Wikipedia

Rongorongo

Rongorongo (IFA: ˈrɒŋɡoʊˈrɒŋɡoʊ) is ’n stelsel van gliewe (uitgekerfde tekens) wat in die 19de eeu op Paaseiland ontdek is en lyk soos ’n skryfstelsel of ’n proto-skrif. Verskeie pogings om dit te ontsyfer het misluk en daarom is dit onseker of dit wel ’n soort skrif was. As bewys word rongorongo is wel ’n skrif, sal dit een van net ’n paar onafhanklike skrifuitvindsels in die menslike geskiedenis wees.[1]

Rongorongo
Soort skryfstelsel   Onontsyfer
Tyd gebruik Onseker; die meeste tablette in die 1860's vernietig
Rigting Omgekeerde boestrofedon
Streek Vlag van Paaseiland Paaseiland
Tale Moontlik Rapa Nui
Stelsels
ISO 15924 Roro, 620, Rongorongo
Nota
Hierdie bladsy kan fonetiese IFA-simbole of letters uit ander alfabette bevat
Portaal  Portaalicoon   Skryfstelsels

Twee dosyn houtvoorwerpe met rongorongo-inskripsies is gevind, waarvan sommige verweer, gebrand of op ander maniere beskadig is. Hulle kom oor die hele wêreld in museums en privaat versamelings voor; daar is nie een op Paaseiland oor nie. Hulle is meestal soos tablette gevorm uit onreëlmatige stukke hout, soms dryfhout, maar sluit ’n hoofman se staf, ’n voëlmanbeeld en twee reimiro-ornamente in. Daar is ook ’n paar petrogliewe wat dalk kort rongorongo-inskripsies bevat. Volgens oorlewering was net ’n paar priesters en mense van die heersersklas geletterd en was die tablette heilig.

Die rongorongo-teks is in ’n styl geskryf wat omgekeerde boestrofedon genoem word: van links na regs en van onder na bo. Die leser het links onder begin lees en die eerste reël na regs gelees. Hy het dan die tablet 180º gedraai en die volgende reël gelees. Die reël net daaronder en net daarbo sou dan albei onderstebo wees. Die gliewe self is die buitelyne van mense, plante, diere en artefakte en geometriese vorms. Van die tekens, soos 200 Glyph 200 en 280 Glyph 280, het kenmerkende uitsteeksels aan albei kante van die kop wat moontlik oë verteenwoordig.

Individuele tablette se naam bestaan gewoonlik uit ’n hoofletter en beskrywende woord(e) van byvoorbeeld waar dit gehou word, soos Tablet C (Mamari).

Etimologie en verwante name wysig

Rongorongo is die moderne naam vir die inskripsies. In Rapa Nui beteken dit "opsê, voordra of sing". Die woord is ’n verdubbeling van rongo "boodskap, bevel, kennisgewing"; tagata rogo beteken "boodskapper".[2] Daar is verwante woorde in die meeste ander Austronesiese tale: dengar (Maleis), rogoca (Fidjiaans) en lono (Hawais). Dié woorde beteken "luister, "hoor", ens.

Sommige glo die verskillende tekste het meer spesifieke name gehad na gelang van hul onderwerp. Die kohau ta‘u ("reëls van jare") was jaarboeke en die kohau îka ("reëls van visse") was lyste mense wat in oorloë omgekom het (îka "vis" is fguurlik gebruik vir "gesneuweldes").[2] Ander het verstaan die ta‘u in kohau ta‘u verwys na ’n afsonderlike skryfvorm.[3]

Vorm en konstruksie wysig

 
’n Nabyskoot van die Klein Santiago-tablet, met dele van reël 3 (onder) tot 7 (bo). Die gliewe van reëls 3, 5 en 7 is regop, terwyl dié van reël 4 en 6 onderstebo is.

Die vorms van die gliewe is gestandaardiseerde buitelyne van lewende organismes en geometriese ontwerpe van sowat ’n sentimeter hoog. Die houttablette het ’n onreëlmatige vorm en in baie gevalle bevat hulle groewe (tablette B, E, G, H, O, Q en moontlik T), met die gliewe wat in vlak kanale al in die lengte van die tablette loop, soos gesien kan word op die foto van tablet G regs. Daar word geglo hele stukke onreëlmatige hout en stukke hout met merke op is gebruik eerder as om hulle netjies af te rond weens die skaarste van hout op die eiland.[4]

Skryfmediums wysig

 
Rongorongo-tablette kon beïnvloed gewees het deur tekste op piesangblare soos dié.

Buiten ’n paar moontlike gliewe wat in klip gekerf is, is al die tablette wat behoue gebly het, van hout. Die feit dat die eilandbewoners dikwels dryfhout gebruik het en dit tog baie ekonomies gebruik het, kon gevolge vir die struktuur van die skrif ingehou het, soos ’n oorvloed ligature (karakters waarin twee of meer tekens gekombineer word) en die moontlik telegrafiese styl van die tekste, wat ontsyfering bemoeilik.[5]

Volgens oorlewering het net skribas op hout geskryf weens die skaarste daaraan op die eiland; skoliere het piesangblare gebruik. Die Duitse etnoloog Thomas Barthel het geglo die kerfmerke op hout was ’n sekondêre ontwikkeling in die evolusie van die skrif en dat piesangblare nie net vir lesse gebruik is nie, maar ook in die beplanning van die teks op die houttablette.[6]

Die blare het egter nie behoue gebly nie omdat dit bros geword het sodra dit droog was.[7]

Skryfrigting wysig

Die rongorongo-teks is in ’n styl geskryf wat omgekeerde boestrofedon genoem word: van links na regs en van onder na bo. Die leser het links onder begin lees en die eerste reël na regs gelees. Hy het dan die tablet 180º gedraai en die volgende reël gelees. Die reël net daaronder en net daarbo sou dan albei onderstebo wees.

’n Stuk teks het egter op die volgende bladsy voortgegaan en as dit op die eerste kant ’n onewe getal reëls gehad het, soos in die geval van tablette K, N, P en Q, sou die tweede kant links bo begin het, en die skryfrigting het dan verander van bo na onder.

Groter tablette is dalk gelees sonder om dit om te draai as die leser onderstebo kon lees.[8]

Skryfinstrumente wysig

 
Die grootste deel van Gv4 is met ’n haaitand uitgekerf. Die twee dele van die glief tweede van regs (  en  ) word verbind deur ’n vlak merk wat met lawaglas gemaak kon gewees het. (Die sjevrons   word ook verbind met so ’n lyn, wat te dof is om hier gesien te word; dit verbind hulle met die hand van die mensefiguur.)

Volgens oorlewering het skribas stukkies lawaglas of klein haaitande gebruik om groewe te maak en die hout te poleer voordat die gliewe uitgekerf is.[9] Die gliewe bestaan meestal uit diep, gladde en vlak, haarbreë merke. In die nabyskoot regs is ’n glief wat uit twee dele bestaan, deur ’n haarbreë merk verbind; dit is ’n algemene kenmerk van hierdie vorms. Verskeie navorsers, onder andere Barthel, glo die vlak merke is deur lawaglas gemaak en die teks is in twee stadiums uitgekerf; dit is eers met lawaglas uitgemerk en daarna met haaitande dieper gemaak.[10] Die oorblywende vlak merke was dan foute, ontwerpelemente (soos regs) of versierings.[11]

Gliewe wysig

 
’n Fotografiese negatief van die een kant van tablet B. Die syfers is reëlnommers; Fin de 13 beteken "Einde van (reël) 13". (Klik op die foto om rofweg die ware grootte te sien.)

Die gliewe is gestileerde mense-, diere-, plant- en geometriese vorms, en vorm dikwels saamgestelde tekens. Byna almal met koppe is geskryf met die kop na die bokant en óf van voor óf van die kant af na regs, die skryfrigting. Dit is onbekend wat dit beteken as die kop na onder of links wys. Koppe het dikwels uitsteeksels aan die kante gehad wat óf oë óf ore kon gewees het. Voëls kom algemeen voor en baie lyk soos die fregatvoël (400  ) wat dikwels met die hoofgod, Makemake verbind word.[12] Ander gliewe lyk soos visse of geleedpotiges. ’n Paar, maar slegs enkeles, lyk soos petrogliewe wat op die eiland aangetref word.

Die enigste gepubliseerde verwysing na die gliewe wat selfs net naastenby omvattend is, is dié van Barthel (1958). Hy het ’n driesyferkode aan elke glief toegeken, of aan elke groep eenderse gliewe wat hy gedink het variante is. In laasgenoemde geval het die syferkode na die "basiese vorm" verwys en is letteragtervoegsels gebruik vir die "variante". Hy het altesaam 600 syferkodes toegeken. In die honderde se plek is ’n syfer van 0 tot 7 wat op die kop dui, of as daar nie ’n kop was nie, op die algehele vorm: 0 en 1 vir geometriese vorms en nielewende voorwerpe, 2 vir figure met "ore"; 3 en 4 vir figure met oop monde; 5 vir figure met ’n verskeidenheid koppe; 6 vir figure met snawels; en 7 vir visse, geleedpotiges, ens. In die tiene en ene se plek is soortgelyke syfers toegeken sodat gliewe 206, 306, 406, 506e en 606 byvoorbeeld almal ’n linkerarm of -vlerk het wat na onder wys en ’n regterarm of -vlerk wat na bo wys:

 
Kodering: Die eerste syfer verwys na die kop en basiese liggaamsvorm, en die 6 na ’n spesifieke arm na bo.

Ondanks verskeie tekortkominge,[13] is Barthel se stelsel die enigste doeltreffende een nog om rongorongo-gliewe te kategoriseer.[14]

Hoewel daar al verskeie pogings was om dit te ontsyfer, is die tekste onverstaanbaar – buiten een deel van ’n tablet wat blykbaar met ’n Rapa Nui-maankalender te doen het. Daar is drie ernstige hindernisse in die ontsyfering van die tekste, as ’n mens aanneem rongorongo is wel ’n skrif: die klein getal tablette wat behoue gebly het, die gebrek aan konteks soos illustrasies wat die betekenis kan verduidelik en die swak begrip van Ou Rapa Nui. Die moderne taal is baie gemeng met Tahitiaans en is daarom nie ’n getroue weergawe van die taal op die tablette nie.[15]

Die algemene gevoel is dat rongorongo nie ’n ware skrif is nie, maar ’n protoskrif of ’n manier om gegewens oor landbou, genealogie, choreografie, navigasie of sterrekunde weer te gee. As dit die geval is, is daar min hoop dat dit ooit ontsyfer sal word. Onder dié wat glo dit is wel ’n skrif, is daar ’n debat oor of dit basies logografies of sillabies is, hoewel dit nie lyk of dit ’n suiwer vorm van een van die twee is nie.[16]

                         
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 14 15 16
                         
22 25 27AB 28 34 38 41 44 46 47 50 52 53
                         
59 60 61 62 63 66 67 69 70 71 74 76 91
                         
95 99 200 240 280 380 400 530 660 700 720 730 901
Basiese simbole, soos voorgestel deur Pozdniakov & Pozdniakov (2007).[17]

Oorsprong wysig

Volgens oorlewering het óf Hotu Matu‘a óf Tu‘u ko Iho, die legendariese stigter(s) van Rapa Nui, 67 tablette van hul tuisland of saam met hulle gebring.[18] Dieselfde stigter kry ook die eer dat hy inheemse plante soos die toromiro na die eiland gebring het. Daar is egter geen tuisland in Polinesië of selfs Suid-Amerika wat ’n skryftradisie kon gehad het nie. Dit lyk dus of rongorongo ’n interne ontwikkeling was.

In die lig daarvan dat min of geen van die Rapa Nui wat in die 1870's op die eiland agtergebly het die gliewe kon lees nie, is dit waarskynlik dat net ’n uitgelese groepe ooit geletterd was. Vroeë besoekers is inderdaad vertel geletterdheid was die voorreg van die regerende families en priesters, wat almal in die Peruviaanse slawestrooptogte gevange geneem is of in die daaropvolgende epidemies gesterf het.[19]

Datering van die tablette wysig

Min direkte datering is gedoen. Die afkap van bome vir landbou, en dus vermoedelik kolonisasie, het omstreeks 1200 begin,[20] wat daarop dui rongorongo het nie vroeër as in die 13de eeu ontstaan nie. Tablet Q (Klein Sint Petersburg) is die enigste tablet wat vir radiokoolstofdatering gebruik is. Die datum is op ná 1680 vasgestel. Glief 67 ( ) verteenwoordig egter vermoedelik die uitgestorwe Paaseilandpalm, Paschalococos. Dié het omstreeks 1650 van die eiland af verdwyn en die skrif self moet dus ouer wees.[21]

Tablette A, P en V kan van die 18de of 19de eeu dateer omdat hulle op Europese roeispane gekerf is. Volgens Orliac (2005) is die hout vir tablet C (Mamari) gekap uit die stomp van ’n boom wat sowat 15 m hoog was, maar Paaseiland het al lank nie meer sulke hoë bome nie. Koolstofontleding dui daarop dat die woud in die eerste helfte van die 17de eeu verdwyn het. Roggeveen, wat Paaseiland in 1722 "ontdek" het, het geskryf daar is geen groot bome nie, en in 1774 het Forster, wat in James Cook se ekspedisie was, berig daar is geen bome hoër as 3 m op die eiland nie.[22]

Met al bogenoemde metodes is die hout egter gedateer, nie die inskripsies nie.[21]

Verwysings wysig

  1. ↑ Robinson, Andrew (2009). "The death of RongoRongo". Writing and Script: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
  2. ↑ 2,0 2,1 Englert, Sebastian (1970). Island at the Center of the World. edited and translated by William Mulloy. New York: Charles Scribner's Sons.
  3. ↑ Barthel 1958:66
  4. ↑ Fischer 1997:382
  5. ↑ Fischer 1997:382–383
  6. ↑ Barthel 1971:1168
  7. ↑ Fischer 1997:386
  8. ↑ Fischer 1997:353
  9. ↑ Métraux 1940:404
  10. ↑ Horley 2009
  11. ↑ Fischer 1997:389–390
  12. ↑ Guy 2006
  13. ↑ "RONGORONGO: Transliteration Codes" (in Duits). www.rongorongo.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 September 2011. Besoek op 9 Junie 2008.
  14. ↑ Pozdniakov 1996:294
  15. ↑ Englert 1970:80
  16. ↑ Pozdniakov & Pozdniakov, 2007
  17. ↑ Pozdniakov, Konstantin; Igor Pozdniakov (2007). "Rapanui Writing and the Rapanui Language: Preliminary Results of a Statistical Analysis" (PDF). Forum for Anthropology and Culture. 3: 3–36. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 25 Junie 2008. Besoek op 12 Julie 2016.
  18. ↑ Fischer 1997:367
  19. ↑ Cooke 1899:712, Englert 1970:149–153
  20. ↑ Datums wissel van 1200–1250 en 1180–1290. Mann et al. 2008
  21. ↑ 21,0 21,1 Orliac 2005
  22. ↑ Flenley & Bahn 1992:172

Bibliografie wysig

Eksterne skakels wysig

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Rongorongo&oldid=2460880"