 'n voorval op die Westerplatte in die hawe van Danzig uitgelok. Toe 'n Poolse gewapende reaksie op hierdie provokasie volg, het Duitsland oorlog teen Pole verklaar. Dit het die Tweede Wêreldoorlog 'n werklikheid gemaak, omdat Frankryk en Engeland hulself daartoe verbind het om Pole militêr by te staan in geval van 'n vyandelike inval op die grondgebied. Danzig is militêr oorgeneem en die korridor is deur Duitsland beset.

Die meeste Pole wat hulle ná 1918 in die korridor gevestig het, is verdryf deur die terreur van die Nazi-regime, dikwels eers geïnterneer en dikwels in massa-teregstellings gelikwideer. 100 000 Pole het tussen 1939 en 1945 uit die gebied verdwyn. Hulle is vervang deur staatsamptenare en polisie-lede van die Duitse Ryk, asook uit 'n deel van diegene wat teruggekeer het nadat hulle sedert 1919 geëmigreer het. Die inheemse bevolking van die korridor kon weer registreer - hoewel onder dwang en dreigement van vergelding - kon hulle as Duitsers laat registreer. Diegene wie dit gedoen het, het uitsetting en verlies van eiendom verhoed, maar moes verpligtinge van arbeid en militêre diens aanvaar. Aan die begin van 1945 is die Duitse besetters deur die Sowjet-leër verdryf en met die Poolse anneksasie van Oos-Pruise en Pommere, verdwyn die korridor finaal as 'n geografiese konsep.

Na die uitsetting van die Duitse inwoners en die politieke suiwering van inheemse Pole en Kasjoebiërs, is die bevolking aangevul met immigrante van elders in Pole. Die tweetaliges wat gedurende die oorlog met die Duitse besettingsowerhede saamgewerk het en dikwels onder dwang was, het gevlug, terwyl ander die geleentheid gebruik het om weer opnuut Pools te word.

'n Aantal van hulle moes eers veroordeel word, en almal was lank aan diskriminerende toesig onderworpe, met die gevolg dat tot 1990 baie aansoeke om Duitse paspoorte ingedien is, wat daarna emigrasie na Duitsland moontlik gemaak het. Na die oorlog is die gebied aan die Woiwodskap Pommere toegewys, waarvan die voormalige Danzig, nou Gdańsk, die hoofstad is. Sedert 1990 het die Kasjoebiërs meer ruimte om hulself kultureel uit te leef.

Bronne

J. Brown Mason, The Danzig Dilemma; a Study in Peacemaking by Compromise, 1946
R. Blanke, Orphans of Versailles: The Germans in Western Poland 1918-1939, 1993
T. Hunt Tooley, National identity and Weimar Germany: Upper Silesia and the eastern border, 1918-1922, 1997
S. Wolff, The German Question Since 1919: An Analysis with Key Documents, 2003
H. Boockmann, Ostpreussen und Westpreussen, 2002

Notas

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.